लोकसेवा - समाजसेवा
Public/Social Service

• 
  युसूफ मेहरअली सेंटर (Yusuf Meherally Centre)
• 
  राजाराम भापकर गुरुजी (Rajaram Bhapkar)
• 
  व्हाईट आर्मी (White Army)
• 
  सुनील देशपांडे (Sunil Deshpande)
• 
  डॉ. निखिल दातार (Dr. Nikhil Datar)

युसूफ मेहरअली सेंटर
युसुफ मेहरअली सेंटर,
तारा, पनवेल तालुका, रायगड,
संस्थापक : डॉ. जी. जी. पारीख, वय : ९२ वर्षे
ज्येष्ठ स्वातंत्र्यसैनिक, समाजवादी नेते, तसेच पुरोगामी व सामाजिक कार्यकर्ते युसुफ मेहरअली यांच्या निधनानंतर त्यांच्या अनुयायांनी सुरू केलेली युसुफ मेहेरअली सेंटर ही संस्था मुंबई-गोवा मार्गावर पनवेलपासून सुमारे १0 किलोमीटरवर असलेल्या तारा या गावात ५0 हून अधिक वर्षे काम करीत आहे. हा संपूर्ण पट्टा डोंगराळ आणि आदिवासींचा. त्यांच्यासाठी आरोग्य, शिक्षण, रोजगारनिर्मिती, त्यातून विविध उत्पादने तयार करणे, त्यांची देशभर विक्री, सेंद्रीय शेती, गांडुळ शेती, आदिवासी महिलांना आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी करणे, आदिवासी पुरुषांना व्यसनमुक्त करणे अशी असंख्य कामे करीत आहे. खादी व ग्रामोद्योगांना चालना आणि ग्राम, तसेच आदिवासी विकास हे उद्दिष्ट ठेवून काम करणा-या या संस्थेतर्फे आदिवासी विद्यार्थ्यांसाठी प्राथमिक व माध्यमिक शाळा आणि नियमित आरोग्य केंद्र चालते. इथे आदिवासी स्त्री-पुरुष विविध प्रकारचे तेल, साबणे, जंतुनाशके, बेकरी पदार्थ, मातीची भांडी, कारागिरांनी तयार केलेल्या पर्स, बास्केट्स, कापडी व पेपर बॅग्ज, विविध वस्तू अशा वस्तूंची निर्मिती करतात. त्यांना बाजारपेठ निर्माण करून देण्याचे काम या सेंटरने खादी व ग्रामोद्योग आयोगामार्फंत केले आहे. याशिवाय तिथे आदिवासी एकत्र शेती करतात. युसुफ मेहरअली सेंटरने सेंद्रिय व गांडुळ शेतीवरच भर दिला आहे. ग्रामविकासासाठी खादी व ग्रामोद्योगाचे काम संस्थात्मक न राहता, त्याला चळवळीचे स्वरूप यावे, अशा उद्देशाने असंख्य कार्यकर्ते तिथे स्वत:हून काम करीत आहेत, शिवाय संस्थेचे पूर्ण वेळ कार्यकर्ते तर आहेतच. त्या भागात मोठे रुग्णालय व आणखी एक शाळा बांधण्याचे या धडपडणा-या कार्यकर्त्यांचे स्वप्न तर आहेच, पण रत्नागिरीमध्ये अच्युतराव पटवर्धन यांच्या नावाने असेच एक सेंटर उभारण्याबरोबर कर्नाटक, ईशान्य भारतात आणि मागरोट्टा (काश्मीर), बेतुल (मध्य प्रदेश), ढेनकनाल (ओडिशा) खंडाहाल (उत्तराखंड) येथे ग्रामोद्योग विकास केंद्रे सुरू करण्याचे प्रयत्न युसुफ मेहरअली सेंटरने सुरू केले आहेत. वयाची ९२ वर्षे उलटलेले डॉ. जी. जी. पारीख आजही तरुणाच्या उत्साहानेच या कार्यात सहभागी असतात.

राजाराम भापकर गुरुजी
राजाराम भापकर हे अहमदनगरमध्ये भापकर गुरुजी नावानेच ओळखले जातात, पण त्यांची खरी ओळख आहे ‘महाराष्ट्राचा मांझी’ म्हणून. प्राथमिक शिक्षक म्हणून काम करत असताना, आपल्या गावातील रस्त्याची अडचण त्यांनी ओळखली. राज्य सरकारकडे मागणी करूनही रस्ता मंजूर झाला नाही. त्यामुळे नगर तालुक्यात गुंडेगाव परिसरात त्यांनी स्वखर्चाने डोंगरमाथ्यावर २६ किलोमीटरचे रस्ते तयार केले. त्यांनी गेल्या ५७ वर्षांत सुमारे ४0 किलोमीटरचे रस्ते स्वत:च्या खर्चाने बांधले आहेत. त्यासाठी तब्बल ७ डोंगरांतून खणून वाट तयार करावी लागली. कोळेगावच्या शाळेत ते शिकवत, तेव्हा विद्यार्थ्यांना डोंगर पार करून शाळेत यावे लागे. त्यामुळे विद्यार्थीही शाळेत यायला टाळाटाळ करीत. कोळेगाव ते देऊळगाव हे अंतर तेव्हा २९ किलोमीटर होते, पण भापकर गुरुजींनी रस्ते बांधल्यामुळे ते आता १0 किलोमीटर झाले आहे. स्वत:च्या नोकरीतील पेन्शन विक्री, ग्रॅच्युएटी, भविष्य निर्वाह निधी अशी यातील निम्मी रक्कम त्यांनी केवळ या रस्त्याच्या बांधणीसाठी खर्च केली. सरकारकडून एकही पै घेतली नाही. त्यांनी तयार केलेल्या या रस्त्यावर गत १ डिसेंबरला ‘गुंडेगाव-पुणे’ ही पहिली एस.टी. बस धावली. भापकर हे आज ८५ वर्षांचे आहेत. मात्र, या वयातही ते सामाजिक कामांसाठी पाठपुरावा करत आहेत. पायजमा, सदरा आणि गांधी टोपी अशा वेशातील भापकर गुरुजी आजही सक्रिय आहेत. बिहारमधील दशरथ मांझी या मजुराने २२ वर्षांत ११0 किलोमीटरचे रस्ते स्वखर्चाने बांधले. त्यामुळे त्याच्या गावापासून गया हे अंतर ५५ किलोमीटरवरून १५ किलोमीटरवर आले. भापकर गुरुजींनी काम सुरू केले, तेव्हा त्यांना कदाचित दशरथ मांझी हे नाव माहीतही नसेल, पण तेही आता महाराष्ट्राचे मांझी ठरले आहेत. संपूर्ण भारतात भापकर गुरुजींच्या कामाची दखल घेतली गेली, परदेशी नियतकालिकांनीही त्यांच्या कामाचा गौरव केला, पण महाराष्ट्राला मात्र, आजतागायत त्यांच्या कार्याची ओळख झालेली नाही. समाज परिवर्तनाचे सर्वात प्रभावी माध्यम शिक्षक असतो, याची प्रचिती देणारी प्रेरणादायी कहाणी भापकर गुरुजींनी आपल्या घामाच्या शाईने लिहून ठेवली आहे.

व्हाइट आर्मी
भारताच्या कानाकोप-यात कोठेही आपत्ती घडली की, पहिला फोन हा कोल्हापूरच्या व्हाइट आर्मीला येतो आणि काही तासांतच व्हाइट आर्मीचे जवान घटनास्थळी पोहोचून त्यांनी मदतकार्य सुरू करतात. अशोक रोकडे यांनी २५ डिसेंबर १९९९ रोजी व्हाइट आर्मीची स्थापना केली आणि ते अध्यक्षही आहेत. २६ जानेवारी २००१ मध्ये गुजरात भूकंपावेळी महाराष्ट्र सरकारने दत्तक घेतलेल्या बचाऊ तालुक्यात १५ दिवस व्हाइट आर्मीने मदतकार्य केले. कोकण रेल्वेवर हॉलीडे स्पेशलला वैभववाडी येथे अपघात होताच, तेथील ३२ मृतदेह बाहेर काढले. केरळमध्ये अल्लपी येथे त्सुनामीवेळी इंडियन रेडक्रॉस व स्थानिक प्रशासनासोबत मृतदेह बाहेर काढणे, अंत्यविधी करणे, लोकांची घरे साफ करणे, रीलिफ सेंटर उभारणे ही कामे केली. मांढरदेवी दुर्घटनेच्या वेळी मध्यरात्री व्हाइट आर्मीच्या जवानांनी हॉस्पिटल व स्थानिक प्रशासनासोबत मृतदेहांची ओळख पटविली. कोल्हापूर जिल्ह्यातील शिरोळच्या, तसेच नांदेड व पंढरपूर येथील महापुरात लोकांचा जीव वाचविण्याचे काम याच आर्मीने केले. उत्तर काशी, केदारनाथ व बद्रीनाथ येथील ढगफुटीनंतर व्हाइट आर्मीचे जवान तिथे धावून गेले. माळीण (पुणे) येथे डोंगर कोसळून पूर्ण गाव गाडले गेले, तेव्हाही व्हाइट आर्मी रेस्क्यू व रीलिफ टीम एनडीआरएफसोबत मृतदेह काढण्यात सहभागी होती. जम्मू-काश्मीरमधील पूरबाधित गावांत, भयावह भूकंपानंतर नेपाळमधील गावांत व्हाइट आर्मी मदत करीत होती. ऑगस्ट २०१६ रोजी महाडच्या सावित्री नदीवरील पूल कोसळला, तेव्हा मृतदेह शोधमोहिमेत व्हाइट आर्मीचे १५ जवान अत्याधुनिक इन्फलेटेबल राफटिंग बोट, आउट बोट मशिन, लाइफ जॅकेट, सर्च डिव्हाइससह सामील होते. व्हाइट आर्मीला आतापर्यंत ‘कोल्हापूर भूषण’, ‘जीवनदायी’, ‘राजश्री शाहू गौरव’, ‘समाजभूषण’, ‘कृतज्ञता’, ‘सेवा भूषण’, ‘रोटरी’ आदी पुरस्कारांसह कोल्हापूर जिल्हा पोलीस दल, रिझर्व्ह बँकेचे गव्हर्नर वाय. व्ही. रेड्डी यांच्या हस्ते गौरवपत्र देण्यात आले आहे.

सुनील देशपांडे
सुनील देशपांडे म्हणजे अशिक्षित आदिवासींना रोजगार निर्मितीचे कायमस्वरूपी साधन निर्माण करून देण्यात यशस्वी ठरलेले सामाजिक कार्यकर्ते. बांबूपासून राखी बनविण्यापासून ते चक्क घरांची निर्मिती करण्यात यश संपादन करून, सुनील देशपांडे यांनी देशात आपले एक आगळेवेगळे स्थान निर्माण केले. त्यांच्या या उपक्रमामुळे शासनालाही आपल्या बांबूविषयक धोरणात बदल करावे लागले. मेळघाट प्रांतातील धारणी तालुक्यात हरिसाल या गावानजीक कोठा येथे सुनील देशपांडे यांनी बांबूचे संपूर्ण प्रशिक्षण केंद्र सुरू केले. मेळघाटात उपलब्ध असलेल्या बांबूपासून विविध कलाकृती निर्माण करण्याचे प्रशिक्षण अशिक्षित आदिवासींना दिल्याने, आदिवासींना आपोआपच रोजगार मिळाला. या केंद्रांतर्गत आतापर्यंत ६००० युवक, युवतींना प्रशिक्षित केले. १०० प्रकारचे डिझाइन्स विकसित केली. बांबूची राखी देशात प्रथम उत्पादन करण्याचे श्रेय त्यांना दिले जाते, पण त्यांनी १६०० बांबूंची घरे देशभरात बांधली. त्यापैकी ७४५ घरे गुजरात येथील कच्छमध्ये आहेत. सरकारचे बांबूविषयक धोरण बदलविण्यात त्यांचे महत्त्वाचे योगदान आहे. देशपांडे यांनी २५२ स्वयंसहायता समूह निर्माण केले आणि वेणुशिल्प औद्योगिक संस्थेचीही स्थापना केली. ते तब्बल २८ वर्षांपासून बास या विषयात काम करीत आहेत. त्यातील गेली २३ वर्षे मेळघाटमध्ये कोरकू समाजासोबत त्यांच्या गावात राहात आहेत. त्यांच्यामुळे ४५० हून अधिक लोकांना आपल्या गावात, घरातच रोजगार मिळाला आहे. राष्ट्रीय कारीगर पंचायतचे कार्य स्थानिक क्षेत्रात त्यांच्यामुळे सुरू झाले. सुनील देशपांडे यांनी ग्राम ज्ञानपीठाची स्थापना केली असून, नऊ गुरुकुल स्थापनेच्या कार्याला सुरुवात केली आहे.

डॉ. निखिल दातार
सहा वर्षांपूर्वी भ्रूणहत्यांमुळे एक नवे सामाजिक वादळ घोंघावू लागले, पण त्याच्या दोन-तीन वर्षे आधीच काळाच्या उदरात एक नवा संघर्ष आकाराला येत होता. निमित्त होते, मुंबईतील स्त्रीरोग तज्ज्ञ डॉ. निखिल दातार यांच्याकडे आलेल्या निकिता मेहता यांच्या केसचे. ही गोष्ट २००८ सालातली. तिच्या उदरात सदोष गर्भ होता. त्या गर्भाच्या हृदयात गंभीर दोष होता. तिला गर्भपात करायचा होता, पण २० आठवडे उलटून गेले होते. भारतातील गर्भपात कायद्यानुसार, २० आठवड्यांनंतर त्यांना गर्भपात करणे शक्य नव्हते. इथे डॉ. निखिल दातार यांच्यामधील वकिली बाणा जागा झाला, कारण त्यांनी कायद्याचीही पदवी घेतलेली आहे. सदोष गर्भ नको असेल, तर तो न वाढवण्याचे स्वातंत्र्य गर्भवती महिलेला असले पाहिजे, अशी भूमिका त्यांनी घेतली. आता मेडिकल सायन्स पुढे गेल्यामुळे २० आठवड्यांनंतर गर्भपात करणे शक्य व सुरक्षित आहे, अशी बाजू मांडत, डॉ. दातार यांनी स्वत: निकिताच्या केसमध्ये तिची बाजू मांडली. ‘प्रो लाइफ’ नसलेल्या ऑस्ट्रेलिया, इंग्लंडसारख्या देशांत हे घडतेही, हा आधार भारतात पचणे अवघड होते. उच्च न्यायालयात ते निकिताची केस हरले, पण तिथूनच एक नवा अध्याय सुरू झाला. पेशाने प्रथितयश डॉक्टर असलेल्या निखिल दातार यांनी आरोग्याच्या अनुषंगाने स्त्रियांचे हक्क आणि त्याच वेळी पेशंटसचे हक्क धसास लावण्याचा ध्यास घेतला. त्यातूनच निकिताच्या निमित्ताने पुढे आलेला गर्भपाताबाबत मातेच्या हक्काचा विषय त्यांनी सुप्रीम कोर्टात विशेष याचिकेद्वारे नेला. दुसरीकडे त्यांनी महिला आयोग, मेडिकल कौन्सिल, आरोग्य मंत्रालय आदी ठिकाणी त्यांनी प्रतिनिधित्व करून, भारतातील गर्भपात कायद्यात सुधारणा होण्यासाठी आग्रह धरला. गर्भपाताची मर्यादा २० आठवड्यांवरून २४ आठवडे केली जावी, यासाठी सातत्याने पाठपुरावा केला. आता तसा कायदा होणे दृष्टिपथात आले असून, त्यावर फक्त केंद्रीय मंत्रिमंडळाच्या संमतीची मोहोर उमटणे बाकी आहे. केंद्र सरकारचा गर्भपातविषयक कायदा बदलण्याच्या दृष्टीने सरकारची मानसिकता तयार करण्यात निखिल यांच्या संघर्षाचा वाटा सिंहाचा आहे. याच दरम्यान, डॉ. निखिल २०१०-११ दरम्यान इंग्लंडमध्ये जाऊन पेशंट्स राइट्स या विषयाचा अभ्यास करून आले. त्यानंतर, त्यांनी पेशंट्स सेफ्टी अलायन्स ही स्वयंसेवी संस्था स्थापन केली. या व्यासपीठाद्वारे ठिकठिकाणी मेडिकल एरर्स, डॉक्टरांच्या सूचना रुग्णाला न समजल्याने होणारे घोटाळे, आरोग्य यंत्रणेच्या साखळीमधील कुणाच्या तरी हलगर्जीपणामुळे होणारे अपघात, औषधे घेताना होणा-या चुका, रुग्णांच्या अज्ञानामुळे-गैरसमजांमुळे घडणारे अपघात, जंतुसंसर्ग आदी विषयांवर व्याख्याने सुरू केली. प्रबोधनाचे हे काम ते विनामोबदला करतात. त्याखेरीज बलात्कारित महिलांच्या आरोग्यविषयक हक्कांसाठी त्यांनी लढा उभारला. अशा महिलेची संभावना शिकार अशी करण्यापेक्षा तिच्याकडे पेशंट म्हणून सहृदयपणे पाहिले जावे, तसेच तिच्या तपासणीचा देशभरात एकच प्रमाणित ढाचा असावा, या त्यांच्या प्रयत्नांना यश येत आहे. बलात्कारित स्त्रीच्या तपासणीचा कालावधी कमी करण्याच्या दृष्टीने, त्यांनी तयार केलेल्या किटमुळे हा कालावधी पाच-सहा तासांवरून एका तासावर आला आहे. त्याची दखल आमीर खानच्या 'सत्यमेव जयते'त घेतली गेली होती.

परफॉरमिंग आर्ट
Performing Arts

• 
  निरंजन भाकरे-भारुड कला (Niranjan Bhakre)
• 
  पूजा गायतोंडे (Pooja Gaitonde)
• 
  सत्यपाल विश्वनाथ चिंचोळकर (महाराज) (Satya Pal Maharaj)
• 
  अशोक हांडे (Ashok Hande)
• 
  सुभाष नकाशे (Subhash Nakashe)

निरंजन भाकरे-लोककला
समाजातील विविध समस्या आणि प्रश्नांविरोधात आपल्या लोककलांच्या माध्यमातून आवाज उठविणा-या कलावंताने गेल्या वर्षी महाअवयवदान अभियानातील जनजागृती मोहिमेच्या कार्यातून महाराष्ट्राच्या कानाकोप-यात कार्य केले आहे. लोककला ही नुसती कलेपुरती कला न ठेवता, तिला जनजागृतीचा सामाजिक आशय देण्याचे काम करणारा आघाडीचा लोककलावंत. एकीकडे संत एकनाथांपासून चालत आलेली भारुडाची रूपक कला जिवंत ठेवायची आणि दुसरीकडे बदलत्या सामाजिक वास्तवाला कवेत घेत, अनिष्ट बाबींवर आसूड ओढायचा, असा दुपेडी प्रपंच निरंजन भाकरे यांनी टिकवून ठेवला आहे. पंचाहत्तर मीटर कापडाचा घेरेदार पायघोळ आणि अंगावर सुमारे २० किलोचा साज चढवत, त्यांनी गावोगावच्या शाळा व महाविद्यालयात विद्यार्थी वर्गात अवयवदान व व्यसनमुक्तीविषयी जनजागृती केली. भारूड महर्षी निरंजन भाकरे (वय ५२) तर त्यांची पत्नी शांताबाई (वय ५०) अंगणवाडी सेविका हे दाम्पत्य औरंगाबादच्या सिल्लोड तालुक्यातील रहिमाबादमधील रहिवासी, पण आतापर्यंत पाच हजारांहून अधिक प्रबोधनाचे कार्यक्रम सादर करताना उभा महाराष्ट्र हाच जणू त्यांचा पत्ता राहिला आहे. भारत सरकारच्या गीत आणि नाटक विभागाने दिलेल्या ‘ए’ ग्रेडमधून त्यांच्या गुणवत्तेवर तांत्रिक शिक्कामोर्तबही झाले आहे. मराठवाड्याच्या भौगोलिक सीमा ओलांडताना भाकरे यांनी कोकणात जाऊन व्यसनमुक्त पहाट हा कार्यक्रम केला. दिल्ली येथे त्यांनी आंतरराष्ट्रीय साक्षरता संमेलनात आपला ठसा उमटविला. २०११ साली अमेरिकेतील शिकागो येथे पार पडलेल्या बृहनमहाराष्ट्र मंडळाच्या १५ व्या अधिवेशनात, भारूड सादर करून विदेशी पाहुण्यांची मनं जिंकून घेतली. भाकरे यांच्यावर पैठणचे संत एकनाथ महाराज यांच्या विचारांचा पगडा आहे. म्हणूनच त्यांची कला विंचू चावण्याच्या रूपकातून जनजागृतीसाठी सातत्याने निद्रिस्त समाजाला दंश करण्याचे कर्तव्य पार पाडत आहे.

पूजा गायतोंडे
पाश्चिमात्य संगीताचा आजच्या काळातील पिढीवर वाढता प्रभाव असूनही, पूजा गायतोंडे या हरहुन्नरी मराठमोळ्या गायिकेने सुफी संगीताची निवड करून, आपली वेगळी ओळख निर्माण केली आहे. मुख्य म्हणजे थेट परमात्म्याशी संवाद साधण्याची ताकद असलेल्या या संगीत प्रकाराशी तरुणपिढीला जोडण्याचे, आकर्षित करण्याचा तिचा संकल्प सफल होताना दिसत आहे. अत्यंत अल्पावधीत तरुणपिढीवर छाप सोडताना युवा गझल आणि सुफियाना गायिका अशी स्वतंत्र ओळख पूजा गायतोंडे हिने निर्माण केली आहे. पूजा एक अस्सल मराठी कलावंत आहे, पण भाव पोहोचविण्यात कमतरता राहू नये आणि शायरीशी प्रतारणा होऊ नये, म्हणून लहेजा पक्का ठेवण्यासाठी ती उर्दूची विद्यार्थिनी बनली. सुरुवातीच्या कारकिर्दीमध्ये पूजावर बेगम अख्तर आणि मेहंदी हसन यांचा स्वाभाविक प्रभाव होता. ‘छाप तिलक’, ‘आज जाने की जिद ना करो’ आणि इतरही काही अभिजात गझला आणि सुफी संगीताचा त्यांच्यावर विशेष प्रभाव आहे. संपूर्ण भारतात अनेक कार्यक्रम केल्यानंतर, त्यांच्या करिअरचे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे, त्यांनी ‘खजाना’ या महोत्सवामध्ये घेतलेला सहभाग. गझल कलाकार पंकज उधास यांनी आयोजित केलेल्या आणि देशातील सर्व आघाडीच्या गझल गायकांचा सहभाग असलेल्या या महोत्सवात त्यांना गाण्याची संधी मिळाली. तिला अनेक आघाडीच्या कलाकारांकडून शाबासकी मिळाली आहे, पण जगजीत सिंग यांच्याकडून मिळालेली पाठीवरील थाप त्यांच्यासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. पाकिस्तानी मातीत सहज स्वाभाविकपणे बहरणा-या गझल आणि सुफी गायकीला प्रयत्नपूर्वक भारतीय कोंदण देत राहिलेल्या पूजा गायतोंडेला 'लोकमत' परिवारातर्फे ‘सूर ज्योत्स्ना शास्त्रीय संगीत पुरस्कार’ २०१५ साली प्रदान करण्यात आला.

सत्यपाल विश्वनाथ चिंचोळकर (महाराज)
सप्त खंजिरीवादक कीर्तनकार , अकोला
संतांची विचारसरणी समाजातील सर्वसामान्य लोकांपर्यंत मनोरंजनाच्या माध्यमातून पोहोचविण्याचे काम सत्यपाल महाराज करीत आहेत. एकाच वेळी सात खंजिरी वाजविण्याची अपूर्व कला त्यांना अवगत आहे. त्या माध्यमातून अंधश्रद्धा, जातीयवाद, जुन्या अनिष्ट रूढी, परंपरा, हुंडा प्रथा, तसेच पाणी अडवा-पाणी जिरवा, कुपोषण, दारूबंदी, शेतकरी आत्महत्या आदींसह विविध विषयांवर सत्यपाल महाराज समाजप्रबोधन करतात. तेल्हारा तालुक्यातील सिरसोली येथे सत्यपाल महाराजांचा जन्म १६ मे १९५६ रोजी झाला. लहानपणापासून ते राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज, कर्मयोगी गाडगेबाबा, संतशिरोमणी तुकाराम महाराज, क्रांतिसूर्य जोतिबा फुले, राजर्षी शाहू महाराज, भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, रविदास महाराज, दास कबीर आदींच्या विचारांनी प्रभावित झाले होते. त्यांनी कीर्तनाच्या माध्यमातून समाजप्रबोधन करण्याचा निर्णय घेतला. अनेक खंजिरी एकाच वेळी वाजवून त्यांनी मनोरंजनाच्या माध्यमातून समाजाचे प्रबोधन केले. व्यसनाधीनता, अनिष्ट प्रथा, परंपरांवर त्यांनी आपल्या कीर्तनातून टीका केली आणि लोकांचे मत परिवर्तन करण्याचा प्रयत्न केला. केवळ कीर्तनच करीत न राहता, सत्यपाल महाराजांनी रक्तदान, नेत्रदान, वृक्षारोपण, महिला सबलीकरण, स्वदेशीचा स्वीकार आदी समाजकार्यही केले. त्यांच्या गुरुवंदन बहुद्देशीय संस्थेच्या माध्यमातून रुग्णवाहिका अनेक वर्षांपासून सुरू आहे, तसेच रोगनिदान शिबिरे, गरीब विद्यार्थ्यांना गणवेशवाटप यासारखे अनेक उपक्रमही राबविले आहेत. महाराजांनी आतापर्यंत समाजप्रबोधनपर कार्यक्रमांचे जवळपास १२ हजार प्रयोग केले आहेत. गेल्या ४० वर्षांपासून समाजप्रबोधनाचे कार्य अविरत सुरू आहे. त्यांच्या कार्याची दखल घेऊन शासनाने त्यांना अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित केले आहे. त्यांना आतापर्यंत संस्था संघटना तथा शासनाकडून २९ पुरस्कार मिळालेले आहेत. अंधश्रद्ध निर्मूलन व वाईट रूढी परंपराच्या विरोधात कीर्तनामधून आसूड ओढणारे सत्यपाल महाराज हे प्रत्यक्ष जीवनामध्येही पुरोगामी विचारांनीच वागतात. त्यांच्या वडिलांचे निधन झाल्यानंतर, त्यांनी त्यांचा देह शासकीय वैद्यकीय महाविद्यालयात दान दिला. आई सुशिलाच्या नावाने ते रुग्णवाहिका चालवितात.

अशोक हांडे
ऑर्केस्ट्राच्या जमान्यात स्वत:ची वेगळी छाप टाकत थीम बेस कार्यक्रमांची सुरुवात करणारा, देशभक्ती सारखा विषय मनोरंजक पध्दतीने मांडून तरुणांमध्ये देशाप्रती स्फुल्लिंग चेतविणारा, मराठी भाषेचा अभिमान मराठी बाण्याने सांगणारा अवलिया कलावंत. मु. पो. उंब्रज, तालुका जुन्नर, जिल्हा पुणे येथे अशोक हांडे यांचा जन्म झाला. अत्यंत गरीब कुटुंब, घरी कोरडवाहू शेती, पण वारकरी संप्रदायाचे संस्कार त्यामुळे भजन, भारुड, जात्यावरच्या ओव्या याचे संस्कार लहानपणापासूनच त्यांच्यावर झाले. पुढे ते शालेय जीवनात मुंबईत आले. तेथे त्यांच्यातल्या लोककलेचा पींड जोपासला गेला आणि निर्माता, लेखक, दिग्दर्शक, संगीतकार, कलादिग्दर्शक, गायक आणि सूत्रसंचालक अशा विविधअंगी रुपातून त्यांच्यातला खराखुरा परफॉर्मर विकसित झाला. ज्या काळात आॅर्केस्ट्राचे पेव फुटले होते त्याकाळी स्वत:ची वेगळी छाप टाकत मंगलगाणी-दंगलगाणी नावाचा कार्यक्रम अशोकने सादर केला. मराठी गाण्यांचा प्रवास मंगलतेकडून दंगलीकडे कसा वळला हा विचारप्रर्वतक कार्यक्रम त्यांनी केला आणि त्यांना प्रेक्षकांची नस सापडली. लोककलेचा सांगितीक प्रवास रंजक पध्दतीने मांडणारा हा कार्यक्रम जगभरात गेला. त्याचे १९९७ प्रयोग झाले. त्यानंतर त्यांनी आवाज की दुनिया हा भारतीय लोककलांवर आधारित हिंदी कार्यक्रम बसवला. याचेही जगभरात १६०० प्रयोग झाले. आजादी ५० हा अनोखा कार्यक्रम अशोक हांडे यांनी सादर केला व पुन्हा एकदा लोककलेच्या माध्यमातून भारताच्या ५ हजार वर्षांचा इतिहास त्यांनी रंगमंचावर जीवंत केला. रोमांच उभे करणाºया या कार्यक्रमाचे ५५० च्या वरती प्रयोग झाले.फिल्मी संगीतावर आधारित गाने सुहाने, माणिक वर्मा यांचे सांगितीक चरित्र मांडणारा मराठी गाण्यांचा माणिक मोती, आपली आवड, मनचाहे गीत, स्वागत २०००, असे कार्यक्रमही त्यांनी केले. लता मंगेशकर यांच्या जीवनावर आधारित अमृतलता, भारतीय संस्कृतीचे समग्र दर्शन घडवणारा मेगा शो आय लव्ह इंडिया, जनकवी पी. सावळाराम यांच्या जीवनावर आधारित गंगा जमुना, मधुबालाच्या संपूर्ण जीवनावर आधारित व तिच्यावर चित्रीत झालेला मधुरबाला, कै. यशवंतराव चव्हाण यांच्या जन्मशताब्दी निमित्त आधारित मी यशवंत, अत्रे, अत्रे सर्वत्रे असा आचार्य प्रल्हाद केशव अत्रे यांच्या जीवनावर आधारित कार्यक्रम अशा अनेकाविध सांगितीक कार्यक्रमाचे जवळपास ९ हजार प्रयोग अशोक हांडे यांनी केले आहेत. हा एक अनोखा विक्रम आहे.

सुभाष नकाशे
कोरियोग्राफर
रंगभूमी वा रूपेरी पडद्यावरील अनेक नृत्याविष्कार अजरामर होऊन जातात. मायबाप प्रेक्षकांच्या चिरकाल लक्षात राहतात, पण असा आविष्कार ज्याच्या कल्पकतेतून साकारतो, तो नृत्य दिग्दर्शक तथा कोरिओग्राफर सर्वसामान्यांसाठी तसा अज्ञातच राहातो. गोपीकृष्ण, सरोज खान, सुबल सरकार आणि अलीकडच्या काळात गणेश आचार्य हे काही सन्माननीय अपवाद. अशा अपवादात्मक मांदियाळीत बसण्याजोगी कामगिरी करणारा एक कोरिओग्राफर गेली तीस वर्षे महाराष्ट्राच्या मातीत बहरतो आहे. १९९३ साली आदेश बांदेकरच्या 'मंथन' या कार्यक्रमातून कारकिर्दीला सुरुवात करणा-या सुभाष नकाशे यांनी गेल्या तीन दशकांत कोरिओग्राफीच्या प्रांतात आपले आगळे पदचिन्ह ठसठशीतपणे उमटविले आहे. कारकिर्दीच्या पहिल्याच टप्प्यात सुभाष यांना अशोक हांडे यांच्या मराठी बाण्याचा चौरंग मिळाला. महाराष्ट्राचे कला वैभव उलगडून दाखविणा-या मराठी बाणाच्या व्यासपीठावर तब्बल १२५ कलावंतांनिशी सातत्याने १,८५० प्रयोगांमध्ये त्यांनी कोरिओग्राफीतील विविधतेचे दर्शन घडविले आहे. महाराष्ट्राच्या निर्मितीच्या सुवर्ण महोत्सवाचा सांगता सोहळा २०११ साली गिरगाव चौपाटीवर झाला. त्यात ६५० चौ.फुटांच्या व्यासपीठावर तब्बल ३५०० कलावंतांनिशी केलेले सादरीकरण हे नकाशे यांच्या तपश्चर्येचे फलित होते. त्यानंतर, २०१३ साली आशियाई अॅथलेटिक्स स्पर्धेच्या पुण्यात झालेल्या सांगता सोहळ्यात, एक हजार कलावंतांना घेऊन त्यांनी केलेले सादरीकरण डोळ्यांचे पारणे फेडणारे ठरले. महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक परिघात भव्य रंगमंच उभा राहिला की, त्यावर नकाशेंच्या कोरिओग्राफीचा नमुना पाहायला मिळणे हे जणू अलिखित समीकरण बनले आहे. नृत्याविष्कारातील भव्यता, अधिकाधिक कलावंतांचा सहभाग आणि कल्पनेतील वैविध्य हे नकाशे यांचे बलस्थान आहे. महाराष्ट्र विधिमंडळाच्या शतकपूर्ती सोहळ्यापासून अनेक पुरस्कार सोहळ्यांपर्यंत साज-या होणा-या बहुतेक इव्हेंट्समध्ये नकाशे यांच्या कोरिओग्राफीची मंगल डहाळी जणू नियमच बनला आहे. २०१४ साली मुंबईच्या मरिन ड्राइव्हवर झालेल्या प्रजासत्ताकाच्या देखण्या सोहळ्यात यांच्या एक हजार शागीर्दांनी अफलातून नृत्याविष्कार पेश केला होता. मुख्य म्हणजे, मराठी मातीतल्या या कलावंताला अल्पसंतुष्टतेने ग्रासलेले नाही. त्यामुळेच दिल्लीतील चित्ररथ असो, न्यूयॉर्कच्या टाइम्स स्क्वेअरमधील आविष्कार असो की, 'कौन बनेगा करोडपती'च्या उद्घाटनाचा सोहळा असो, नकाशेंच्या कोरिओग्राफीचा ठसा त्यावर विशेषत्वाने उमटला. त्यांच्या आकांक्षा अमर्याद आहेत. पंखांमध्ये अचाट ताकद आहे, म्हणूनच तर न्यूझीलंडच्या भूमीवर झालेला ‘ड्रीमगर्ल्स ऑफ बॉलीवूड’ त्यांच्याच कोरिओग्राफीने सजला. सध्या ते बिस्कीट, करार, कल्ला, अटी लागू यासारख्या आगामी प्रकल्पांच्या कोरिओग्राफीत व्यस्त आहेत.

कला
Art

• 
  संदेश भंडारे (Sandesh Bhandare)
• 
  संदीप पिसाळकर (Sandeep Pisalkar)
• 
  प्रभाकर पाचपुते (Prabhakar Pachpute)
• 
  शिशिर शिंदे (Shishir Shinde)
• 
  संजीव संकपाळ (Sanjiv Sankpal)

संदेश भंडारे
मुक्त छायाचित्रकार
तमाशा, वारी-एक आनंद यात्रा, कुस्तीचा आखाडा, ब्राह्मण अशा महाराष्ट्राची वैशिष्ट्ये टिपणा-या विषयांवर फोटोबॉयोग्राफी करणारा मुक्त छायाचित्रकार म्हणून मानवी भावभावना टिपणारी असंख्य छायाचित्र प्रदर्शने आयोजित, तसेच याच विषयांवर ८ पुस्तके प्रकाशित. कारकिर्दीच्या सुरुवातीला काही वर्षे वृत्तपत्रात छायाचित्रकार म्हणून काम केल्यानंतर, १७ वर्षांपूर्वी संदेश भंडारे यांनी मुक्त छायाचित्रकार म्हणून काम करण्यास सुरुवात केली़ कला, संस्कृती, तसेच मानवी भावभावना टिपणा-या भंडारे यांच्या छायाचित्रांची मुक्त कंठाने प्रशंसा झाली़. पुण्यातील ब्राह्मण, त्यांची दिनचर्या, त्यांच्यात झालेले बदल या त्यांच्या पहिल्या पुस्तकालाही मोठा प्रतिसाद मिळाला़. महाराष्ट्रातील कानाकोप-यात फिरून तेथील परंपरा, संस्कृती आपल्या कॅमे-यातून टिपण्याचा प्रयत्न भंडारे यांनी वेळोवेळी केला़. वारी ही महाराष्ट्राची परंपरा़. या वारीतील असंख्य क्षण टिपणारे त्यांचे पुस्तक 'वारी एक आनंदयात्रा' आणि सर्वांच्या जिव्हाळ्याचा विषय असलेल्या 'तमाशा' याविषयावर त्यांची पुस्तके प्रसिद्ध झाली आहेत. गावोगावी फिरून त्यांनी तमाशा व त्यातील कलावंतांचा जीवनपट आपल्या छायाचित्रांतून मांडला. त्यासाठी त्यांना शिष्यवृत्तीही मिळाली होती़. आता १५ वर्षांनी तमाशाच्या स्थितीचा ते फेरआढावा घेत आहेत. वारीवरील पुस्तकाच्या इंग्रजी आणि फ्रेंच आवृत्या प्रकाशित झाल्या असून, कन्नड आवृत्ती प्रकाशनाच्या वाटेवर आहे. बहुरूपी या कलेवरही त्यांच्या फोटोंची अनेक प्रदर्शने झाली. पॅरिस, बेनहाग-नेदरलँड्सपासून चेन्नईपर्यंत, कोलकात्यापासून कोचीपर्यंत आणि मुंबईपासून गोव्यापर्यंत असंख्य शहरांमध्ये त्यांची प्रदर्शने भरली आहेत. क्लिक या ग्रुपमार्फत दिल्ली, लंडन येथील प्रदर्शनात त्यांची छायाचित्रे समाविष्ट करण्यात आली होती़. चॉरिसमॅटिक कोल्हापूर, असा ही एक महाराष्ट्र, वारी- पिलग्रीम ऑफ जॉय, वारी एक आनंदयात्रा, मुंबई युनिव्हर्सिटी : ऑरनॉमेंट ऑफ दि सिटी, तमाशा एक रांगडी गम्मत, ब्राह्मण, पुणे -क्वीन ऑफ डेक्कन अशी ८ पुस्तके प्रसिद्ध झाली आहेत़. पैलवान बनण्यासाठी मल्ल घेत असलेली मेहनत आणि त्यांचे जीवन यावर 'आखाडा' हे त्यांचे फोटो प्रदर्शन विविध ठिकाणी भरविण्यात आले होते़. कोनाड्यांसारख्या दुर्लक्षित विषयांवरही त्यांनी लेन्सच्या माध्यमातून अनोखा प्रकाशझोत टाकला. 'लाइफ ऑफ धारावी' या विषयाचे काम त्यांनी नुकतेच हातावेगळे केले आहे. महाश्वेतादेवी यांच्या कथेवर आधारित 'महादू' हा त्यांनी बनविलेला चित्रपट समीक्षकांच्या पसंतीस उतरला. संदेश यांना मिळालेल्या पुरस्कारांमध्ये महाराष्ट्र फाउंडेशन (तमाशा), वर्ल्ड कप क्रिकेट : फोटोग्राफ ऑफ दि डे, ऑल इंडिया आर्ट अँड क्राफ्ट सोसायटी, दिल्ली, अलायन्स फ्रान्स यंग आर्टिस्ट अवॉर्ड, सार्क फेस्टिवल, पद्मश्री विखे-पाटील साहित्य पुरस्कार यांचा प्रामुख्याने समावेश आहे.

संदीप मधुकरराव पिसाळकर
बॅचलर ऑफ फाइन आर्ट (जे.जे.स्कूल ऑफ आर्ट मुंबई), बॅचलर ऑफ फाइन आर्ट (गुलबर्गा), मास्टर ऑफ व्हिज्युअल आर्ट (वडोदरा)
सामान्य कुटुंबातील मुलगा ते आंतरराष्ट्रीय चित्र-शिल्पकार अशी विलक्षण झेप, शिवाय उदयोन्मुख कलाकारांचा ‘युवा’ मार्गदर्शक, बहुआयामी कलाकार असा चित्र-शिल्पकलेतील ‘प्रेरणादायी’ प्रवास. संदीप पिसाळकर मूळचे यवतमाळचे. त्यांचे बारावीपर्यंतचे शिक्षण यवतमाळ येथेच झाले. घरची परिस्थिती सर्वसामान्य, लहानपणापासूनच चित्रकलेची आवड. या आवडीमुळेच त्यांनी चित्रकलेतच करिअर करण्याचा निर्णय घेतला. बारावीनंतर अमरावती व नागपूर येथे त्यांनी चित्रकलेचे प्राथमिक शिक्षण घेतले. त्यानंतर, मुंबई येथील विख्यात सर जे.जे.स्कूल ऑफ आर्ट मधून २००५ मध्ये बॅचलर ऑफ फाइन आर्ट ही पदवी घेतली. २००६ मध्ये त्यांनी गुलबर्गा येथील एम.एम. के कॉलेजमधून बॅचलर ऑफ फाइन आर्ट ही पदवी घेतली. २००८ मध्ये वडोदरा येथील महाराजा सयाजीराव विद्यापीठातून त्यांनी मास्टर ऑफ व्हिज्युअल आर्ट ही पदवी घेतली. चित्रकलेबरोबर शिल्पकलेत त्यांनी मोठे काम केले आहे. चित्रकलेचे शिक्षण घेतानाच, त्यांनी विविध प्रदर्शनांत भाग घेतला आहे. ३० पेक्षा अधिक राष्ट्रीय-आंतरराष्ट्रीय प्रदर्शनामध्ये त्यांच्या कलाकृती गाजल्या आहेत. जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट, एम.एम.के. कॉलेज गुलबर्गा, महाराष्ट्र राज्य कला प्रदर्शन, जहांगीर आर्ट गॅलरी, आर्ट सोसायटी ऑफ इंडिया, बॉम्बे आर्ट सोसायटी, ग्रज्युएट स्टुडंट शो वडोदरा, बोधी आर्ट गॅलरी, वधेरा आर्ट गॅलरी दिल्ली, आर्ट गॅलरी मुंबई, रेलीगेर आर्ट गॅलरी नवी दिल्ली, अनंत आर्ट गॅलरी नवी दिल्ली, आर्ट गॅलरी नवी दिल्ली, इटरनॅशनल डॅनफूस आर्ट अवॉर्ड डेन्मार्क, रेड अर्थ गॅलरी वडोदरा, ओआयडी आर्ट गॅलरी कोची, बिर्ला अकॅडमी कोलकाता, श्राईन एम्पायर आर्ट गॅलरी नवी दिल्ली, एक्झिबिट ३२० गॅलरी नवी दिल्ली, फॅकल्टी ऑफ फाइन आर्ट वडोदरा, एस्सल म्युझियम ऑस्ट्रिया, ‘खोज’शो नवी दिल्ली, वाडफेस्ट शो या ठिकाणी त्यांच्या कलाकृतींनी प्रदर्शने गाजविली आहेत, तसेच २००९ मध्ये अमेरिकेतील साराटोगा व २०१० मध्ये वधेरा आर्ट गॅलरी दिल्ली येथे त्यांच्या कलाकृतींची सोलो प्रदर्शन झाली आहेत. पिसाळकर यांच्या कलाकृतींना अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. त्यामध्ये २००३-०५ जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट प्रदर्शन, २००५-महाराष्ट्र राज्य कला प्रदर्शन, २००६-आर्ट गॅलरी मुंबई, २००६-बॉम्बे आर्ट सोसायटी, २००८-कांस्य पदक, इटरनॅशनल डॅनफूस आर्ट अवॉर्ड डेन्मार्क, २००८-सुवर्ण पदक, इटरनॅशनल डॅनफूस आर्ट अवॉर्ड डेन्मार्क, २००८-बोधी आर्ट अवॉर्ड मुंबई, २००८-एफआयसीए-उदयोन्मुख कलाकार पुरस्कार नवी दिल्ली या पुरस्कारांचा समावेश आहे. संदीप यांनी वडोदरा, ग्वाल्हेर व शांतिनिकेतन येथे प्रशिक्षण शिबिरात मार्गदर्शन केले आहे. देशातील अनेक नामांकित कला महाविद्यालयातील विद्यार्थ्यांना ते मार्गदर्शन करतात.

प्रभाकर पाचपुते
पेंटिंग आणि काष्ठशिल्प
ख-या अर्थाने कन्टेम्टरी आर्टिस्ट. १६ ते १७ देशात तेथील आर्ट गॅलरीतर्फे आमंत्रित. अनेक ठिकाणी त्यांच्या कलाकृतींचे प्रदर्शन आणि विक्री. आजवर जर्मनी, फ्रांस, इंग्लंड, नेदरलेंड, टर्की, आस्ट्रेलिया, जापान, हांगकांग, इजराइल, इटली यासह १४ ते १५ देशांत आपल्या पेंटिंग, काष्ठशिल्प या कलेच्या प्रदर्शनासाठी गेले.
जन्म : सास्ती (ता. राजुरा) येथे
शिक्षण : १० व्या वर्गापर्यंत भद्रावती इथे बहिणीकड़े शिक्षण
तिथे अनुत्तीर्ण झाल्याने सास्ती येथील शाळेत पुनर्प्रवेश घेतला.
१२ वी पर्यंत शिवाजी महाविद्यालय राजुरा येथे शिक्षण.
बीएफए- इंदिरा संगीत कला महाविद्यालय, खैरागड, राजनगाव, छत्तीसगढ़
एमएफए बडोदा येथे
२०१० ते २०१६ या काळात मुंबई इथे वास्तव्य
कौटुंबिक पार्श्वभूमी :
२ भाऊ, १ बहीण
एक भाऊ नागपूर क्रिकेट स्टेडियम येथे १९९५-९६ साली झालेल्या चेंगराचेंगरीत मृत्युमुखी.
वडील शेतकरी
भाऊ वेकोली मजूर

शिशिर सदाशिव शिंदे
फाइन आर्ट
समकालीन प्रयोगशील चित्रकार. सामाजिक जाणिवा समृद्ध असलेल्या या चित्रकाराने वेगवेगळे अनवट विषय चित्रांच्या माध्यमातून हाताळले आहेत. लंडनच्या पार्लमेंट स्क्वेअरमध्ये पेंटिंगचे प्रात्यक्षिक. तिथे काढलेल्या भारतमाता चित्राची ६५ लाखांना विक्री. शिशिर शिंदे मूळचे नाशिक येथील. पुणे येथील अभिनव कला महाविद्यालयातून शिक्षण. दिल्लीच्या महाराष्ट्र सदनात अनेक चित्रे प्रदर्शित. क्रिकेटपटू सचिन तेंडुलकरला निवृत्तीप्रसंगी देण्यासाठी मुंबई क्रिकेट असोसिएशनने खास चित्र बनवून घेतले. इस्रोच्या मंगळयान मोहिमेविषयी काढलेले चित्र बेंगळुरूच्या मुख्यालयात प्रदर्शित. युनोस्कोने २०१५ मध्ये खेडोपाडी वीज पोहोचविण्याच्या सुरू केलेल्या अभियानात चित्रांच्या माध्यमातून जनजागृती. मुंबईतील बलात्कार पीडित पत्रकार महिलेला जगण्याची प्रेरणा मिळावी, यासाठी मुंबई पोलिसांकडून देण्यात आलेले चित्र तयार करण्याचा सन्मान. आजवर स्पर्धांमध्ये सहभागच घेत नसल्याने, त्यांच्या नावावर पुरस्कार नाही, परंतु असंख्य चित्रांच्या विक्रीतून लोकमान्यता.

संजीव गुरुलिंग संकपाळ
डिप्लोमा आर्ट.एज्यु. (जे.जे.स्कूल ऑफ आर्ट मुंबई), जी.डी.आर्ट (ड्रॉइंग अँड पेंटिंग), जी. डी. आर्ट (स्कल्प्चर)
चित्रकला आणि शिल्पकला या दोन्ही कला प्रकारांत स्वत:ची वेगळी ओळख निर्माण केली आहे.
कॅनडा, फ्रान्स आणि जर्मनी देशात कला प्रदर्शने आयोजित करून, आपल्या विविधांगी कलाकृतींची प्रात्यक्षिके सादर केली आहेत. कोल्हापुरी स्कूलला परदेशात प्रसिद्धी देणारा कलाकार. परदेशातील कार्यशाळेत सहभागी होण्याचा सर्वप्रथम मान मिळविणारा युवा कलाकार. संजीव संकपाळ मूळचे कोल्हापूरजवळील निपाणी (जि.बेळगाव) येथील. चित्रकार होण्याचे स्वप्न लहानपणापासूनच नजरेत असणा-या संजीव यांना कोल्हापुरातच कलाशिक्षण घ्यायचे होते. या ध्यासातूनच त्यांनी कोल्हापूरच्या दळवीज आर्ट इन्स्टिट्यूटमध्ये प्रवेश घेतला. तिथे जी. डी. आर्ट पदविका घेतल्यानंतर, त्यांनी कलामंदिर महाविद्यालयात शिल्पकलेतही राज्यात दुस-या क्रमांकाने पदवी मिळविली. सर्वोच्च शैक्षणिक पात्रतेनंतर, त्यांनी चित्रकलेबरोबरच शिल्पकलेतही मोठे काम केले आहे. चित्र-शिल्पकलेत विविध प्रयोग करत, विविधांगी शैलीत कलाकृतींची निर्मिती केली. त्यांच्या कलाकृतींनी केवळ देशभरातच नाही, तर विदेशातही लौकिक मिळविला आहे. भारतीय संस्कृती आणि कला जगभरात पोहोचविण्याचा त्यांचा ध्यास आहे. यासाठी त्यांनी अनेक प्रदर्शने देश-परदेशात भरविली आहेत. संकपाळ यांनी देशात मुंबईतील नेहरू सेंटर आर्ट गॅलरी, आर्टिस्ट सेंटर, आर्ट प्लाझा, गॅलरी आर्ट वर्क, जहांगीर आर्ट गॅलरी, बेळगावची मिलेनियम गॅलरी, बंगलोर येथील चित्रकला परिषद, कोलकाता येथील बिर्ला अकादमी, पुण्याची खुशबू आर्ट गॅलरी, सांगलीची अदिती आर्ट गॅलरी, गोवा, तसेच कोल्हापूरची गुलमोहर आर्ट गॅलरीसह अनेक स्पर्धा, प्रदर्शने गाजवली आहेत, तसेच त्यांनी दुबई, लंडन, ऑस्ट्रेलिया, स्पेन, अमेरिका, कॅनडा, फ्रान्स, जर्मनी या देशातही कला प्रदर्शने, प्रात्यक्षिके सादर केली आहेत. त्यांना प्रतिष्ठेचा प्रफुल्ल डहाणूकर फाउंडेशन, लोक शिक्षण संस्कारमाला, कोल्हापूर, कलापुष्प सांगली, बॉम्बे आर्ट सोसायटी, व्ही. व्ही. ओक स्मृति प्रतिष्ठान, दक्षिण मध्य विभाग, नागपूर येथील विविध पुरस्कार मिळालेले आहेत. राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय ऐक्यासाठी दिल्लीच्या फ्रेंडशिप फोरम ऑफ इंडियातर्फे उत्कृष्ट सादरीकरण आणि सहभागासाठी सुवर्ण पदक मिळालेले आहे. या प्रेरणादायी कलाकर्तृत्वाला प्रोत्साहित करण्यासाठी, त्यांना श्यामकांत जाधव प्रतिष्ठानतर्फे चंद्राश्री पुरस्काराने गौरविण्यात आले आहे.

क्रीडा
Sports

• 
  दत्तू भोकनळ - रोईंग, नाशिक (Dattu Bhoknal)
• 
  स्मृती मानधना - क्रिकेट, सांगली (Smriti Mandhana)
• 
  ऋतुजा सातपुते- सायकलिंग, पुणे (Rutuja Satpute)
• 
  रेश्मा माने - कुस्तीपटू, कोल्हापूर (Reshma Mane)
• 
  पृथ्वी शॉ - क्रिकेटपटू, मुंबई (Prithvi Shaw)

दत्तू बबन भोकनळ - (रोईंग)
नौकानयनाची गणना अधिकृतपणे खेळात झाल्यावरही, तो मराठी मातीत लोकप्रियतेचा किंवा आकर्षणाचा बिंदू बनला नाही. एक लांबलचक निमुळती नौका नदीच्या पात्रात तब्बल दोन कि.मी. एकट्याने, तीही वेगाने वल्हवत नेण्याचा हा क्रीडा प्रकार. रोईंग म्हणून ओळखल्या जाणा-या या क्रीडा प्रकाराचा ऑलिम्पिकमध्येही समावेश आहे. नाशिक जिल्ह्यातील एका छोट्याशा गावातील या मुलाला शाळकरी वयातच नदीच्या पात्रातील वाहत्या पाण्याने भुरळ घातली. दहावी उत्तीर्ण होताच, लष्करात भरती झाल्यावर रोईंगशी परिचय झाला. २०१२ साली लष्करात दाखल होताच, या तरुणाने वर्षभरात रोईंगला सुरुवात केली. हा हा म्हणता चार वर्षांच्या आत त्याने थेट रिओ ऑलिम्पिकमध्ये पुरुषांच्या २ हजार मीटर सिंगल स्कल प्रकारात (नौकानयन) भारताचे प्रतिनिधित्व केले. ऑलिम्पिकमध्ये त्याने अंतिम फेरीपर्यंत मजल मारली होती, पण त्याला पदक जिंकण्यात अपयश आले. ऑलिम्पिकला रोईंगमध्ये सहभाग देणारा तो पहिला महाराष्ट्रीयन! ऑलिम्पिकच्या जागतिक स्पर्धा मंचावर त्याने १३ वे स्थान पटकाविले. आशिया खंडातील सहभागी स्पर्धकांमध्ये तो अव्वल ठरला. त्या आधी दक्षिण कोरिया येथे झालेल्या एफआयएसए एशियन ओसिनिया ऑलिम्पिक पात्रता स्पर्धेत २ हजार मीटर सिंगल स्कल प्रकारात रौप्य पदक जिंकत, त्याने भारतीय ऑलिम्पिक संघातील आपले स्थान निश्चित केले होते. पुणे येथे सैन्यदलात कार्यरत असलेला दत्तू बबन भोकनाळ आता स्वत:ची कामगिरी उंचावण्याच्या बरोबरीने रोईंगच्या प्रसाराचे काम करतो आहे. त्याच्या नावावर राष्ट्रीय-आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील अनेक पुरस्कारांची नोंद आहे. त्यात, ओपन नॅशनल चॅम्पियनशिप (पुणे) - दोन सुवर्ण (२०१४), एशियन गेम्स (दक्षिण कोरिया) - पाचवा क्रमांक (२०१४) , एशियन चॅम्पियनशिप (चीन) – रौप्य पदक (२०१५), तर २०१६ साली अमेरिकन नॅशनल चॅम्पियनशिप – सुवर्ण पदक, शिवाय यंदा पुण्यात झालेल्या आर्मी चॅम्पियनशिपमधील सुवर्ण पदक यांचा प्रामुख्याने समावेश आहे.

स्मृती श्रीनिवास मानधना - महिला क्रिकेट
या मुलीचा जन्म भारतातील क्रिकेटच्या पंढरीतला म्हणजे मुंबईतला, पण दोन वर्षांची असताना तिचा मुक्काम कृष्णाकाठी सांगलीत हलला. अर्थात, त्याने क्रिकेटशी जुळलेली तिची नाळ तुटली नाही. तिथे वडील श्रीनिवास व भाऊ श्रावण यांना खेळताना पाहून तिला क्रिकेटची भुरळ पडली. त्यांच्या पावलावर पाऊल ठेवून स्मृतीने लहानपणीच क्रिकेटचे धडे गिरविण्यास सुरुवात केली. ती डावखुरी असल्याने, तिच्या वडील व भावाने तिच्या फलंदाजीकडे जास्त लक्ष दिले. आपल्या आक्रमक फलंदाजीच्या जोरावर तिने कामगिरी आणि प्रगतीचा आलेख चढता ठेवला. वयाच्या अवघ्या ९ व्या वर्षी १५ वर्षांखालील महाराष्ट्राच्या मुलींच्या संघात तिची निवड झाली. ऑक्टोबर २०१३ मध्ये पश्चिम विभागीय १९ वर्षांखालील सामन्यात तिने महाराष्ट्राकडून खेळताना, १५० चेंडूंत २२४ धावांची झंझावाती खेळी केली. राष्ट्रीय पातळीवर एकदिवसीय लढतीत दुहेरी शतक झळकावणारी ती पहिली महिला ठरली. आपल्या खेळाच्या बळावर केवळ ११ व्या वर्षी तिने १९ वर्षांखालील मुलींच्या संघात आपले स्थान निश्चित केले होते. महाराष्ट्र संघात तिला मिळालेल्या संधीचा तिने पूर्ण फायदा घेऊन, वरिष्ठ महिला क्रिकेटमधील राष्ट्रीय निवड समितीच्या अधिका-यांचे लक्ष आपल्याकडे वेधून घेतले. परिणामी, भारताच्या टी-२० संघात एप्रिल २०१३ मध्ये ती निवडली गेली. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर पहिला एकदिवसीय सामना स्मृती २०१३मध्ये बांगलादेशाविरुद्ध खेळली. पाठोपाठ २०१४ मध्ये तिने इंग्लंडविरुद्ध भारतीय वरिष्ठ महिला संघात पदार्पण केले. स्मृतीने २ कसोटी, २० एकदिवसीय आणि २० टी-२० सामने खेळले आहेत. कसोटीत तिने ८१, एकदिवसीयमध्ये ६४५ व टी-२० मध्ये ३२१ धावा केल्या आहेत. कसोटीमध्ये १ अर्धशतक, एकदिवसीयमध्ये १ शतक व ५ अर्धशतके ठोकणा-या स्मृतीने महाराष्ट्राच्या अभिमानात भर टाकली आहे.

ऋतुजा संजय सातपुते - (सायकलिंग)
पडत-धडपडत गुडघ्याला खरचटवून घेत, सायकलला पॅडल मारण्याच्या प्रक्रियेतून लाखो-करोडो मुले-मुली जातातच की! पण त्यातील मोजकीच पुढे सायकलपटू होण्याचा ध्यास घेतात. ऋतुजा ही असाच सन्माननीय अपवाद. सायकलपटू मार्गदर्शक छत्रपती पुरस्कारविजेते संजय सातपुते यांचा वारसा पुढे सुरू ठेवत, ऋतुजाने सायकलिंगचे धडे वयाच्या ८व्या वर्षापासून आपल्या वडिलांकडून घेण्यास सुरुवात केली. सायकलच्या फिरत्या चाकावर तिने आपले आयुष्य बेतण्यास सुरुवात केली. आधी आंतरशालेय मग संघटनेच्या वतीने आयोजित राज्यस्तरीय, राष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये आपला वेगळा दबदबा निर्माण करणारी ही मुलगी २०१३मध्ये नवी दिल्ली येथे एशियन सायकलिंग अजिंक्यपद स्पर्धेत सहभागी झाली. येथे ती पदक जिंकण्यात अयशस्वी ठरली, पण नंतर आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेचा अनुभव मिळल्यानंतर, आपल्या आधीच्या प्रतिस्पर्ध्यांचा वेग लक्षात ठेवून, तिने जोरदार सराव केला. २०१३मध्ये थायलंड येथे झालेल्या एसीसी ट्रॅक एशियन स्पर्धेत तिने टीम (सांघिक) स्प्रिंट प्रकारात कांस्य पदक जिंकले. त्यांनतर, तिने ३० किलोमीटर टाइम ट्रायल, ३ हजार मीटर वैयक्तिक परस्यूट, पॉइंट रेस अशा प्रकारात सहभागी होऊन पदके जिंकली. सध्या नवी दिल्ली येथे सुरू असलेल्या भारतीय संघाच्या प्रशिक्षण शिबिरात गेल्या वर्षापासून सराव करीत आहे. हौस पेशात बदलण्याची ताकद पायांच्या बळावर संपादन करणा-या ऋतुजाने, २०१६मध्ये केरळ येथे झालेल्या राष्ट्रीय रोड सायकलिंग अजिंक्यपद स्पर्धेत, ३० कि.मी. वैयक्तिक टाइम ट्रायल प्रकारात व ४२ कि.मी. क्रिट्रम् प्रकारात सुवर्ण पदक जिंकले. २०१६मध्ये गुवाहाटी येथे झालेल्या सॉफ स्पर्धेत ४९ कि.मी. टीम टाइम ट्रायल प्रकारात सुवर्ण पदक जिंकले. २०१४मध्ये नवी दिल्ली येथे झालेल्या पॉइंट रेसमध्ये २७ गुणांसह रौप्य पदक जिंकले. याच स्पर्धेत ३ हजार मीटर वैयक्तिक परस्यूट प्रकारात रौप्य पदक आपल्या नावावर केले. २०१५मध्ये केरळ येथे झालेल्या राष्ट्रीय क्रीडा स्पर्धेत २८ किलो मी. टाइम ट्रायल प्रकारात सुवर्ण, ३ हजार वैयक्तिक परस्यूट प्रकारात कांस्य पदक. २०१५मध्ये नवी दिल्ली येथे झालेल्या एसीसी ट्रॅक एशियर चषक स्पर्धेत ३ हजार मीटर वैयक्तिक परस्यूट प्रकारात कांस्य जिंकणा-या या २३ वर्षीय मुलीने, २०१६मध्ये नवी दिल्ली येथे झालेल्या एसीसी ट्रॅक एशिया चषक स्पर्धेत, ४ कि.मी. टीम परस्यूट प्रकारात कांस्य पदक पटकाविताना, कामगिरीतील सातत्याचा परिचय दिला आहे.

रेश्मा अनिल माने - महिला कुस्ती
हरयाणातील गीता आणि बबिता या फोगट भगिनींच्या कुस्तीच्या फडातील यशोगाथा देशभर पोहोचली. आमीर खानने ती रूपेरी पडद्यावरही आणली. कुस्तीचा बाज समजून घेण्यासाठी आमीर खान ज्या कोल्हापुरात गेला होता, तिथल्या लाल मातीनेही शेतक-याची मुलगी ते आंतरराष्ट्रीय कुस्तीपटू असा एक लोकविलक्षण प्रवास जवळून अनुभवला आहे. तीच तर रेश्मा मानेची गोष्ट. सरावासाठी रेश्माने मुलांबरोबर दोन हात केले. गावातील जत्रेच्या फडात कुस्त्या जिंकणारी रेश्मा आज आंतरराष्ट्रीय मैदाने गाजवत आहे. ऐपत नसतानाही रेश्माच्या सरावात खंड पडू नये, यासाठी तिच्या कुटुंबीयांनी तिला घरातच आखाडा बांधून दिला. सुशिक्षित समजल्या जाणा-या अनेक घरांत मुलींना दुय्यम वागणूक मिळत असताना, वडणगेसारख्या खेडेगावात एक कुटुंब मुलीला कुस्तीपटू बनविण्यासाठी प्रयत्नांची पराकाष्ठा करीत आहे. रेश्माचा जन्म शेतकरी कुटुंबातला. आई-वडील शेतकरी. आपल्या मुला-मुलींना कुस्ती शिकवायची हे मानेंचे ध्येय. या ध्येयातूनच रेश्माची जडणघडण होत गेली. वयाच्या ६ व्या वर्षापासून रेश्मा कुस्तीशी जोडली गेली. वयाच्या ८ व्या वर्षी रेश्माने प्रत्यक्ष कुस्तीत पदार्पण केले. यानंतर, पदके जिंकण्याचा तिने सपाटाच सुरू केला, तो आजतागायत सुरू आहे. तिने सिंगापूर येथे झालेल्या कॉमनवेल्थ वरिष्ठ महिलांच्या फ्री स्टाईलमध्ये ६३ किलो गटात सुवर्ण पदक पटकाविले. अशी कामगिरी करणारी ती महाराष्ट्राची एकमेव महिला कुस्तीगीर ठरली. २०१६ मध्ये रेश्माने ऑल इंडिया युनिव्हर्सिटी स्पर्धेत कांस्य पदक, गोंडा (उत्तर प्रदेश) येथे झालेल्या राष्ट्रीय कुस्ती स्पर्धेत ग्रीको रोमन गटात ६३ किलोगटात रौप्य पदक, पुणे महानगरपालिकेच्या वतीने घेण्यात आलेल्या महापौर केसरी कुस्ती स्पर्धेत महिला खुल्या गटात सलग तिस-यांदा विजेतेपद, म्हैसूर येथे झालेल्या अखिल भारतीय आंतरविद्यापीठ महिला कुस्ती स्पर्धेत कांस्य पदक, मेकीन (फ्रान्स) येथे झालेल्या आंतरराष्ट्रीय कनिष्ठ महिला कुस्ती स्पर्धेत ६७ किलो गटात चौथा क्रमांक, गोंडा (उत्तर प्रदेश) येथे झालेल्या राष्ट्रीय वरिष्ठ गट महिला कुस्ती स्पर्धेत सुवर्ण पदक अशी पदके मिळविली आहेत. २३ फेब्रुवारी २०१७ रोजी हरियाणा येथे झालेल्या अखिल भारतीय विद्यापीठीय कुस्ती स्पर्धेत शिवाजी विद्यापीठाचे प्रतिनिधित्व करीत, रौप्य पदक पटकाविले. आजपर्यंत रेश्माने २५ पेक्षा जास्त सुवर्ण पदके मिळवली आहेत. ‘ऑलिम्पिक’मध्ये भारताचे प्रतिनिधित्व करून, सुवर्ण पदक पटकाविणे हे रेश्माचे ‘लक्ष्य’ आहे.

पृथ्वी शॉ - क्रिकेट
पृथ्वी शॉ. मुंबईकरांप्रमाणे रक्तातच क्रिकेट असलेला युवा खेळाडू. बालपण विरारमध्ये गेलेले. नंतर मुंबई शालेय क्रिकेटमध्ये दबदबा असणा-या रिझवी शाळेमध्ये प्रवेश झाल्यानंतर, पृथ्वीचा धडाकाच सुरू झाला. शालेय क्रिकेटमध्ये २०१३ साली पृथ्वीने धमाका करताना, क्रिकेटविश्वाचे लक्ष वेधले. प्रतिष्ठेच्या हॅरिस शिल्ड स्पर्धेत रिझवी स्प्रिंगफिल्डकडून खेळताना, पृथ्वीने तब्बल ५४६ धावांची विक्रमी खेळी केली. विशेष म्हणजे, जागतिक स्तरावर त्या वेळी ही तिस-या क्रमांकाची आणि भारतीय क्रिकेटमधील सर्वोच्च खेळी ठरली होती. २०१६ मध्ये हाच विक्रम कल्याणच्या प्रणव धनावडेने मागे टाकेपर्यंत पृथ्वीचा विक्रम अबाधित होता. मास्टर ब्लास्टर सचिन तेंडुलकरने क्रिकेटमधून निवृत्ती स्वीकारल्यानंतर अवघ्या चार दिवसांनी हा विक्रम नोंदवल्याने, पृथ्वीची तुलना थेट सचिनशी झाली. १ जानेवारी २०१७ रोजी मुंबई रणजी संघात पहिल्यांदा निवड झाल्यानंतर, १७ वर्षीय पृथ्वी चमक दाखवेल का, अशी शंका होती, परंतु या पठ्ठ्याने आपल्या पहिल्याच सामन्यात आणि तेही दुस-या डावामध्ये तामिळनाडूविरुद्ध शतकी तडाखा देत, मुंबईला रणजी स्पर्धेच्या अंतिम फेरीत नेले. अंतिम सामन्यातही त्याने गुजरातविरुध्द ७१ आणि ४४ धावांची खेळी करून चमक दाखवली, परंतु मुंबईला विजेतेपद मिळवण्यात यश आले नाही. यानंतर, त्याने १९ वर्षांखालील भारतीय संघातून विश्वचषक स्पर्धेत चमक दाखवली, तसेच २५ फेब्रुवारी २०१७ रोजी मुंबईकडून खेळताना विजय हजारे ट्रॉफी स्पर्धेत गुजरातविरुध्द पदार्पण केले. सध्या मुंबईचा भरवशाचा सलामीवीर म्हणून ओळख निर्माण केलेला हा १७ वर्षीय युवा फलंदाज, बलाढ्य मुंबईचा आणि भविष्यात भारतीय संघाचा ‘पृथ्वी मिसाइल’ ठरेल, असा अनेकांना विश्वास आहे. एप्रिल २०१२ मध्ये पृथ्वीला इंग्लंडमधील हल्म स्कूलकडून (मँचेस्टर) खेळण्याचे निमंत्रण मिळाले. दोन महिन्यांच्या या टूरमध्ये पृथ्वीने पदार्पणात शतक झळकावताना मोसमात एकूण १ हजार ४४६ धावा काढल्या. पृथ्वीने ८४च्या सरासरीने धावा काढताना, ६८ बळी घेत, अष्टपैलू चमक दाखवली.

मेडिकल
Medical

• 
  डॉ. मुफ्फजल लकडावाला (Dr Muffazal Lakdawala)
• 
  डॉ. सदानंद सरदेशमुख (Dr Sadanand Sardeshmukh)
• 
  डॉ. आनंद देवधर (Dr Anand Deodhar)
• 
  डॉ. सुलतान प्रधान (Dr Sultan Pradhan)
• 
  डॉ. टी. पी. लहाने (Dr T P Lahane)
• 
  चंद्रशेखर मेश्राम (Dr Chandrashekhar Meshram)

डॉ. मुफ्फझल लकडावाला
एमबीबीएस, मास्टर्स इन सर्जरी (एम.एस), गॅस्ट्रो सर्जरी, बेरिअॅट्रिक सर्जरी
५०० किलो वजनाची जगातील सर्वांत लठ्ठ महिला इमान अहमदवर उपचारासाठी पुढाकार घेतल्याने जगभर वेगळी ओळख. अतिस्थूलतेने ग्रासलेल्या जगभरातील रुग्णांचे आशास्थान बनलेले डॉक्टर. शांत, हसतमुख चेह-याचे डॉ. मुफ्फझल लकडावाला अनेक लठ्ठ व्यक्तींसाठी देवदूत ठरतात. जगातील सर्वांत वजनदार असणा-या ५०० किलो वजनाच्या इमान अहमदचे वजन कमी करण्यासाठी त्यांनी मुंबईतील सैफी रुग्णालयात तिच्यावर उपचार सुरू केले. इमानला एलिफंटासिस रोग झाला असल्यामुळे तिचे वजन वाढत गेले आणि अन्य आजार तिला जडले. जगात कोणत्याही डॉक्टरने इमानवर यशस्वी उपचार केले नाहीत, पण इमानवर उपचार करण्यासाठी डॉ. लकडावाला यांनी तिला मुंबईला आणले. डॉ. लकडावाला यांचा जन्म मुंबईत झाला असून, मास्टर्सपर्यंतचे शिक्षण त्यांनी मुंबईतच पूर्ण केले आहे. गॅरंट मेडिकल महाविद्यालयातून एमबीबीएसचे शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर, त्यांनी नायर वैद्यकीय महाविद्यालयातून मास्टर्स इन सर्जरीचे (एमएस) शिक्षण पूर्ण केले. मुंबईतून वैद्यकीय शिक्षण पूर्ण केल्यावर, २००४ मध्ये त्यांनी कोरियात प्रो. सिऑन हान कीम यांच्याकडून लेप्रोस्कोपीक कोलोरॅक्टल सर्जरीचे प्रशिक्षण घेतले. २००५ मध्ये बेल्जियम युनिर्व्हसिटी ऑफ घेंट हॉस्पिटलमध्ये डॉ. पीट पॅटयन यांच्याकडून गॅस्ट्रो सर्जरी प्रशिक्षण घेतले. त्यानंतर, २००६ मध्ये त्यांनी युनायटेड स्टेट्स मधून बेरिअॅट्रिक सर्जरीचे शिक्षण घेतले. मुंबईत त्यांनी ‘सेंटर फॉर ओबेसिटी अँड डायजेस्टिव सर्जरी’ची सुरुवात केली. सैफी रुग्णालयात मिनिमल एक्सेस आणि बेरिअॅट्रिक सर्जरी विभागाचे ते अध्यक्ष आहेत. युनायटेड स्टेट्समधील सर्जिकल रिव्ह्यू कॉर्पोरेशन (एसआरसी) तर्फे जागतिक पातळीवरील उत्तम सेंटर म्हणून डॉ. लकडावाला यांना गौरविण्यात आले. २००७ मध्ये त्यांना ऑल इंडिया ह्युमन राइट्स असोसिएशनतर्फे ‘ह्युमिनिट्रीएन ऑफ द ईअर’ पुरस्काराने गौरविण्यात आले होते. १९९६ मध्ये त्यांना शिरीन मेहताजी ऑरशन तर्फे ‘ऑबस्ट्रक्टिव्ह जॉडिंस’साठी रौप्य पदक बहाल करण्यात आले होते.

डॉ. सदानंद सरदेशमुख
डीएसएसी, एव्हीपी, पीएच.डी
आयुर्वेदात डॉक्टरेट संपादन करणारे पहिले महाराष्ट्रीयन. संशोधन व चिकित्सक वृत्तीतून १९९४ मध्ये कॅन्सर संशोधनाची सुरुवात केली. आयुर्वेदातील उपचार आणि आधुनिक वैद्यकातील तंत्रज्ञान यांच्या मिलाफातून कॅन्सरग्रस्तांना दिलासा देणारी वाट डॉ. सरदेशमुख यांनी शोधली. रेडिएशन आणि केमोथेरपी या आधुनिक वैद्यकातील उपचारांचे साइड इफेक्ट्सच्या रूपात दिसणारे दुष्परिणाम आयुर्वेदाच्या उपचाराद्वारे कमी करता येतील का, अशा रुग्णांचे जीवनमान सुसह्य करता येईल का आणि प्रचलित उपचार घेतानाच त्यांची प्रतिकारशक्ती वाढविता येईल का, या त्रिसूत्रीच्या भोवती डॉ. सरदेशमुख यांनी त्यांचे संशोधन बेतले. पुणे जिल्ह्यातील वाघोली येथे त्यासाठी भारतीय संस्कृती दर्शन ट्रस्टच्या माध्यमातून त्यांनी अद्ययावत संशोधन केंद्र उभे केले. मुंबई, पुणे आणि सोलापूर जिल्ह्यात या प्रयोगाचा विस्तार केला. त्यात त्यांना आधुनिक वैद्यकाद्वारे कॅन्सरवर उपचार करणा-या डॉ. अरविंद कुलकर्णी व इतर तज्ज्ञ डॉक्टरांची मदत मिळाली. आजवर त्यांनी तब्बल १० हजार कॅन्सरग्रस्तांवर उपचार केले आहेत. मुख्य म्हणजे, या रुग्णांना झालेल्या लाभाचे पॅथॉलॉजीच्या अंगाने डॉक्युमेंटेशन करून ठेवले आहे. आयुर्वेदीय उपचार करतेवेळी आधुनिक वैद्यकातील कसोट्यांचा आधार घेण्याची नवी दृष्टी त्यातून सिद्ध झाली. आयुर्वेद किंवा अन्य उपचारपद्धतीकडे सर्वस्व हरल्याची भावना झाल्यानंतरच, पर्याय म्हणून वळण्याचा रुग्णांचा दृष्टिकोन बदलण्याच्या कामी त्यांचा अनुभव उपकारक ठरत आहे. त्यासाठी एकाच छताखाली आधुनिक वैद्यक आणि आयुर्वेद यांचे एकत्रित उपचार करण्यासाठी, डॉ. सरदेशमुख यांनी वाघोलीत इंटिग्रेटेड कॅन्सर ट्रीटमेंट प्रकल्प सुरू केला. त्याचा लाभ अनेक परदेशी पेशंट्सनीही घेतला आहे. उपचारांच्या संदर्भात पॅथी कोणती याचा दुराग्रह न ठेवता, दोन उपचार पद्धतींचा सुयोग्य मिलाफ करण्याच्या या दृष्टीला यथावकाश पाठबळही मिळाले. केंद्राच्या आयुष मंत्रालयाने कोबाल्ट केंद्राच्या उभारणीसाठी अनुदान दिले. डॉ. अनिल काकोडकर यांनी प्रकल्पाची प्रत्यक्ष पाहणी केल्यानंतर, अणुऊर्जा आयोगाकडून रेडिएशनची सामग्री दिली. राष्ट्रीय-आंतरराष्ट्रीय नियतकालिकांमधून नियमित लिखाण करणारे डॉ. सरदेशमुख संकोची स्वभावामुळे आपल्या कामाविषयी कमी बोलतात, पण कॅन्सर, एड्स यासारख्या रोगांचा सक्षम प्रतिकार करण्यात आयुर्वेदाचे वेगळ्या पद्धतीने योगदान देण्याचे मोलाचे काम त्यांच्या संशोधनातून झाले आहे. त्याचाच भाग म्हणून त्यांनी कॅन्सर आणि आयुर्वेद या विषयावर चार आंतरराष्ट्रीय परिषदांचे आयोजन केले. कॅन्सर तपासणीची २५० मोफत शिबिरे भरविली. कॅन्सर बरा करतो, अशा प्रकारचा कुठलाही दिशाभूल करणारा दावा न करता, रोग्यांचे जीवनमान सुसह्य करण्याचा डॉ. सरदेशमुख यांनी सिद्ध केलेला मार्ग हा कॅन्सरग्रस्तांसाठी आशेचा किरण बनला आहे.

डॉ. आनंद देवधर
सिग्मा हॉस्पिटल, औरंगाबाद.
मराठवाड्यात अवयवदान चळवळ, मुंबईबाहेर औरंगाबादेत पहिली हृदय प्रत्यारोपणाची यशस्वी शस्त्रक्रिया. नावीन्यता आणि तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने हृदयरोपण क्षेत्रात मोठी भर घालणारे द्रष्टे हृदयरोगतज्ज्ञ. पंचवीस वर्षांपासून वैद्यकीय क्षेत्रात सेवा बजावणारे डॉ. आनंद देवधर यांनी हृदयरोगतज्ज्ञ म्हणून मराठवाड्यात ओळख बनवली आहे. सामाजिक जबाबदारीचे भान असलेल्या देवधर यांनी स्वत: ला अवयवदानाच्या चळवळीत झोकून दिले. औरंगाबाद शहरात पहिल्यांदाच अवयवदानाची शस्त्रक्रिया पार पडली. यानंतर, अनेकांनी अवयवदान केल्यामुळे ही लोकचळवळ बनली आहे. अवयव काढून देशातील इतर शहरात घेऊन जाण्याऐवजी औरंगाबादेत अवयव प्रत्यारोपण करण्याचा पयंडाही डॉ. आनंद देवधर पाडला. मुंबईबाहेर हृदयाच्या प्रत्यारोपणाची पहिली शस्त्रक्रिया औरंगाबादेत करण्यात आली. आतापर्यंत त्यांनी तब्बल ५५०० पेक्षा अधिक हृदयाच्या शस्त्रक्रिया केल्या आहेत. डॉ. आनंद देवधर यांचे शालेय शिक्षण नागपूरच्या धरमपेठ शिक्षण संस्था आणि औरंगाबादच्या सरस्वती भुवन शिक्षण संस्थेत पूर्ण झाले. यानंतर, वैद्यकीय शिक्षणाची सुरुवात औरंगाबादेतील शासकीय वैद्यकीय महाविद्यालयात (घाटी) झाली. तत्कालीन मराठवाडा विद्यापीठाची ‘एमबीबीएस’ पदवी संपादन केल्यानंतर, याच महाविद्यालयात पदव्युत्तरचे शिक्षण ‘जनरल सर्जरी’मध्ये पूर्ण केले. यानंतर, कार्डिओथोरासीस सर्जरीचे शिक्षण १९९३ साली मुंबई विद्यापीठात घेतले. तेव्हापासून आतापर्यंत वैद्यकीय क्षेत्रात केलेल्या कार्यामुळे सामाजिक भान असलेला हृदयरोगतज्ज्ञ अशी ओळख निर्माण केली आहे. पुढे ब्रिटनमध्ये वैद्यकीयचे तांत्रिक शिक्षण घेतले. वैद्यकीय क्षेत्रात व्यवसाय करत असताना, ६ महिन्यांपासून ते ९४ वर्षांपर्यंतच्या वृद्धांच्या हृदयावर शस्त्रक्रिया यशस्वी केल्या आहेत. १.४ किलो वजन असलेल्या बाळाच्या हृदयावरही शस्त्रक्रिया केली. याचबरोबर, नांदेड, लातूर या शहरांमध्ये ही नियमितपणे हृदयरुग्णाची सेवा सुरू आहे. याशिवाय सामाजिक दायित्व म्हणून हृदयदानाची चळवळ सुरू केली. यात यशही मिळत आहे, म्हणूनच जानेवारी २०१६ पासून मराठवाड्यातून १४ जणांनी हृदयदान करण्यास संमती दर्शविली आहे. वैद्यकीय क्षेत्रात शिक्षण घेत असताना, डॉ. आनंद देवधर यांनी एमएसमध्ये विद्यापीठाचे पदक पटकावले. मुंबई विद्यापीठानेही गुणवत्ता शिष्यवृत्ती मंजूर केली होती. वैद्यकीयसोबतच गिर्यारोहणचा आवडही देवधर यांनी जोपासली आहे. यासाठी मनालीच्या गिर्यारोहण संस्थेत बेसिक कोर्सही पूर्ण केला. याशिवाय हिमालयातील अनेक शिखरे पादाक्रांत केली.

डॉ. सुलतान प्रधान
एम एस, एमबीबीएस, एफआरसीएस, एफएसीएस, एफसीपीएस
शरद पवारांसारख्या मातब्बर व्यक्तिमत्त्वावर उपचार करणारे आणि ग्रामीण भागातील तळागाळात आरोग्यसेवेची मूळ रोवणारे वैद्यकीय व्यावसायिक ही यांची संक्षिप्त ओळख. वेगळ्या भाषेत सांगायचे, तर कर्करोगासारख्या आजाराशी दोन हात करण्यासाठी रुग्णांचा आधार बनलेले डॉक्टर, ही त्यांची सर्वदूर पसरलेली कीर्ती. देशातील कर्करोगतज्ज्ञांच्या मांदियाळीत ऑन्कोलॉजिस्ट डॉ. सुलतान प्रधान हे प्रसिद्ध व्यक्तिमत्त्व. सध्या मुंबईतील ब्रीचकँडी, प्रिन्स अली खान आणि हिंदुजा रुग्णालयात कार्यरत आहेत. त्याचप्रमाणे, परळ येथील टाटा मेमोरियल रुग्णालयातील गळा आणि डोकं यांच्या कर्करोग विभागाचे ते प्रमुखही आहेत. देशभरातील तरुणाईत वाढत्या मुख कर्करोगाचे प्रमाण कमी करण्यासाठी डॉ. प्रधान यांनी माझगाव येथील प्रिन्स अली खान रुग्णालयात १९९४ साली वेगळी संस्था सुरू केली. राजकारणातील प्रसिद्ध व्यक्तिमत्त्व असणारे राष्ट्रवादी काँग्रेसचे अध्यक्ष शरद पवार यांच्यावर डॉ. प्रधान यांनी उपचार केले आहेत. कर्करोगाविषयी सामान्यांमध्ये जनजागृती व्हावी, या उद्देशाने डॉ. प्रधान जगभरात विविध स्तरांवर जनजागृती शिबिरे आणि कार्यशाळा घेत असतात. स्वित्झर्लंड येथील लॉसेन विद्यापीठात डॉ. प्रधान यांनी भारतातील कर्करोग संशोधनावरील कार्याचे सादरीकरण केले आहे. ग्रामीण भागातील आरोग्यसेवा-सुविधा सुधाराव्यात अशी आकांक्षा बाळगून, त्यासाठी डॉ. प्रधान काम करीत आहेत. आरोग्यसेवा क्षेत्रातील त्यांच्या योगदानासाठी डॉ. प्रधान यांना २००९ साली क्विम्प्रो प्लॅटिनम स्टँडर्ड या सन्मानाने गौरविण्यात आले.

डॉ. तात्याराव लहाने
एम.बी.बी.एस., एम.एस. ऑप्थॉल्मॉलॉजी
१९९५ साली डॉ. लहाने यांची एक किडनी फेल झाली. किडनी मिळाली नाही, तर पुढचे आयुष्य अंधारमय होते. त्या वेळी त्यांची स्वत:ची आई त्यांच्यासाठी धावून आली आणि तिने आपल्या मुलाला किडनी दिली. आईच्या एका किडनीमुळे आपल्या नवीन आयुष्य मिळाले आहे, आता हे आयुष्य दुस-यांसाठी आपण जगायला हवे, या ध्येयाने डॉ. लहाने भारावले आणि त्यानंतर त्यांचा जो प्रवास सुरू झाला, तो अचंबित करणारा आहे. जे.जे. हॉस्पिटलच्या नेत्ररोग विभागाचे प्रमुख म्हणून ते काम पाहात होते. ११ फेब्रुवारी २०१० रोजी त्यांनी जे. जे. चे डीन म्हणून काम सुरू केले. प्रथितयश बनलेले पेशंट्स सहसा उपचारासाठी सरकारी हॉस्पिटलमध्ये जात नाहीत, पण माजी राष्ट्रपती प्रतिभाताई पाटील, दिवंगत शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांच्यापासून छोट्यातल्या छोट्या खेड्यातल्या अतिसामान्य माणसाला आपले डोळे लहानेंनी तपासावेत असे वाटू लागले. आजपर्यंत त्यांनी जवळपास २५ लाख रुग्णांचे डोळे तपासले, १,४५,००० हून अधिकच्या शस्त्रक्रिया केल्या. 'पद्मश्री'सह १०० हून अधिक पुरस्काराने ते सन्मानित झाले आणि राज्यात बाबा आमटेंच्या 'आनंदवन' पासून ते अनेक शहारांमध्ये त्यांनी तब्बल ५५९ डोळ्यांच्या तपासणीची शिबिरे घेतली. हे करत असताना जे.जे. हॉस्पिटलला स्वच्छतेत राज्यात पहिला क्रमांक, तर जे.जे. मेडिकल कॉलेजला ऑल इंडिया रँकिंगमध्ये पाचवा नंबर त्यांनी मिळवून दिला. जे.जे. मध्ये पूर्वी ४,९०,००० हजार रुग्णांची ओपीडी वर्षाला असायची. ती संख्या आता ९,७०,००० हजारांच्या घरात गेली आहे. येथे होणा-या ऑपरेशन्सची संख्या १६ हजारांवरून ३७ हजारांवर गेली आहे. लाखो हजारोंना दृष्टी देणारा दृष्टिदूत म्हणून लहानेंचे काम अलौकिक आहे.

डॉ. चंद्रशेखर मेश्राम
ब्रेन विक मोहिमेचे दोन वर्षांपासून राष्ट्रीय संयोजक आहेत. मोहिमेच्या माध्यमातून देशात विविध उपक्रम राबविले आहेत. गेल्या ११ वर्षांपासून नागपुरात निरंतर वैद्यकीय शिक्षणाचा उपक्रम राबवित आहेत. बैठका, रेडिओ, टीव्ही आणि वृत्तपत्रांच्या माध्यमातून ते जनजागृती करीत आहेत. आरोग्यसेवेसाठी डॉ. कोटणीस आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारासह विविध पुरस्कार मिळाले आहेत. डॉ. चंद्रशेखर मेश्राम हे कन्सल्टंट न्यूरोलॉजिस्ट व नागपुरातील ब्रेन अँड माइंड इन्स्टिट्यूटचे संचालक आहेत. शासकीय वैद्यकीय महाविद्यालय, नागपूर येथून पदवी, मेडिसिनमध्ये पदव्युत्तर पदवी आणि चंदीगड येथील प्रतिष्ठेच्या पोस्ट ग्रॅज्युएट इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल एज्युकेशन अँड रिसर्चमधून न्यूरोलॉजीमध्ये डी.एम. पदवी मिळविली. आरोग्य क्षेत्रात निस्वार्थ आणि समर्पित भावनेने सेवा करीत आहेत. नावीन्यपूर्ण कल्पकतेसाठी ओळखले जातात. इंडियन अकॅडमी ऑफ न्यूरोलॉजीचे अध्यक्ष, सचिव आणि कार्यकारी समिती सदस्यपद भूषविले आहे. नागपुरात २००४ मध्ये झालेल्या १२ व्या इंडियन अकॅडमी ऑफ न्यूरोलॉजच्या वार्षिक परिषदेचे सचिव आणि महाराष्ट्र असोसिएशन ऑफ न्यूरोलॉजीचे अध्यक्ष होते. नागपूर न्यूरो सोसायटीचे संस्थापक सदस्य असून अध्यक्षपद भूषविले आहे. अकॅडमी ऑफ मेडिकल सायन्स, नागपूरचे माजी अध्यक्ष आणि गोल्डन ज्युबिली सेलिब्रेशन ऑफ एएमएस, नागपूरचे माजी अध्यक्ष होते. इंडियन क्लिनिक अपडेट न्यूरोलॉजीचे पहिले मुख्य संपादक होते. वर्ल्ड फेडरेशन ऑफ न्यूरोलॉजीच्या घटना आणि उपविधी समितीचे चार वर्ष सदस्य होते. वर्ल्ड फेडरेशन ऑफ न्यूरोलॉजीच्या सायंटिफिक प्रोग्राम समितीच्या सदस्यपदी एकमेव भारतीय आहेत. राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय परिषदांमध्ये व्याख्याने दिली आहेत. आरोग्यसेवेसाठी पश्चिम बंगालच्या आरोग्यमंत्र्यांनी सन्मानित केले आहे. मार्च २०१७ मध्ये मुंबईत होणा-या आंतरराष्ट्रीय ट्रॉपिकल न्यूरोलॉजी परिषदेचे संघटन सचिव आहेत.

रंगभूमी (पुरुष)
Theatre - Male

• 
  भाऊ कदम (Bhau Kadam)
• 
  संतोष पवार (Santosh Pawar)
• 
  सिध्दार्थ जाधव (Siddharth Jadhav)
• 
  फिरोज खान (Firoz Khan)
• 
  प्रशांत दामले (Prashant Damle)

भाऊ कदम
रंगभूमीवर वेगवेगळे विक्रम नेहमीच होत असतात. असाच एक विक्रम मराठी माणसांच्या घराघरात पोहोचलेल्या भाऊ कदमने केला. 'फू बाई फू', 'चला हवा येऊ द्या' अशा प्रचंड गाजत असलेल्या मालिकांमधून आपल्या खुमासदार विनोदाने वलयांकित झालेला अभिनेता म्हणजे भाऊ कदम. वाहिनीवरील कार्यक्रमाने घराघरात पोहोचलेल्या या डोंबिवलीकर कलावंताने चित्रीकरणाच्या व्यस्ततेतून वेळ काढत, रंगभूमीशी नाते कायम ठेवले आहे. एकाच दिवशी वेगवेगळ्या दोन नाटकांचे चार प्रयोग करून, भाऊने आपल्या चाहत्यांना सुखद धक्का दिला. दूरचित्रवाहिनीवर आपल्या अभिनयसामर्थ्याने टीआरपी वाढवणारा हुकमी एक्का म्हणजे भाऊ कदम. त्यांनी अभिनित केलेली ‘व्यक्ती आणि वल्ली’ आणि ‘शांतेचं कार्टं चालू आहे’ या नाटकांचे प्रयोग सुरू असून, या नाटकांचे एकाच दिवशी चार प्रयोग करण्याचा विक्रम भाऊने केला आहे. २६ जानेवारीच्या सुट्टीच्या दिवशी अनेक जण नाटकांच्या प्रयोगांना गर्दी करणार, त्यामुळे भाऊने त्या प्रयोगांना नकार देण्याऐवजी सकाळी साडेदहा वाजता शिवाजी मंदिरात ‘व्यक्ती आणि वल्ली’, दुपारी प्रबोधनकार नाट्यगृहात ‘शांतेचं कार्टं चालू आहे’चे सलग दोन प्रयोग आणि त्यानंतर, वाशीच्या विष्णुदास भावे नाट्यगृहात जाऊन पुन्हा ‘व्यक्ती आणि वल्ली’चा प्रयोग करून, आपले नाट्यप्रेम दाखवून दिले आहे. यासाठी त्याने वेळेचे गणित जुळावे, म्हणून लोकलने प्रवास केला. एका नाट्यवेड्या कलावंताची ही धडपड कौतुकास्पद असून, त्यांच्या नाट्यवेडाला सलाम आहे! या आधी एकाच दिवशी नाटकांचे पाच प्रयोग करण्याचा विक्रम प्रशांत दामलेच्या नावावर आहे. वडाळ्याच्या बीपीटी कॉलनीत जन्मलेल्या या नाट्यवेड्या तरुणाचे शिक्षणही इथेच झाले. वडिलांच्या निधनानंतर बीपीटीचे क्वार्टर सोडावे लागले आणि तो डोंबिवलीत दाखल झाला. खर्चाची गणिते जुळवताना तारांबळ उडाली, पण हे सगळे पेलण्याची हिंमत डोंबिवली शहराने दिली, अशी कृतज्ञता व्यक्त करणारा भाऊ आज डोंबिवलीकर असल्याचा सार्थ अभिमान व्यक्त करतो. नाटकातच करिअर करण्याचे नक्की केले होते, पण त्यावर अवलंबून राहाणे शक्य नसल्याने, त्याने लहान-मोठ्या नोक-या केल्या. काही कार्यालयांत कारकुनीचे काम केले. याच काळात छोट्या भूमिका मिळत गेल्या, अभिनयाच्या अनुभवाने तो संपन्न झाला. हळूहळू नाटकात, मालिकांत रमला आणि पाहता-पाहता घराघरांत भाऊ कदम असंख्य कुटुंबांचा भाग बनला.

संतोष पवार
सर्वार्थाने गाजलेल्या ‘यदा कदाचित’सह 'पैचान कौन', 'दिवसा तू रात्री मी', 'ए भाऊ डोकं नको खाऊ', 'यंदा कदाचित', 'जरा हवा येऊ द्या' अशा ज़वळपास पन्नाशीच्या घरात जाणा-या नाट्यकलाकृतींचे लेखक आहेत संतोष पवार. नाट्यलेखन, दिग्दर्शन आणि अभिनयातही वैशिष्ट्यपूर्ण शैलीचे रंगशिलेदार म्हणजे संतोषपवार. सध्या रंगभूमीवर सुरू असलेल्या, त्यांनी दिग्दर्शित केलेल्या ‘आलाय मोठा शहाणा’ने रसिकांची हसता-हसता पुरेवाट झाली आहे. रसिकांची नस नेमकेपणाने ओळखणा-या या दिग्दर्शकाने अशा अनेक नाटकांद्वारे आपला हक्काचा रसिकाश्रय कमावला आहे. कधी गंभीर, तर कधी खो खो हसायला लावणारी नाटकांचे रंगमंचीय आविष्कार करणारा रंगकर्मी म्हणजे संतोष पवार. नाट्यलेखन, दिग्दर्शन आणि अभिनय अशा चौफेर मुशाफिरीतून त्यांनी रंगभूमीवर आपले नाव कोरून ठेवले आहे. त्यांनी दिग्दर्शित केलेले ‘आलाय मोठा शहाणा’ या नाटकाचा सध्या गाजावाजा सुरू असून, कलाकारांच्या साथीने रंगमंचावर असा काही धुडगूस घातला आहे की, प्रेक्षकांना क्षणभरही हास्य-गटांगळ्यांतून उसंतच मिळत नाही. आजच्या पिढीच्या व्यथा-वेदनेसह टोकदार भाष्य करणारे संतोष पवार यांनी, आपल्या नाट्यलेखनातून अनेक व्यक्तिरेखा जन्माला घातल्या. त्या व्यक्तिरेखांनी कधी हसवत, कधी डोळ्याच्या कळा पुसायला लावत, कधी चिमटे काढत समाजमनावर राज्य केले आहे. संतोष पवार यांच्या लेखणीतून साकारलेल्या नाटकांमध्ये प्रामुख्याने ‘आम्ही सारे लेकुरवाळे’, 'जळूबाई हळू', 'यदा कदाचित', 'युगे युगे कली युगे', 'राधा ही कावरी बावरी', 'लगे रहो राजाभाई' आदी नाटकांचा समावेश असून, त्यांनी यातील अनेक नाटकांचे दिग्दर्शनही केले आहे. 'आलाय मोठा शहाणा', 'दिली सुपारी बायकोची', 'बुवा तेथे बाया', 'माझिया भाऊजींना रीत कळेना', 'राजा नावाचा गुलाम', 'स्वभावाला औषध नाही', 'हवा हवाई' या नाटकांना त्यांनी कुठे दिग्दर्शक म्हणून तर काही नाटकांतील व्यक्तिरेखा साकारून रसिकांना जिंकले आहे. संतोष पवार यांनी मराठी सिनेसृष्टीतही आपले योगदान दिले असून, ‘एक उनाड दिवस’ची वेशभूषा, ‘नवरा माझा नवसाचा’मध्ये अभिनय केला. रंगमंचीय कार्यक्रमांचे निवेदन करण्याचे कौशल्य असणा-या संतोष पवार यांनी दिग्दर्शित केलेले ‘आलाय मोठा शहाणा’ हे नाटक गाजत असून, आविष्कार निर्मित ‘मऊ’ या दीर्घांकाचे प्रयोग सुरू आहेत.

सिध्दार्थ जाधव
रंगमंचावर एनर्जिटिक उत्साहाने साकारलेला मारुतात्मजच्या भूमिकेतील सिद्धार्थ जाधव ‘गेला उडत’ नाटकातून रसिकांना खिळवून ठेवतो आहे. सिद्धार्थने आजवर संस्मरणीय केलेल्या भूमिकांपैकी मारुतात्मज ही व्यक्तिरेखा त्याच्या अभिनयाच्या कारकिर्दीत आणखी एक मानाचा तुरा रोवणारी ठरली आहे. टायमिंग साधून रसिकांना खळखळून हसवणारा अभिनेता म्हणून सिद्धार्थने त्याची ओळख कमावली आहे. चित्रपट असो वा नाटक, सिद्धार्थने आपली ओळख अभिनयसामर्थ्यांवर अधोरेखित केली आहे. नाटक, सिनेमा आणि कधी-कधी मालिकेतूनही घराघरात पोहोचलेला सिद्धार्थ जाधव मराठीजनांच्या ओळखीचा चेहरा. मराठी सिनेमात तर तो झळकत असतोच, पण यंदा त्याने ‘गेला उडत’ नाटकातील मारुतात्मज अडखळत संवादोच्चाराच्या शैलीने, अभिनयाच्या खास शैलीने अजरामरच केला आहे. ‘सुपरहीरो सिंड्रोम’ नामक विकाराची बळी असलेली व्यक्तिरेखा यात सिद्धार्थने साकारली आहे. या व्यक्तीच्या उपद्व्यापांनी घरची मंडळी हैराण झालेली असतात. नेहमी सुपरमॅनच्या पेहरावात आणि आवेशात वावरणा-या मारुतात्मजला कसे आवरावे, हा त्यांच्यापुढचा कायम प्रश्न असतो. तो तेवढ्याच उपद्व्यापांसह सिद्धार्थने अभिनयाची सर्व बलस्थाने वापरून जिवंत केला आहे. रूपारेल महाविद्यालयाचा विद्यार्थी असताना एकांकिकेद्वारे रंगमंचावर एन्ट्री घेतलेल्या सिद्धार्थने, आंतरमहाविद्यालयीन स्पर्धा गाजवल्या. ‘तुमचा मुलगा करतो काय’ नाटकाने त्याची रंगभूमीला ओळख झाली आणि त्यानंतर, वेगवेगळ्या नाटकांद्वारे आपल्या अभिनय कौशल्याने रसिकांना खुणावत राहिला आहे. 'जागो मोहन प्यारे', 'लोच्या झाला रे' या नाटकांतून त्याने आपल्या अभिनयसामर्थ्याची पावती मिळवली आहे. ‘जत्रा’ या सिनेमामध्ये त्याने ‘सिद्धू’ साकारला आणि त्या जत्रेतून मराठी सिनेसृष्टीत तो सा-यांचाच सिद्धू झाला. जत्रासह त्याच्या नावावर 'जबरदस्त', 'बकुळा नामदेव घोटाळे', 'तुझा नवरा माझी बायको', 'साडे माडे तीन', 'दे धक्का', 'उलाढाल', 'सिकंदर', 'बाप रे बाप डोक्याला ताप', 'सालीने केला घोटाळा', 'गाव तसं चांगलं', 'मी शिवाजी राजे भोसले बोलतोय', 'हुप्पा हुय्या', 'शिक्षणाच्या आयचा घो', 'लालबाग परळ', 'क्षणभर विश्रांती', 'इरादा पक्का' अशा अनेक सिनेमाद्वारे सिद्धार्थने आपल्या चित्रपट कारकिर्दीची दखल सिनेरसिकांना घेण्यास भाग पाडले आहे.

फिरोज खान
सिनेरसिकांना मोहीत करणारी प्रेमकथा असलेला ‘मुगल ए आजम’ सिनेमा. १९६० च्या दशकात गाजलेल्या चित्रपटाची गाणी आजही अजरामर आहेत. याच कथेवर आधारित फिरोज खान यांनी ‘मुगल ए आजम’ हे नाटक धाडसाने रंगमंचावर आणले आणि नाट्यरसिकांना त्या प्रेमकथेच्या जिवंतपणाचा भव्य साक्षात्कार घडवला. अनेक चित्रपटांद्वारे दिग्दर्शकीय कौशल्याने फिरोज खान यांनी आपली वेगळी ओळख मिळविली आहेच, पण रंगमंचावर पहिले प्रेम असणा-या दिग्दर्शकाने ‘तुम्हारी अमृता’, ‘सेल्समैन रामलाल’, ‘महात्मा वर्सेस गांधी’ ही नाटके रंगमंचावर आणून, नाट्यरसिकांना आपली वेगळी ओळख दिली आहे. आता त्यांचे ‘मुगल ए आजम’ नाटक रसिकाश्रय मिळवते आहे. चित्रपटाची निर्मिती ही चिरकाल टिकणारी असली, तरी नाटकातल्या जिवंत अभिनयाची जादू काही वेगळीच असते. मराठी रंगभूमीवर अनेक गाजलेल्या नाटकांचे माध्यमांतर चित्रपटात होत असतानाच, हिंदीभाषक प्रसिद्ध सिने-नाट्यदिग्दर्शक फिरोज खान यांनी मात्र, गाजलेल्या चित्रपटाचा आधार घेऊन, त्यावर नाट्याविष्कार सादर करण्याचा नवा ट्रेंड रंगभूमीवर आणला. त्यांच्या या प्रयत्नांचा गौरव होत आहे. १९६०च्या दशकात हिंदी चित्रपटसृष्टीत एक अजरामर कलाकृती निर्मिली गेली. त्या कलाकृतीचे गारुड आज ५० वर्षांनंतर कायम असतानाच, त्याचा नाट्याविष्कारात रूपांतरित करण्याचे धाडस एखादा नाट्यवेडाच करू शकतो. सादरीकरणाची माध्यमे वेगळी असली, तरी चित्रपटात बघितलेली प्रेमकथा नाटकात बघताना रसिक त्याची तुलना करणारच, याची जाणीव फिरोज खान यांना आहेच, पण चित्रपट आणि रंगमंच या दोन माध्यमांचे बलस्थाने वेगवेगळी आहेत. चित्रपटगृहात कलावतांना लगेच प्रेक्षकांची दाद मिळवता येत नाही. रंगमंचीय कलाकृतीचा प्रभाव हा कायमच रसिकांच्या मनावर कोरला जात असतो, याचाच साक्षात्कार त्यांनी ‘मुगल ए आजम’ या नाटकाद्वारे सिद्ध केला आहे. या नाटकाची गोष्ट पुरातन असल्याने, त्यातील व्यक्तिरेखांची वेशभूषा, रंगभूषा, नेपथ्य याचा बारकाईने अभ्यास करून, फिरोज खान यांनी त्यांच्या ३०-३५ वर्षांच्या रंगभूमीवरील अनुभवाच्या बळावर ही देखणी कलाकृती नाट्यरसिकांसाठी आविष्कृत केली. या आविष्काराला सिनेसृष्टीतील दिग्गजांसह रंगभूमीच्या अभ्यासकांनीही गौरवले आहे. ‘मुगल ए आझम’मधील अजरामर गाणी, प्रेमकथेतील संघर्ष रंगमंचावर सादर करताना, त्यातला जिवंतपणा नेमकेपणाने टिपला आहे. नृत्याविष्काराचा साजशृंगार करून ही कलाकृती नाट्यदरबारात रसिकांपुढे सादर केली. ‘मुगल ए आजम’ या इतिहास रचणा-या चित्रपटाप्रमाणेच हा नाट्याविष्कारही रंगभूमीवरचा ऐतिहासिक कलाविष्कार ठरला आहे.

प्रशांत दामले
मराठी नाट्यसृष्टीत वेगवेगळे विक्रम करणारा अभिनेता म्हणजे प्रशांत दामले. रसिकमनाला आपल्या अभिनयाने सदैव हसवत ठेवणा-या या कलावंताने तब्बल दहा हजारांपेक्षा अधिक नाट्यप्रयोग करण्याचा विक्रम केला आहे. त्यांचे ‘साखर खाल्लेला माणूस’ सध्या रसिकांच्या मनात गोडवा पेरतो आहे. चित्रपट, मालिका आणि नाटक अशा तीनही माध्यमांतून आपल्या अभिनयाच्या सामर्थ्याने रसिकप्रिय व्यक्तिमत्त्व म्हणून प्रशांत दामले यांनी निर्विवाद ओळख कमावली आहे. मधुमेहाच्या बॅकड्रॉपवर रंगणा-या ‘साखर खाल्लेला माणूस’ या नाटकात विलासची मुख्य भूमिका साकारणा-या प्रशांत दामले यांनी रसिकांच्या मनात घर केले आहे. मधुमेह हा आजार आज घराघरातला पाहुणा झाला आहे. याच आजाराची पार्श्वभूमी असलेले नाटक म्हणजे ‘साखर खाल्लेला माणूस’. या नाटकात विलास नावाच्या एका मध्यमवयीन गृहस्थाला मधुमेह असल्याचे निदान होते आणि त्या व्यक्तिरेखेभोवती या नाटकाचे कथानक ब्लॅक कॉमेडीच्या शैलीत फुलत जाते. यात विलासरावाची भूमिका साकारणा-या प्रशांत दामले यांनी आपल्या अभिनयाची हुकुमत पुन्हा एकदा अधोरेखित केली आहे. प्रशांत दामले यांनी मराठी रंगभूमीवर आजवर अनेक नाटकांद्वारे आपल्या अभिनयचातुर्याने रसिकमनाला जिंकले आहे. ‘टूरटूर’पासून सुरू झालेल्या त्यांच्या नाट्यप्रवासात अनेक भूमिकांचे सोने करून, वेगवेगळ्या नाटकांतील व्यक्तिरेखा अजरामर केल्या आहेत. त्यात 'चार दिवस प्रेमाचे', 'एका लग्नाची गोष्ट', 'जादू तेरी नजर', 'गेला माधव कुणीकडे', 'मोरूची मावशी' अशा अनेक नाटकांमधील त्यांनी साकारलेल्या भूमिका आजही रसिकांच्या मनात घर करून बसल्या आहेत. नाट्यप्रवासातील वेगवेगळ्या टप्प्यांवर त्यांना राज्य शासनाच्या पुरस्कारांसह, अनेक प्रतिष्ठित संस्थांचे मानाचे पुरस्कार त्यांच्या नावावर आहेत. दहा हजारांहून अधिक नाट्यप्रयोगांत काम करण्याचा विक्रम त्यांच्या नावावर असून, एकाच दिवशी तीन वेगवेगळ्या नाटकांचे पाच प्रयोग करण्याचा विक्रमही प्रशांत दामले यांनी रचला आहे. याशिवाय ३६५ दिवसांत नाटकांचे ४६९ प्रयोग करणारा नट म्हणूनही त्यांनी आपल्या रंगभूमीवरच्या प्रवासाची वेगळी नोंद करून ठेवली आहे. असा हा मराठी रंगभूमीवरचा विक्रमादित्य नाटकासह वेगवेगळ्या मालिकांमधून घराघरांत पोचला. अनेक चित्रपटांतील भूमिका साकारून त्या यादगार केल्या आहेत. सध्या रंगभूमीवर गर्दी खेचणा-या ‘साखर खाल्लेला माणूस’ या नाटकातून विलासरावांची व्यक्तिरेखा साकारून आपल्या अभिनयाच्या सामर्थ्यांचे नाणे खणखणीत वाजवले आहे.

रंगभूमी (स्त्री)
Theatre - Female

• 
  हेमांगी कवी (Hemangi Kavi)
• 
  सुकन्या कुलकर्णी-मोने (Sukanya Kulkarni-Mone)
• 
  शुभांगी मोहन गोखले (Shubhangi Mohan Gokhale)
• 
  मुक्ता बर्वे (Mukta Barve)
• 
  स्पृहा जोशी (Spruha Joshi)

हेमांगी कवी
मराठी रसिकजनांनी प्रेमात पडावे, अशी कलाकृती म्हणजे ‘ती फुलराणी’. ही भूमिका हेमांगी कवीने नव्या टीमसह साकारून, आपल्या अभिनय सामर्थ्याची दखल घ्यायला भाग पाडले आहे. अभिनय कौशल्याचे सोने करून घ्यायचे असेल, तर आव्हानात्मक भूमिका साकारायच्या असतात. हेमांगीने ‘ठष्ट’मधील सुलभा असो की, ‘ती फुलराणी’ असो, आपल्या अभिनय सामर्थ्याचे नाणे खणखणीत वाजवले. आपल्या अभिनयाने प्रेक्षकांचे निखळ मनोरंजन करणारी अभिनेत्री म्हणजे हेमांगी कवी. विनोदी कार्यक्रमात तिच्या बहारदार परफॉर्मन्समुळे चार चाँद लागतात. सिनेमा, मालिकांमध्ये आपल्या अभिनयाने छाप पाडणारी हेमांगी नृत्यांतही पारंगत आहे. महाराष्ट्राचे लाडके व्यक्तिमत्त्व असलेल्या पु.लं.च्या सिद्धहस्त लेखणीतून रसिकांच्या मनात अढळ स्थान मिळविलेले नाटक म्हणजे ‘ती फुलराणी’. पुलंच्या ‘ती फुलराणी’तील ‘फुलराणी’ काळानुरूप बदलत गेली. भक्ती बर्वे, प्रिया तेंडुलकर, सुकन्या कुलकर्णी आणि अमृता सुभाष अशा चौघींनी ‘फुलराणी’ उभी केली. या सगळ्यांनी फुलराणी एका वेगळ्या उंचीवर नेऊन ठेवली. हे नाटक नव्या रूपात आणि नव्या संचात घेऊन रंगभूमीवर आले आणि ‘ती फुलराणी’ हेमांगीने साकारून, रसिक दरबारात आपल्या अभिनयाचा दरवळ पसरवला. कोणतेही नाटक पुनरुज्जीवित करणे हे एक आव्हानच असते आणि त्यातही ‘ती फुलराणी’सारख्या अजरामर कलाकृतीचे आव्हान असेल, तर ते कितीतरी पटीने मोठे होते. हेमांगीचे अभिनयकौशल्य रसिकांपासून लपलेले नाहीच. ‘ती फुलराणी’ साकारताना खोल कुठेतरी दडपण येणारच, पण हेमांगी रंगमंचावर प्रवेश करताच, तिच्यातला आत्मविश्वास प्रेक्षकांच्या मनाचा ताबा घेतो. काही क्षणात संबंध रंगमंचावर ही फुलराणी राज्य करते. फुलराणीच्या निमित्ताने तिच्यातल्या अभिनेत्रीचे नवे पैलू पुन्हा एकदा प्रेक्षकांसमोर उलगडले. यापूर्वी अनेक नाटकांत हेमांगीने भूमिका साकारल्या, त्यात ठसठशीत उल्लेख करावा, अशा ‘ठष्ट’ म्हणजे ‘ठरलेले लग्न मोडलेल्या मुलींची गोष्ट’मध्ये आव्हान देणारी सुलभा साकारली होती. या ‘ठष्ट’नंतरची ‘फुलराणी’ही तिने यादगार केली आहे.

सुकन्या कुलकर्णी-मोने
आपणच काढलेला आपला फोटो म्हणजे ‘सेल्फी.’ याच नावाच्या नाटकाने मराठी रंगभूमीवर आपले वेगळे स्थान कमावले असून, त्यात कडक शिस्त असणा-या स्वाती कवठेकरने रसिकांवर राज्य केले. ही भूमिका साकारली आहे सुकन्या कुलकर्णी-मोने यांनी. स्वभावगुणांची काही वैशिष्ट्ये असतात. त्याला साजेसे काही कलाविष्कार करण्याची संधी मिळाली, तर त्या व्यक्तिरेखेला सहजसुंदरतेची झालर लागते. ‘सेल्फी’ नाटकातील शिस्तप्रिय स्वाती साकारताना, ही सहजता सुकन्या कुलकर्णी-मोने यांच्या अभिनयाचे बलस्थान ठरली आहे. नाटक, चित्रपट आणि मालिकांमधील भूमिकेतून आपल्या अभिनयकौशल्याने रसिकमने जिंकणारी सुकन्या कुलकर्णी मोने म्हणजे, कडक शिस्तीचे एक आगळेवेगळे रसायन. अशाच तिच्या स्वभावातील अंतरंगात डोकावणारं नाटक ‘सेल्फी’. या नाटकात तिने स्वाती कवठेकर ही भूमिका साकारली. वेगवेगळ्या स्वभावाच्या पाच मैत्रिणी रेल्वे स्टेशनवरील वेटिंगरूममध्ये भेटतात आणि तिथेच हे नाटक जन्माला येते. त्या मैत्रिणींचे भावविश्व मांडणा-यांपैकी नर्स असूनही, शिक्षिकेची कडक शिस्त असणा-या स्वाती कवठेकरने रसिकांवर राज्य केले. गुरू सुचेता भिडे-चापेकर यांच्याकडे भरतनाट्यम् शिकत असताना ‘दुर्गा झाली गौरी’ या ‘आविष्कार’च्या नाटकाद्वारे सुकन्या कुलकर्णी यांनी रंगमंचावर पदार्पण केले. त्यानंतर, ‘झुलवा’ आले. वामन केंद्रे यांचे दिग्दर्शन असलेले हे नाटक बरेच गाजले. या नाटकातल्या अप्रतिम अभिनयासाठी सुकन्याला अनेक पारितोषिके मिळाली. ‘कुसुम मनोहर लेले’ या नाटकानेही पुढे इतिहास घडवला. 'कश्मकश', 'शांती', 'महानगर' अशा मालिकांमधून आणि 'ईश्वर', 'एकापेक्षा एक', 'वारसा लक्ष्मीचा', 'सरकारनामा' अशा चित्रपटांमधून त्यांचा सहजसुंदर अभिनय दिसून आला. 'सरकारनामा' आणि 'वारसा लक्ष्मीचा' या चित्रपटांसाठी सुकन्याला फिल्मफेअर पारितोषिकेही मिळाली. ‘फॅमिली ड्रामा’ या नाटकाद्वारे ब-याच काळानंतर सुकन्याने व्यावसायिक रंगभूमीवर पुनरागमन केले. या नाटकातल्या सुमती करमरकर या त्यांच्या भूमिकेचे एकमुखानं कौतुक झाले. रोजच्या ताणतणावांवर उतारा म्हणून सुमती जे काही उपाय योजते ते भन्नाट आहेत. आता ‘सेल्फी’तूनही त्या स्वाती कवठेकरच्या रूपाने कडक शिस्तीचे महत्त्व सांगताहेत. त्याचे कौतुक होत आहे.

शुभांगी मोहन गोखले
आयुष्यात वेगवेगळी संकटे येत असतात. त्यांच्याशी झगडत, संघर्ष करत जगायचे असते. ‘साखर खाल्लेला माणूस’ नाटकातले हे अनुभवसंपन्न संचित ‘माधवी’च्या भूमिकेतून नाट्यरसिकांच्या मनातही साठले. राज्य नाट्य स्पर्धेतून मराठी रंगभूमीवर पदार्पण करणा-या शुभांगी गोखले यांना ‘खजिन्याची विहीर’ सापडली आणि त्या नाटकाला मिळालेल्या पुरस्काराच्या बळावर त्यांनी आपली रंगभूमीवरची कारकिर्द समृद्ध केली. ‘साखर खाल्लेला माणूस’ या नाटकातील माधवी. विलास नामक मध्यमवयीन गृहस्थाला मधुमेह झाल्याचे निदान होते आणि पत्नी माधवी त्याच्यावर पथ्यपाण्याचे निर्बंध घालते. ‘ब्लॅक कॉमेडी’ शैलीतील या नाटकात शुभांगी मोहन गोखले यांनी माधवीच्या रूपाने आपले अभिनयाचे नाणे खणखणीत वाजवले आहे. हे मधुमेहावरचे नाटक असले, तरी शुभांगी यांनी प्रशांत दामलेंच्या सोबतीने आपल्या समृद्ध अभिनयाच्या सामर्थ्यांवर भूमिका गोड केली आहे. एका आदर्शवादी कुटुंबात शुभांगी वाढल्या. वडील न्यायाधीश. खामगावात जन्मलेल्या पूर्वाश्रमीच्या शुभांगी संगवई, जालना, मलकापूर, बुलडाणा, हिंगोली, परभणी, पुणे, नाशिक, धुळे, अकोला, नागपूर अशा अनेक गावांत वडिलांच्या बदलीमुळे फिरल्या आणि औरंगाबादेत स्थिरावल्या. तिथेच त्यांनी मानसशास्त्रासह अभिनय आणि नाट्यशास्त्राचे प्रशिक्षण घेतले. धुळ्यात असताना राज्य नाट्य स्पर्धेसाठी त्यांना रॉय किणीकरांची ‘खजिन्याची विहीर’ सापडली. या नाटकाला पहिला पुरस्कार मिळाला. अशाच एका नाटकात काम करताना, त्यांना मोहन गोखले भेटले आणि त्यांच्याशी लग्न झाले, पण अवघ्या दहा वर्षांच्या संसारानंतर मोहन गोखले यांचे अकाली निधन झाले आणि पुन्हा नव्याने त्यांनी अभिनय क्षेत्रात पदार्पण केले. आधी श्रीराम लागूंसोबत साकारलेल्या ‘आत्मकथा’ने अपेक्षा वाढवली होती. १९९९ नंतर त्यांनी ‘श्रीयुत गंगाधर टिपरे’मध्ये श्यामला साकारली. सध्या त्या ‘काहे दिया परदेस’ या मालिकेतून गौरीची आई म्हणून घराघरात पोहोचल्या आहेत. आयुष्याशी झगडताना पदरात पडलेले अनुभवविश्व त्यांच्या वेगवेगळ्या भूमिकांमधूनही दिसते. ‘साखर खाल्लेला माणूस’ या मधुमेहासारख्या जखडून टाकणा-या आजारावरील नाटकातूनही त्या रसिकांना हसवत आहेत. आयुष्यात येणारे अनेक आव्हाने पेलून हसत-खेळत जगायचे, सावरण्याचे बळ देत आहेत.

अमिता खोपकर
नाटक, चित्रपट आणि मालिकांमध्ये छोट्या-मोठ्या भूमिकांतूनही आपले अनुभवी अभिनयसामर्थ्य सिद्ध करणा-या ज्येष्ठ अभिनेत्री म्हणजे अमिता खोपकर. त्यांनी ‘जन्मरहस्य’ या नाटकात साकारलेल्या ‘स्नेहलता’ने रसिकाश्रय मिळवला आहे. मानवी मनात आयुष्याच्या वेगवेगळ्या टप्प्यावर वेगवेगळे रहस्य पाठलाग करत असतात. हे रहस्य कोण जन्माला घालतील, याचा नेम नसतो. अशाच जन्मरहस्य नाटकातील ‘स्नेहलता’ तिच्याच मुलीजवळ एक गौप्यस्फोट करते आणि त्या रहस्याभोवती हे नाटक रसिकांच्या मनावर राज्य करते. रंगमंचावर झपाटलेपणाने आपली व्यक्तिरेखा साकारणे कशाला म्हणतात, याचा प्रत्यय आणून देणारे नाटक म्हणजे ‘जन्मरहस्य’ आणि त्यातील महत्त्वाची भूमिका साकारणा-या अमिता खोपकर. या नाटकात अमिता खोपकर यांनी स्किझोफ्रेनियाग्रस्त स्नेहलताची भूमिका साकारली आहे. त्यांना एक स्नेहल नावाची मुलगी आहे, पण स्नेहलताच्या आजारपणामुळे स्नेहलचे सर्वकाही तिच्या बाबानेच केले. त्यामुळे स्नेहलच्या मनात बाबांविषयीचा प्रचंड आदर आहे. स्नेहल प्रौढावस्थेत पोहोचते आणि एक दिवस अचानक स्नेहलच्या वडिलांचे निधन होते. आता स्किझोफ्रेनियाग्रस्त असलेल्या आईचे कोण करणार, असा प्रश्न स्नेहलच्या मनात येतो आणि ती बाबांचे सेवाव्रत स्वीकारून, आईचा सांभाळ करण्याचे ठरवते. एक दिवस बोलता-बोलता आई स्नेहलता मुलीला सहजपणे सांगते की, ‘तू दामूकाकांची मुलगी आहेस, असे हे म्हणत असत. मलाही दामूकाका आवडत.’ तिच्या या गौप्यस्फोटाने स्नेहलच्या पायाखालची जमीनच जणू कुणीतरी काढून घेतल्यासारखे तिला होते. ज्या बाबांची मुलगी म्हणून आपण वाढलो, मोठे झालो, ज्यांच्याखेरीज आपल्याला दुसरे विश्व नव्हते, ते बाबा आपले खरेखुरे बाबा नव्हते? या बाईचे नक्कीच डोके फिरलेले आहे, ती खोदून-खोदून आईला विचारत राहाते आणि तीही तेच उत्तर देत राहते. स्नेहलचे डोके भणाणते. आपण आईच्या व्यभिचारातून जन्माला आलोय, ही कल्पनाच तिला असह्य होते. स्वत:चीच शिसारी येऊ लागते. एवढे भयंकर सत्य बाबांनी आपल्यापासून दडवून ठेवले आणि तरीही ते आपल्यावर सदैव प्रेम करत राहिले. अशा अनेक प्रश्नांत स्नेहल गुंतते. स्किझोफ्रेनियाग्रस्त स्नेहलताची भूमिका साकारताना अमिता खोपकर यांनी जो प्राण फुंकला आहे, त्याला तोड नाही. या आजारपणाचे धक्के बसल्यानंतर आक्रमक होणे, सैरभैर होणे सारे काही खूप ताकदीने साकारले आहे. आपल्याच मुलीच्या मनात आपल्याविषयी संशयकल्लोळ निर्माण करून, नाटकातले नाट्य ताकदीने पेलले आहे. त्याला रसिकांनीही तेवढ्याच उत्स्फूर्तपणे स्वीकारले आहे. अमिता खोपकर यांनी ‘जन्मरहस्य’ नाटकामधून साकारलेल्या स्नेहलताच्या भूमिकांसह आजवर अनेक चित्रपट, मालिकांमध्ये आपल्या अभिनयसामर्थ्याने रसिकांना जिंकले आहे.

मुक्ता बर्वे
पुण्याजवळच्या चिंचवड गावातून मुक्ता बर्वे मुंबईत करिअर करण्यासाठी आली. मालिका, चित्रपट आणि नाटक या तिन्ही माध्यमांत आपल्या सकस अभिनयाची पावती मिळवत रसिकप्रिय झाली. आज तिने अभिनित केलेल्या ‘कोडमंत्र’मधील अहिल्या देशमुखने प्रेक्षकांच्या हृदयात खास स्थान मिळवले आहे. वय वर्ष फक्त चार. 'रूसू नका फुगू नका’ या नाटकातून तिने रंगमंचावर पहिले पाऊल ठेवले आणि तिथून कमावलेल्या आत्मविश्वासाने व्यावसायिक रंगभूमीवर वेगवेगळ्या नाटकांतून विविधांगी व्यक्तिरेखा साकारत, मराठी नाट्यरसिकांचे कौतुक कमावले. लष्करी शिस्तप्रियतेचा बाज असलेले कोडमंत्र नाटक आज रसिकांच्या कोर्टात आपले वेगळेपण सिद्ध करते आहे. या कोर्टात वकील अहिल्या देशमुख साकारणा-या मुक्ता बर्वेचे पुन्हा एकदा कौतुक होते आहे. आजवर अनेक नाट्यकलाकृतींमधील व्यक्तिरेखांद्वारे असे कौतुक मुक्ताने कमावले आहेच, पण हे नाटक तिच्या यशोशिखराचा आलेख त्यापुढचे पाऊल ठरला आहे. रंगभूमीवरील मुक्ताची सुरुवात बालपणापासून झाली. चार वर्षांची असताना आईच्या ‘रूसू नका फुगू नका’ या नाटकात तिचे पहिल्यांदा रंगभूमीवर पाय स्थिरावले. त्यानंतर, वयाच्या १५ व्या वर्षी नाट्यस्पर्धेच्या निमित्ताने रत्नाकर मतकरींच्या ‘घर तिघांचे हवे’ या नाटकात भूमिका केली. हे कलागुण जोपासण्यासाठी पुणे विद्यापीठाच्या ललित कला केंद्रातून नाट्यशास्त्राची पदवी मिळवून, व्यावसायिक रंगभूमीवर कारकिर्द करण्यास ती सज्ज झाली. अनेक गाजलेल्या नाटक, मालिका आणि चित्रपटातून मुक्ताने आपल्या सशक्त अभिनयाचे दर्शन घडवले. यासाठी अनेक पुरस्कारांनी तिला गौरविण्यात आले आहे. रंगमंच असो किंवा चित्रपट, मुक्ताने मुख्य भूमिका नसली, तरी छोट्याशा व्यक्तिरेखेतूनही आपल्या समर्थ अभिनयाद्वारे ती भूमिका यादगार करून दाखवली. आम्हाला वेगळे व्हायचे, देहभान अशा नाटकांत सहायक अभिनेत्री म्हणून आपली ओळख कमावली. 'फायनल ड्राफ्ट'मधील विद्यार्थिनीची भूमिका, 'हम तो तेरे आशिक'मधील रुक्साना, 'कबड्डी कबड्डी'मधील पूर्वा, 'छापाकाटा'मधील मैत्रेयी, 'लव्हबर्डस'मधील देविका, 'कोडमंत्र'मधील वकील अहिल्या देशमुख अशा वेगवेगळ्या स्वभाववैशिष्ट्य असणा-या मुख्य व्यक्तिरेखा त्या नाटकांचे बलस्थान झाल्या आणि मुक्ता बर्वेने आपल्या रंगमंचीय प्रवासाचा आलेख सदैव उंचावत नेला. नाटकासह अनेक मालिकांमधूनही मुक्ता घराघरात पोहोचली आहे. मराठी सिनेक्षेत्रात मुक्ताने आपला वेगळा ठसा उमटवला आहे. 'चकवा', 'थांग', 'सावर रे' या चित्रपटांत काम केल्यानंतर, तिने ‘जोगवा’मधील ‘सुली’ साकारून मराठी सिनेसृष्टीत आपली वेगळी ओळख करून दिली. त्यानंतर, 'सुंबरान', 'आघात', 'मुंबई-पुणे-मुंबई', 'मंगलाष्टक वन्स मोर', 'लग्न पाहावे करून' अशा चित्रपटांत ती झळकली. तिने साकारलेल्या ‘डबलसिट’मधील मंजिरी नाईकने तर सर्वसामान्य स्त्रीच्या मनातला आत्मविश्वास रूपेरी पडद्यावर साकारला आणि अनेक प्रतिष्ठित पुरस्कारांसाठी या व्यक्तिरेखेसाठी मुक्ताचा गौरव झाला.

स्पृहा जोशी
काही मनातले...मनापासून सांगावसे...हळुवार काहीतरी...भिजलेले पाखरू जसे...हे शब्दकोंदण आहे, कानगोष्टीचे...तिच्या ब्लॉगचं. खरे तर तेच तिच्या अभियनयाच्या प्रवासालाही चपखल लागू ठरणारे. माणसावर थोडा अन्याय झालेला बरा असतो, असे सांगणा-या न्यायमूर्तींच्या घरात नांदणा-या या रमाबाईंच्या भूमिकेने उभ्या महाराष्ट्राच्या रसिक मनावर गारूड केले. ती टीव्ही मालिका संपून काळ लोटला, तरी रसिकांच्या मनावर अधिराज्य करणे अव्याहत सुरू ठेवले आहे. 'उंच माझा झोका' या टीव्ही सीरियलमधल्या रमाबाई रानडे...सातवीत असताना एका वाहिनीवरल्या 'दे धम्माल'मधून पदार्पण. मग शाळा-कॉलेजचे शिक्षण रीतसर पूर्ण करता-करता हा छंद तिच्या मनाला पिसे लावीतच राहिला. 'एक हा असा धागा सुखाचा', 'आभाळमाया'...मग 'बॉम्बे लॉयर्स'पासून 'अग्निहोत्र'पर्यंतच्या प्रवासात ती छोट्या पडद्यावरून घराघरात डोकावत राहिली. 'मायबाप'च्या निमित्ताने ती मोठ्या पडद्यावर चित्रपट रसिकांना भेटली, पण तिने लोकांच्या घरात खरा शिरकाव केला, तो एका लग्नाची दुसरी गोष्ट मधल्या खट्याळ, विक्षिप्त तरीही लोभस अशा कुहूच्या कॅरेक्टरमधून. पाठोपाठ आलेल्या ‘एका लग्नाची तिसरी गोष्ट’ या मालिकेत इशा देशमुख या वकिलाचा लीड रोल तिच्याकडे चालून आला. 'अग्निहोत्र'सारखी मालिका आणि 'मोरया'सारख्या सिनेमातून मिळालेली लोकप्रियतेचा वेलू एव्हाना गगनावरी चढू लागला होता आणि रमाबाईंच्या भूमिकेतून तिच्या यशालाही एक उंच झोका मिळाला. अभिनय हे अभिव्यक्तीचे केवळ एक अंग आहे. सर्जनशील कलावंताला लेखणीचा आणि त्यातून निर्माण होणा-या शब्दकळेचा मोह असतोच. या प्रतिभावान अभिनेत्रीने या मोहाचे मोरपीस केले. वृत्तपत्रीय स्तंभलेखन करता-करता ती गीतलेखनाकडे वळली. ही रिकामीपणाची कामगिरी हौसेपुरती नव्हती. वर्षा भावे, स्वप्निल बांदोडकरपासून ते कमलेश भडकमकर आणि अवधूत गुप्तेपर्यंतच्या नावाजलेल्या संगीतकारांसाठी तिने केलेले गीतलेखन त्याला साक्षी आहे. 'डबल सीट' चित्रपटातील ‘किती सांगायचंय मला’ हे गाजलेलं गीत तिचेच. डॉ. एपीजे अब्दुल कलाम राष्ट्रपती असताना, त्यांच्या हस्ते 'बालश्री' पुरस्काराने झालेला सन्मान म्हणजे तिचे पाळण्यात दिसलेले पाय होते. कॉलेज जीवनात ‘गमभन’ या नाटकातील तिची भूमिका अफाट गाजली होती. त्या सुरवंटाचे फुलपाखरू झाल्याचा सुखद अनुभव तिचे असंख्य चाहते आजमितीस घेत आहेत, तो ‘डोंट वरी बी हॅप्पी’ या रंगभूमीवर गाजत असलेल्या नाटकाच्या निमित्ताने!

चित्रपट (पुरुष)
Film - Male

• 
  आशूतोष गोवारीकर (Ashutosh Gowarikar)
• 
  राजेश म्हापूसकर (Rajesh Mapuskar)
• 
  जीतेंद्र जोशी (Jitendra Joshi)
• 
  अंकुश चौधरी (Ankush Choudhari)
• 
  समीर पाटील दिग्दर्शक (Samir Patil)
• 
  आकाश ठोसर (Akash Thosar)

आशूतोष गोवारीकर
ब-याच वर्षांनंतर अभिनय क्षेत्रात परतणा-या आशुतोष गोवारीकर यांनी 'व्हेंटिलेटर' या चित्रपटातील त्यांच्या भूमिकेला योग्य न्याय दिला. दिग्दर्शक म्हणून आशुतोषने बॉलीवूडमध्ये आपली एक खास जागा निर्माण केली आहे. 'व्हेंटिलेटर' या चित्रपटातील भूमिकेमुळे त्यांच्यातील अभिनेता अनेक वर्षांनंतर प्रेक्षकांच्या समोर आला आहे. आशुतोषने यांनी त्यांच्या कारकिदीर्ची सुरुवात एक अभिनेता म्हणूनच केली होती. अनेक मालिका आणि चित्रपटांमध्ये काम केले, पण दिग्दर्शनाकडे वळल्यानंतर त्याला अभिनयासाठी तितकासा वेळ देता आला नाही. ती उणीव 'व्हेंटिलेटर' चित्रपटाद्वारे भरून काढताना, आपण प्रतिभाशाली दिग्दर्शक असण्यासोबतच चतुरस्त्र अभिनेता असल्याचे त्याने अधोरेखित केले. 'व्हेंटिलेटर' या चित्रपटात आशुतोष गोवारीकरने एका दिग्दर्शकाचीच व्यक्तिरेखा साकारली आहे. बॉलीवूडमध्ये दिग्दर्शक असलेला राजा आपल्या काकांना पाहायला रुग्णालयात येतो आणि अनेक वर्षांनंतर त्याची आपल्या नातेवाईकांशी भेट होते. व्हेंटिलेटरवर असलेल्या गजूकाकांचा तो अतिशय समंजस पुतण्या आहे. गजूकाकांना व्हेंटिलेटलवर ठेवावे अथवा नाही, याबाबत त्यांच्या कुटुंबात चांगलेच मतभेद असतात, पण हा अवघड प्रसंग निभावून नेण्याची जबाबदारी राज या व्यक्तिरेखेच्या खांद्यावर आहे आणि ही जबाबदारी आशुतोषने समर्थपणे पेलली आहे. चित्रपटात तो अभिनय करतोय, असे कुठेच जाणवत नाही. चित्रपट दिग्दर्शकाची व्यक्तिरेखा साकारताना त्यांनी रिअल लाइफचे चांदणे पसरवत त्यांचे कमबॅक साजरे केले आहे. या भूमिकेत तो प्रेक्षकांच्या चांगल्याच स्मरणात राहिला आहे. या चित्रपटातील अनेक कलाकारांमध्ये आशुतोषचा अभिनय उजवा ठरला.

राजेश म्हापूसकर
राजेश मापुसकर यांनी 'व्हेंटिलेटर' या चित्रपटात एक छोटीशी कथा अतिशय विस्तृतपणे मांडली आहे. वडील आणि मुलाचे नाते अधोरेखित करणा-या या चित्रपटाने प्रेक्षकांचे मन जिंकले. राजेश यांनी दिग्दर्शक म्हणून त्यांच्या पहिल्याच चित्रपटात बाजी मारली आहे. राजेश मापुसकर यांनी 'मुन्नाभाई एमबीबीएस', 'लगे रहो मुन्नाभाई' आणि 'थ्री इडियट' यांसारख्या चित्रपटाचे सहायक दिग्दर्शन केले आहे. 'फेरारी की सवारी' या त्यांच्या पहिल्याच चित्रपटाने समीक्षकांचीदेखील दाद मिळवली. 'व्हेंटिलेटर' या चित्रपटाद्वारे ते मराठी चित्रपटाच्या दिग्दर्शनाकडे वळले. या चित्रपटाची कथादेखील त्यांचीच आहे आणि विशेष म्हणजे, अनेक दिग्गज कलाकारांना या चित्रपटाच्या निमित्ताने त्यांनी एकत्र आणले आहे. रुग्णालय म्हणजे गांभीर्य, ताण-तणाव आणि धावपळ! रुग्णालयाच्या वास्तूतः हे चित्र तसे नित्याने दिसणारे, परंतु याच रुग्णालयाचा चेहरामोहरा बदलून टाकण्याची किमया 'व्हेंटिलेटर' या चित्रपटात आहे. या चित्रपटाची मांडणी आणि व्यक्तिरेखाटन राजेश मापुसकर यांनी खूपच उत्कृष्ट रितीने केले आहे. कथा, पटकथा, संवाद आणि दिग्दर्शन अशी या चित्रपटाची चौफेर जबाबदारी त्यांनी लीलया पेलली आहे. परिणामी, एकजीनसीकरणाचा अनुभव देण्यात हा चित्रपट यशस्वी ठरला आहे. प्रत्येकाच्या मनात कधी ना कधी डोकावून गेलेल्या प्रश्नांना वाचा फोडत आणि त्यांचे सादरीकरण करत, राजेश मापुसकर यांनी मजल मारली आहे. चित्रपटात मोठ्या स्टारकास्टला हाताळताना, त्यांनी दाखवलेली प्रगल्भता ठोसपणे समोर येते. तीक्ष्ण नजरेतून, व्यक्तिमत्त्वातले बारकावे हेरत, त्यांनी यातल्या प्रत्येक व्यक्तिरेखेकडे पुरवलेले लक्ष ठसठशीत जाणवते.

जितेंद्र जोशी
'व्हेंटिलेटर' या चित्रपटात अतिशय गंभीर भूमिकेत झळकलेला जितेंद्र जोशी. चित्रपट संपल्यानंतरही त्याचा अभिनय स्मरणात राहातो. गंभीर, विनोदी, खलनायकी यांसारख्या सगळ्या भूमिका अतिशय ताकदीने पेलणारा अष्टपैलू अभिनेता जितेंद्र जोशी. जितेंद्रचा अभिनयप्रवास हा रंगभूमीपासून सुरू झाला. रंगभूमीनंतर त्याने छोट्या पडद्यावर काम केले. छोट्या पडद्यावर मिळालेल्या यशानंतर तो चित्रपटांकडे वळला. त्याने 'तुकाराम', 'दुनियादारी' यांसारख्या चित्रपटात अतिशय चांगल्या भूमिका साकारल्या आहेत. जितेंद्रने अभिनयासोबतच एक गीतकार म्हणूनदेखील स्वत:चे प्रस्थ निर्माण केले आहे. 'कोंबडी पळाली...'सारखे गाणे त्याने लिहिले आहे. कुठलीही भूमिका असो, त्याच्याशी जितेंद्र एकरूप होऊन जातो. एकाच साच्यातील भूमिका न साकारता, वेगवेगळ्या प्रकारच्या भूमिका साकारणे हे त्याचे वैशिष्ट्य. अभिनयासोबतच एक सूत्रसंचालक म्हणूनदेखील त्याने आपले नाव कमावले आहे. 'व्हेंटिलेटर' या चित्रपटात एक वेगळा जितेंद्र प्रेक्षकांना पाहायला मिळाला होता. 'व्हेंटिलेटर' हा चित्रपट वडील आणि मुलाचे नाते अधोरेखित करतो. संवेदना आणि विनोद यांची योग्य सांगड घालत, गंभीर कॅनव्हासवरचा हा गोतावळा या चित्रपटात खूपच छान रितीने रंगवला आहे. या चित्रपटात जितेंद्रने प्रसन्न ही भूमिका साकारली आहे. जितेंद्रने साकारलेली प्रसन्न ही व्यक्तिरेखा चित्रपट संपल्यानंतरही आपल्याला अनेक बाजूने विचार करायला भाग पाडते. राजकीय गोतावळ्यात रमणा-या व्यक्तीची भूमिका त्याने ठोसपणे साकारली आहे. त्याने त्याच्या अभिनयातून ही भूमिका अक्षरश: जिवंत केली आहे. राजकारणात अडकलेल्या आणि त्याच वेळी भावनांची आंदोलने झेलणा-या प्रसन्नची व्यक्तिरेखा त्याने या चित्रपटात अतिशय सुरेखपणे रंगवली आहे.

अंकुश चौधरी
पहिल्या प्रेमाची आठवण आयुष्यभर जपून ठेवणा-या अनुरागची व्यक्तिरेखा 'ती सध्या काय करते' या चित्रपटात अंकुशने खूपच चांगल्या रितीने साकारली आहे. अंकुशने त्याचा अभिनयप्रवास रंगभूमीपासून सुरू केला. त्यानंतर, त्याने अनेक मालिकांमध्ये काम केले. 'सावरखेड एक गाव' या चित्रपटामुळे तो नावारूपाला आला. आज 'दुनियादारी', 'डबल सीट' यांसारखे अनेक हिट चित्रपट त्याच्या नावावर आहेत. 'ती सध्या काय करते' या चित्रपटात आपल्या जवळच्या मैत्रिणीवर मनापासून प्रेम करणा-या, पण कधीच तिच्यासमोर हे प्रेम व्यक्त करू न शकणा-या अनुरागची भूमिका अंकुशने सशक्तपणे साकारली आहे. 'ती सध्या काय करते' या चित्रपटात आपल्या बालमैत्रिणीची आयुष्यभर वाट पाहाणा-या मुलाची भूमिका अंकुशने रेखाटली आहे. काही कारणास्तव बालमैत्रिणीची आणि त्याची भांडणे होतात आणि ते दोघे दुरावतात. अनेक वर्षं ते एकमेकांच्यासमोरदेखील येत नाहीत, पण याच बालमैत्रिणीला अनेक वर्षांनी पाहिल्यानंतर तिला घाबरून लपणारा अनुराग प्रेक्षकांच्या चांगलाच भावतो. या चित्रपटात अंकुशने अफलातून अभिनय केला आहे. आपल्या बालमैत्रिणीवर तो लहानपणापासूनच प्रेम करत असतो, पण तो कधीही तिला ही गोष्ट सांगू शकत नाही. अनेक वर्षांनंतर तिला भेटल्यानंतर तिच्याशी काय बोलू नि काय नाही, अशी त्याची अवस्था होते. अनुराग ही भूमिका अंकुशने खूपच चांगल्याप्रकारे उभी केली आहे. चित्रपटाच्या उत्तरार्धात आपल्या आयुष्यातील प्रत्येक गोष्ट आपल्या मैत्रिणीसमोर कबूल करताना, अंकुशने केलेल्या अभिनयाला दाद देणे नक्कीच गरजेचे आहे. एक प्रियकर, एक मित्र, एक नवरा अशा विविध भूमिका त्याने समर्थपणे पेलल्या आहेत.

समीर पाटील
'पोश्टर बॉईज' या चित्रपटाच्या यशानंतर समीर पाटील यांनी 'पोस्टर गर्ल' या चित्रपटाचे दिग्दर्शन केले. त्यांच्या या चित्रपटानेदेखील समीक्षकांच्या आणि प्रेक्षकांच्या मनात घर केले. समीर पाटील 'पोश्टर बॉइज' या चित्रपटामुळे प्रकाशझोतात आले. या चित्रपटाची कथादेखील त्यांचीच होती. या चित्रपटाच्या यशानंतर हा चित्रपट तेलुगु भाषेत बनवला गेला. या चित्रपटानंतर समीर पाटील यांनी 'पोश्टर गर्ल' हा एक सामाजिक विषयावर भाष्य करणारा चित्रपट प्रेक्षकांच्या भेटीस आणला आणि या चित्रपटानेदेखील बॉक्स ऑफिसवर प्रचंड कमाई केली. 'पोश्टर बॉइज'नंतर 'पोस्टर गर्ल' करणे खरे तर दिग्दर्शक समीर पाटीलसाठी सोपे नव्हते. कारण 'पोस्टर बॉइज' या चित्रपटाने बॉक्स ऑफिसवर चांगला गल्ला जमवला होता. त्याच ब्रॅन्डचा आणखी एक सिनेमा करणे आणि तोही इतक्याच ताकदीचा हे त्यांच्यासाठी प्रचंड आव्हानात्मक होते, पण त्यांनी हे आव्हान खूपच समर्थपणे पेलले. या चित्रपटाची त्यांनी केलेली मांडणी, त्याला देण्यात आलेली ट्रीटमेंट कमालीची आहे. या सगळ्यासाठी समीर यांचे कौतुक करावे तितके कमी आहे. पुरुषांची मक्तेदारी असलेल्या एका गावात मुलगी जन्माला आली की, ती टाकून दिली जाते. मुलींना त्या गावात स्थान नाही, पण याच गावात जेव्हा 'पोश्टर गर्ल'ची एन्ट्री होते, तेव्हा काय होते हे त्यांनी चित्रपटात मांडले आहे. एका संवेदनशील विषयांवर त्यांनी हलक्याफुलक्या शब्दांत भाष्य केले आहे, तसेच या चित्रपटातील कलाकारांची निवडदेखील त्यांनी खूपच चोखंदळपणे केली आहे. एक निखळ मनोरंजन देणारा हा चित्रपट आहे.

आकाश ठोसर
'परशा' या भूमिकेमुळे आकाश ठोसर प्रेक्षकांचा लाडका बनला. आपल्या प्रेयसीवर जीवापाड प्रेम करणा-या प्रियकराची भूमिका आकाशने या चित्रपटात खूपच चांगल्याप्रकारे सादर केली आहे. कॉलेजमध्ये आकाश अनेक नाटकांमध्ये काम करत होता. अभिनयाची आवड असल्याने या इंडस्ट्रीत प्रवेश मिळवण्यासाठी त्याची धडपड सुरू होती. त्याच वेळी अचानक नागराज मंजुळेच्या भावाशी त्याची ओळख झाली आणि त्यांच्याकडून त्याला या चित्रपटाच्या ऑडिशनविषयी कळले आणि त्याचा हा अभिनयप्रवास सुरू झाला. एका छोट्याशा गावात राहाणारा, गरिबीतही आपले आयुष्य आनंदात व्यतित करणा-या परशाची भूमिका आकाशने अतिशय ताकदीने साकारली आहे. आर्चीला पाहिल्यानंतर त्याच्या मनाची होणारी घालमेल, तिच्या घरातून विरोध झाल्यानंतर, त्या परिस्थितीशी सामना करणारा परशा प्रेक्षकांच्या चांगल्याच लक्षात राहातो, तसेच कोणत्याही गोष्टीत हार न मानता, परिस्थितीचा सामना करणा-या परशाच्या भूमिकेला आकाशने योग्य न्याय दिला आहे. आकाश आयुष्यात कधीच कॅमे-यासमोर उभा राहिला नव्हता. तरीही एका सराईत अभिनेत्याप्रमाणे त्याने या चित्रपटात दर्जेदार अभिनय केला आहे. त्याने परशा या व्यक्तिरेखेच्या भावना खूपच चांगल्याप्रकारे व्यक्त केल्या आहेत. करमाळामधल्या डान्स सिक्वेन्सपासून ते मित्रांसोबतचा अडथळ्यांची शर्यत पार पाडणारा परशा आकाशने त्याच्या अभिनयातून जिवंत केला आहे. आकाशने परशा या कोळ्याच्या मुलाचे निरागस तारुण्य, काहीसे दबलेपण, काहीसा न्यूनगंड खूपच चांगल्याप्रकारे दाखवला आहे. लग्नानंतर प्रत्येक जबाबदारी पेलणारा, पत्नीला दुस-या कोणासोबतही पाहू न शकणा-या आणि त्या वेळी आपल्या भावना रागातून व्यक्त करणारा परशा चित्रपटात भाव खाऊन जातो. त्याच्या या पहिल्याच भूमिकेने धमाल उडवून दिली आहे.

चित्रपट (स्त्री)
Film – Female

• 
  रिंकू राजगुरु (Rinku Rajguru)
• 
  सोनाली कुलकर्णी (Sonali Kulkarni)
• 
  उर्मिला कानेटकर (Urmila Kanetkar)
• 
  सई ताम्हणकर (Sai Tamhankar)
• 
  तेजश्री प्रधान (Tejshri Pradhan)

रिंकू राजगुरू
प्रेमासाठी काहीही करण्याची तयारी असलेली आर्ची प्रेक्षकांच्या मनात घर करून जाते. 'सैराट' चित्रपटाने बॉक्स ऑफिसवर झिंगाट कलेक्शन केले आणि या चित्रपटातील आर्चीची व्यक्तिरेखा साकारलेल्या रिंकू राजगुरूने पहिल्याच चित्रपटात प्रेक्षकांचे मन जिंकले. रिंकू राजगुरू ही सोलापूर जिल्ह्यामधील अकलूजमध्ये राहाणारी सर्वसामान्य मुलगी. तिने तिच्या अभिनयाच्या जोरावर पहिल्याच चित्रपटासाठी राष्ट्रीय पुरस्कार मिळवला. 'सैराट' चित्रपटातील आर्ची प्रचंड बिनधास्त, डॅशिंग मुलगी दाखवली आहे. जी बुलेट, तसेच ट्रॅक्टरही चालवते. या सगळ्या तिच्या विशेष गुणामुळे ती इतर मुलींपेक्षा वेगळी ठरते. आपल्या प्रेमाला घरातून विरोध होत असताना, आपल्या प्रियकराच्या मागे खंबीरपणे उभी राहाणारी आर्ची रिंकू राजगुरूने या चित्रपटात अतिशय ताकदीने उभी केली होती. प्रेमाच्या पूर्णत्वासाठी आर्चीने पुढाकार घेणे हे या व्यक्तिरेखेचे एक वेगळेपण ठरते. रिंकू राजगुरूने या चित्रपटात तिच्या वयापेक्षा अधिक समज आणि परिपक्वता दाखवली असून, अतिशय ताकदीने आर्ची ही व्यक्तिरेखा साकारली आहे. तिच्या वागण्या-बोलण्यात असलेली सहजता, तिच्या डोळ्यांमधली चमक, तिच्यातील नवखेपणा, यामुळे तिने आर्ची या व्यक्तिरेखेला एका वेगळ्या उंचीवर नेऊन ठेवले आहे. चित्रपटात तिचे व्यक्त होणे आणि त्यामधली असलेली निरागसता यात एक वेगळीच गंमत आहे. रिंकू ही वयाने अतिशय लहान असूनही पडद्यावर ज्या सराईतपणे वावरते, त्याचे कौतुक करावे तितके कमी आहे. त्यातून तिचे अभिनय कौशल्य दिसून येते. अभिनयाची कोणतीही पार्श्वभूमी नसताना आपली व्यक्तिरेखा समजून आणि त्यावर मेहनत घेऊन तिने अभिनय केला आहे.

सोनाली कुलकर्णी
रूपेरी पडद्यावरील 'अप्सरा' अशी ओळख असणा-या सोनाली कुलकर्णीला 'पोश्टर गर्ल' या चित्रपटामुळे 'पोश्टर गर्ल' अशी नवी ओळख मिळाली आहे. 'पोश्टर गर्ल' या चित्रपटातील रूपाली या व्यक्तिरेखेला सोनालीने योग्य न्याय दिला आहे. 'नटरंग' या चित्रपटातील 'अप्सरा आली' या गाण्यामुळे सोनाली कुलकर्णी नावारूपाला आली. या अप्सरेने 'पोश्टर गर्ल' या चित्रपटाद्वारे समीक्षकांची आणि रसिकांची वाहवा मिळवली आहे. ती एक चांगली नर्तिका असण्यासोबतच एक उत्कृष्ट अभिनेत्री असल्याचे तिने या चित्रपटाद्वारे सिद्ध केले. अभिनेत्री सोनाली कुलकर्णीसाठी 'पोश्टर गर्ल' हा चित्रपट तिच्या करियरच्या दृष्टिकोनातून खूपच महत्त्वाचा ठरला. कारण या चित्रपटातील भूमिका तिने आतापर्यंत साकारलेल्या सगळ्या भूमिकांपेक्षा हटके आहे. मुख्य म्हणजे, या चित्रपटाची कथा ही नायिकेभोवती फिरत असल्याने, सोनालीला या चित्रपटात अभिनयासाठी खूप वाव मिळाला. पाच नायक या चित्रपटात असूनदेखील या सगळ्यांमध्ये सोनालीच उजवी ठरली. 'पोश्टर गर्ल' या चित्रपटातील रूपालीच्या भूमिकेत तिने स्वत:ला झोकून दिले आणि तिचा आतापर्यंतचा सर्वोत्कृष्ट परफॉर्मन्स दिला. सोनालीने 'गाढवाचे लग्न' या चित्रपटाद्वारे मराठी चित्रपटसृष्टीत पदार्पण केले. या चित्रपटात केवळ एका गाण्यापुरता ती झळकली होती. त्यानंतर, आलेल्या 'बकुळा नामदेव घोटाळे' या चित्रपटात तिने तिची अभिनयक्षमता दाखवून दिली आणि या चित्रपटासाठी तिला पुरस्कारदेखील मिळाला. त्यानंतर, 'अजिंठा' या चित्रपटात सोनालीने खूपच वेगळी भूमिका साकारली. आज तिने तिच्या अभिनयाने एक वेगळी जागा मराठी चित्रपटसृष्टीत निर्माण केली आहे.

उर्मिला कानेटकर-कोठारे
'गुरू' या चित्रपटात एका बडबड्या मुलीच्या व्यक्तिरेखेत उर्मिला कानेटकर-कोठारेने बाजी मारली आहे. तिने साकरलेली 'मँगो डॉली' प्रेक्षकांच्या चांगल्याच स्मरणात राहते. उर्मिला ही उत्कृष्ट अभिनेत्री असण्यासोबतच एक चांगली नर्तिकादेखील आहे. तिने तिच्या अभिनयातून रसिकांचे मन जिंकले आहे. उर्मिला कानेटकरने एका छोट्याशा गावात राहाणा-या एका बडबड्या मुलीची व्यक्तिरेखा या चित्रपटात साकारली आहे. तिने आतापर्यंत साकारलेल्या सगळ्या भूमिकांपेक्षा ही एक वेगळी भूमिका आहे. वेगळीच उर्मिला या चित्रपटाद्वारे प्रेक्षकांच्या भेटीस आली होती. या चित्रपटातील तिचा लूकदेखील खूप वेगळा आहे. या चित्रपटात तिला 'दबंग' या चित्रपटातील सोनाक्षी सिन्हाप्रमाणे काहीसा लूक देण्यात आला होता. त्यामुळे या चित्रपटातील तिच्या लूकची चांगलीच चर्चा झाली होती. या चित्रपटातील तिचा लूक आणि तिचा अभिनय प्रेक्षकांच्या चांगल्याच स्मरणात राहातो. या चित्रपटात तिच्या अभिनयासोबतच तिच्या सौंदर्याचीदेखील चर्चा झाली होती. कारण या भूमिकेत ती खूपच सुंदर दिसली आहे. उर्मिलाने या चित्रपटात साकारलेल्या 'मँगो डॉली'ने सर्वांचे लक्ष तर वेधून घेतलेच, शिवाय या चित्रपटात ती अनेक गाण्यांवर थिरकतानादेखील दिसली होती. उर्मिलाने तिच्या कारकिदीर्ची सुरुवात 'शुभ मंगल सावधान' या चित्रपटाद्वारे केली. या चित्रपटातील तिच्या भूमिकेचे कौतुक झाल्यामुळेच तिला अनेक चित्रपट, मालिकांच्या ऑफर्स मिळाल्या. तिने 'असंभव' या मालिकेत साकारलेली भूमिका चांगलीच गाजली होती.

सई ताम्हणकर
सई ताम्हणकरने 'वजनदार' या चित्रपटात वजनदार अभिनय साकारत, ती एक गुणी अभिनेत्री असण्याचे पुन्हा एकदा सिद्ध केले आहे. 'दुनियादारी', 'बालक पालक' यांसारख्या चित्रपटाद्वारे सईने आपल्या अभिनयाची छाप सोडली आहे. कोणत्याही अभिनेत्रीसाठी आपले शरीरसौंदर्य हे महत्त्वाचे असते, पण त्याला छेद देत एक जाडजूड सई प्रेक्षकांना 'वजनदार' या चित्रपटात पाहायला मिळाली आणि तिने या भूमिकेच्या गरजेपोटी बदललेल्या मापातही प्रेक्षकांचे मन जिंकले. मुख्य म्हणजे, या निमित्ताने तिने देह प्रदर्शनाच्या जाळ्यातून स्वत:ची सुटका करून घेतली. सईने 'वजनदार' या चित्रपटासाठी कित्येक किलो वजन वाढवले होते. त्यामुळे या चित्रपटात सईचे एक वेगळेच रूप प्रेक्षकांना पाहायला मिळाले. विशेष म्हणजे, या चित्रपटात तिने एका गृहिणीची व्यक्तिरेखा साकारली असल्याने, तिचा या चित्रपटातील लूकदेखील खूप वेगळा होता. घुसमट होणा-या विवाहित स्त्रीची भूमिका सईने या चित्रपटात चोख रंगवली आहे. सई आज गेली अनेक वर्षं चित्रपटसृष्टीत आहे, तिच्या प्रत्येक भूमिकेतून ती एक परिपक्क अभिनेत्री असल्याचे ती सिद्ध करत आहे. या चित्रपटात तिने कावेरी या वजनदार मुलीच्या भूमिकेला तिने योग्यप्रकारे न्याय दिलेला आहे. टेबलवर कावेरी आणि तिची मैत्रीण नाचत असताना, त्यांच्या वजनाने टेबल तुटल्याचा जो चित्रपटात प्रसंग आहे, त्यातील सईचा अभिनय अप्रतिम आहे, तसेच या प्रसंगाची व्हिडीओ क्लिप व्हायरल झाल्यानंतर, त्या वेळी कावेरीला झालेला मनस्ताप सईने तिच्या अभिनयातून खूपच चांगल्याप्रकारे मांडला आहे. 'नो एंट्री पुढे धोका आहे' या चित्रपटामुळे नावारूपाला आलेल्या सईने आज एक यशस्वी अभिनेत्री म्हणून चित्रपटसृष्टीत आपले स्थान निर्माण केले आहे.

तेजश्री प्रधान
आपल्या अभिनयाच्या जोरावर तेजश्री प्रधानने तन्वी ही व्यक्तिरेखा खूपच चांगल्याप्रकारे सादर केली आहे. 'ती सध्या काय करते' या चित्रपटातील तन्वी प्रेक्षकांच्या मनाचा अचूक वेध घेते. 'होणार सून मी या घरची' या मालिकेमुळे नावारूपाला आलेली तेजश्री प्रधान 'ती सध्या काय करते' या चित्रपटात एका वेगळ्या भूमिकेत प्रेक्षकांच्या भेटीस आली आणि तिने प्रेक्षकांच्या मनाचा ताबा घेतला. 'ती सध्या काय करते' या चित्रपटात लग्न करून परदेशात सेटल झालेली, पण तरीही मनात बालपणीच्या खुणा जपणारी तन्वी तेजश्रीने छान व्यक्त केलीय. या चित्रपटाच्या अनेक दृश्यांमध्ये तेजश्रीने बाजी मारली आहे. आपल्या बालमित्राला अनेक वर्षांनंतर भेटल्यानंतर, तन्वीची होणारी घालमेल आणि आजही आपला मित्र त्याच्या भावना आपल्यासमोर व्यक्त करू शकत नाही, याची जाणीव झाल्यानंतर झालेली तन्वीच्या मनाची अवस्था तेजश्रीने खूपच चांगल्याप्रकारे मांडली आहे, तसेच चित्रपटाच्या उत्तरार्धात आपले प्रेम व्यक्त करताना तेजश्रीने साकारलेला अभिनय अफलातून आहे. अनेक वर्षांनंतर आपल्या बालमित्राच्या घरी तन्वी जाते आणि तिथे गेल्यावर त्याचे लग्न झाले असल्याचे तिला कळते. एवढेच नव्हे, तर त्याने त्याच्या मुलीचे नाव हे आपल्या नावावर ठेवले आहे हे तिला कळते, या प्रसंगातील तेजश्रीच्या अभिनयला तोड नाही. तेजश्रीने चेह-यावरील हावभावातून तिच्या भावना उत्कृष्टपणे मांडल्या आहेत. या चित्रपटातील तेजश्रीचा लूकदेखील खूपच वेगळा आहे. एक मॉर्डन तेजश्री या चित्रपटात आपल्या भेटीस येते.

बिझनेस
Business

• 
  मोहिनी केळकर, ग्राईंड मास्टर (Mohini Kelkar)
• 
  पुरुषोत्तम अग्रवाल अजंता फार्मा (Purushottam Agrawal)
• 
  गोकुळ दूध (कोल्हापूर जिल्हा सहकारी दूध उत्पादक संघ) (Gokul Milk)
• 
  सत्यनारायण नोवाल (Satyanarayan Nuwal)
• 
  अर्जुनसिंह मोहिते पाटिल, वाईन उद्योग (Arjunsinh Mohite Patil)

मोहिनी केळकर, ग्रॅन्ड मास्टर
पुरुष बहुल क्षेत्रात स्वकर्तृत्त्व आणि नव तंत्रज्ञानाला हाताशी धरून उभारी घेतलेली महिला उद्योजिका. भारतातील पहिल्या काही निवडक महिला प्रॉडक्शन इंजिनीअर्सपैकी एक़ वाहनउद्योगाशी निगडित औद्योगिक क्षेत्रावर तशी पुरुषांची मक्तेदारी, परंतु कौशल्य आणि स्वबळावर या क्षेत्रात स्वत:चा वेगळा असा ठसा उमटविणा-या महिलांच्या यादीमध्ये औरंगाबादच्या उद्योजिका मोहिनी केळकर यांचे नाव अग्रणी असेल. ज्या काळात ‘प्रॉडक्शन इंजिनीअर’ ही अभियांत्रिकीची शाखा फारशी ज्ञात नसताना, देशातील सुरुवातीची ‘महिला प्रॉडक्शन इंजिनीअर’ होण्याचा बहुमान त्यांना जातो. पतीसोबत मिळून त्यांनी १९८४ साली एका छोट्याशा जागेतून व्यवसायाला सुरुवात केली आणि आज त्यांच्या चार कंपन्या देशाविदेशात कार्यरत आहेत. मुंबईच्या ‘व्हीजेटीआय’ महाविद्यालयातून शिक्षण पूर्ण केल्यावर, आपल्या ज्ञानाचा प्रत्यक्ष उपयोग करून घेण्याच्या उद्देशाने त्यांनी उद्योग जगतात उडी घेतली. ‘ग्रॅन्ड मास्टर’ या कंपनीच्या माध्यमातून वाहन आणि इतर उद्योगांसाठी लागणारे टूल्स आणि भाग निर्माण करण्यास त्यांनी सुरुवात केली. आजमितीला ३०० पेक्षा जास्त कर्मचारी कंपनीमध्ये कार्यरत आहेत. ‘ग्रॅन्ड मास्टर’च्या उत्पादनांना संपूर्ण भारताबरोबरच विदेशातही भरपूर मागणी आहे. जगभरातील विविध कंपन्यांसोबत सहकार्य करारांतर्गत त्यांनी उद्योग विस्तार केला. क्रँकशाफ्ट्स आणि कॅमशाफ्ट्ससाठी ‘स्टेट ऑफ द आर्ट’ मायक्रोफिनिशिंग मशिन्स तयार करण्याच्या वैशिष्ट्यामुळे ख-या अर्थाने ‘जागतिक दर्जाची’ कंपनी असा ‘ग्रॅन्ड मास्टर’चा नावलौकिक आहे. जपान आणि जर्मनीच्या उत्पादनांशी स्पर्धेत बरोबरी करणारी ही उत्पादने आहेत. २०१५ साली त्यांनी चीनमध्ये कार्यालय सुरू केले, तर या वर्षी फ्रेंच कंपनी एसपीएमएसला संपादित केले. त्यांच्या या उद्यमी कर्तृत्वाचा वेळोवेळी विविध पुरस्कारांनी सन्मान करण्यात आलेला आहे. त्यामध्ये प्रामुख्याने एमसीसी (पुणे)तर्फे दिला जाणारे जी. एस. पारखे इंडस्ट्रियल मेरिट प्राइज (१९९८), मशिन टूल्स क्षेत्रातील भरीव कामगीरीसाठी ‘एफ. आय. ई. फाउंडेशन नॅशनल अवॉर्ड’, आनंद भाडकामकर एसआयसीओएम अवॉर्ड, श्रीमती लीलावती महेंदळे वुमेन इंजिनीअर्स, ‘डब्ल्यूआयएमए’तर्फे सर्वोत्कृष्ट महिला स्वंयद्योजिका अशा अनेक पुरस्कारांचा समावेश आहे.

पुरुषोत्तम अग्रवाल
संस्थापक, अंजता फार्मा लि.
सहानुभूती, नावीन्यता आणि तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने जागतिक आरोग्य क्षेत्रात मोठी भर घालणारे द्रष्टे उद्यमी, शिवाय व्यावसायिक, सामाजिक आणि वैयक्तिक आयुष्यात शिखरे गाठण्याचा पराक्रम. गेली चार दशके विविध क्षेत्रांत आपल्या असाधारण कर्तृत्त्वाचा अमीट ठसा उमटविणारे उद्योजक म्हणून पुरुषोत्तम अग्रवाल यांची ओळख समर्पक आहे. री पॅकेजिंगसाठी केवळ दहा हजार रुपयांच्या गुंतवणुकीतून सुरू केलेला व्यवसाय आजमितीला औषध निर्मितीच्या क्षेत्रात १७ हजार कोटी रुपयांपर्यंत पोहोचला आहे. तब्बल ७५० संशोधक आणि सुमारे साडे सहा हजार कर्मचा-यांसह ‘अंजता फार्मा’ ही औषधनिर्माण क्षेत्रातील अग्रगण्य कंपनी झाली आहे. अडचणीच्या आणि प्रतिकूल परिस्थितीत धैर्य न खचता, प्रभावी औषधांच्या माध्यमातून सार्वजनिक आरोग्यासाठी आधुनिक सुविधा पुरविण्याच्या ध्येयापासून न डळमळता, त्यांनी वाटचाल चालू ठेवली. अग्रवाल यांचा जन्म रिसोडमध्ये कापड व्यापारी कुटुंबातला. औषधशास्त्राचे पदवीधर असलेले पुरुषोत्तम यांनी जगातील लोकांच्या आयुष्यात सर्वात महत्त्वाचे स्थान असणा-या ‘आरोग्या’साठी काम करण्याच्या एकमेव उद्देशाने ‘अजंता फार्मा’ची स्थापना केली. बदलत्या काळाचा ओघ ओळखून, नवतंत्रज्ञानाला हाताशी धरून, शाश्वत व्यवसायवृद्धीला ते प्राधान्य देतात. म्हणून तर अमेरिकेसह चाळीसपेक्षा जास्त देशांमध्ये स्वस्त आणि गुणवत्तापूर्ण औषधे पुरवण्यात त्यांची कंपनी आघाडीवर आहे. परकीय गंगाजळीचे महत्त्व जाणणारे अग्रवाल सध्या देशाला वर्षाकाठी ८०० कोटींचे परकीय चलन मिळवून देत आहेत. गरिबीचे उच्चाटन करायचे असेल, तर हुशार व कौशल्यपूर्ण लोकांशिवाय पर्याय नाही, यावर श्रद्धा असल्यामुळे शिक्षणातील संधींची कुठेही कमतरता भासू नये, म्हणून अग्रवाल यांनी अनेक शैक्षणिक संस्थाना बळ दिलेले आहे. औषधनिर्मितीच्या व्यवसायातील माणसाने औषधाविना निरोगी समाजासाठी झटणे, हा सुखद विरोधाभास अग्रवाल यांनी कृतीतून सिद्ध केला. गेल्या तीन वर्षांत त्यांच्या माध्यमातून दीड लाख गरिबांची मोतीबिंदूची ऑपरेशन्स झाली. त्याबरोबरच, आरोग्याच्या प्रांतात दंत तपासणी, रक्तदान शिबिरे असे अनेक उपक्रम ते राबवत असतात. दानशूरपणाचे व्रत घेतले असल्यामुळे त्यांचा अनेक सेवाभावी संस्थामध्ये सक्रिय सहभाग असतो. त्यामध्ये चाळीस रुपयांत गरिबांना घर व अन्न पुरवणा-या मुंबईतील संत गाडगे महाराज ट्रस्टचा समावेश आहे. कला व साहित्य-सांसस्कृतिक क्षेत्रातही ते सढळ हाताने मदत करतात. त्यांच्या या योगदानासाठी त्यांना अनेक पुरस्कारांना नावाजण्यात आलेले आहे. त्यामध्ये प्रामुख्याने तुर्केमेनिस्तानच्या अध्यक्षांकडून मिळालेले सुवर्ण पदक, सामाजिक कार्यासाठी तत्कालीन गृहमंत्री लालकृष्ण अडवाणी यांच्या हस्ते गौरव, औरंगाबादच्या विकासात योगदान दिल्याबद्दल रतन टाटांच्या हस्ते आयकॉन्स ऑफ औरंगाबाद, उद्योगश्री अवॉर्ड, जमनालाल बजाज उचित व्यापार पुरस्कार, राज्यशासनातर्फे सर्वोत्कृष्ट लघू उद्योगाचा पुरस्कार, निर्यात श्री अवॉर्ड अशा अनेक पुरस्कारांचा समावेश आहे.

गोकुळ दूध (कोल्हापूर जिल्हा सहकारी दूध उत्पादक संघ)
- राज्याच्या श्वेतक्रांतीचा प्रणेता ‘गोकुळ’.
- कोल्हापूर जिल्ह्यातील शेतक-यांना आर्थिकदृष्ट्या सक्षम व स्वाभिमानी करण्याचे काम कोल्हापूर जिल्हा सहकारी दूध उत्पादक संघाने म्हणजेच ‘गोकुळ’ने केले आहे. देशात आज कोल्हापूरची जी यशाची कमान उभी आहे, त्यात सर्वात मोठा वाटा गोकुळचा आहे. देशातील अनेक भागांत शेतकरी कर्जबाजारी होऊन आत्महत्या करत असताना कोल्हापुरात शेतक-यांना बळ देण्याचे काम गोकुळ करीत आहे. स्वर्गीय आनंदराव पाटील-चुयेकर यांनी दि. १६ मार्च १९६३ ला ‘गोकुळ’ची स्थापना करून, कोल्हापुरात ख-या अर्थाने दूधक्रांती घडविली. आज प्रत्येक कुटुंबामागे किमान दोन तरी गायी-म्हशी पाहावयास मिळतात, अल्पभूधारक, भूमिहीन, शेतमजूर अशा हातावर पोट असलेल्या माणसाला दुधानेच आर्थिक बळ दिले. शेतीला पूरक म्हणून पुढे आलेला दुग्ध व्यवसाय अल्पावधीतच प्रमुख व्यवसाय झाला. प्रत्येक महिन्याच्या ३, १३, २३ तारखेला न चुकता प्राथमिक दूध संस्थांच्या खात्यावर दुधाचे पैसे वर्ग करणारा ‘राज्यातील हा एकमेव दूधसंघ’ आहे. ५,३६७ प्राथमिक दूध संस्था या संघाशी संलग्न असून, सुमारे सहा लाख दुभती जनावरे आहेत. संघाचे वार्षिक दूध संकलन ३५ कोटी ९३ लाख लीटर आहे. संघाची १७०० कोटींहून अधिक वार्षिक उलाढाल होते. गोकुळतर्फे श्रीखंड, तूप, लोणी, बटर, लस्सी या उपपदार्थांबरोबर दूध पावडरही तयार केली जाते. गुणवत्तापूर्ण दुधामुळे दूध पावडरला जागतिक पातळीवर कमालीची मागणी आहे. मुंबई, पुण्यासह इतर जिल्ह्यात दुधाला मोठी मागणी असून, केवळ मुंबईत ६ लाख ४४ हजार लीटर दुधाची रोज विक्री होते. गोकुळच्या एकूण नफ्यातील प्रतिलीटर ८२ पैसे उत्पादकांना देणारा देशातील एकमेव दूध संघ असून, दूध संकलनाच्या पातळीवर ‘गोकुळ’ राज्यात अव्वल, तर देशात दुस-या क्रमांकावर आहे. विविध योजनांच्या माध्यमातून उत्पादकांच्या जीवनात स्थैर्य निर्माण केलेच, पण त्याबरोबर प्राथमिक दूध संस्था बळकट करण्याचे कामही ‘गोकुळ’ने केले आहे. गोकुळचे भागभांडवल १०० कोटी रुपये असून, गुंतवणूक १२८ कोटी ३९ लाख रुपये आहे. गोकुळची वार्षिक उलाढाल १७२८ कोटी रुपये असून, निव्वळ नफा ६ कोटी ५२ लाख रुपये आहे. भारत सरकारच्या नॅशनल प्रॉडक्टव्हिटी कौन्सिल यांच्याकडून गोकुळला १४ वेळा ‘राष्ट्रीय उत्पादकता पुरस्कार’ मिळाला आहे. सहकारातील उल्लेखनीय कामगिरीबद्दल राज्य सरकारचा दोन वेळा ‘सहकार भूषण’ पुरस्कार पाप्त झाला आहे.

सत्यनारायण नुवाल,
चेअरमन, सोलर ग्रुप
पैसे वाचविण्यासाठी बल्लारपूरच्या रेल्वे प्लॅटफॉर्मवर अनेक रात्री काढणारा तरुण देशातील सर्वात मोठा स्फोटक उत्पादक समूहाचा सर्वेसर्वा बनतो...सत्यनारायण नुवाल यांनी घेतलेली ही झेप थक्क करणारी आहे. गरिबीतून वर आलेल्या नुवाल यांनी स्वत:च्या कष्टाने सोलर समूहाला आंतरराष्ट्रीय पातळीवरदेखील प्रस्थापित केले. सुरक्षितता, गुणवत्ता आणि पर्यावरण रक्षण हा सत्यनारायण नुवाल यांचा मूलमंत्र आहे. शून्यातून विश्व निर्माण करणारे सत्यनारायण नुवाल देशातील अग्रणी उद्योगपतींपैकी एक आहेत. देशात विस्फोटकांचे सर्वाधिक उत्पादन करणा-या कंपनीचे ते मालक आहेत. एक काळ होता, जेव्हा हातावर पोट घेऊन जगणारे सत्यनारायण नुवाल पडेल ते काम करण्यासाठी तयार होते. कधी त्यांनी विहिरी खणण्याचा व्यवसाय केला, तर कधी चक्क वेस्टर्न कोल फिल्ड्स येथे ठेकेदारांसाठी बांधकाम साहित्य वाहून नेण्याचे काम केले. खडतर दिवसांत तर त्यांनी प्रसंगी पोटाला चिमटा घेतला, पण जिद्द कधी हारली नाही. स्वप्न मोठे होते अन् यशाचे शिखर त्यांना खुणावत होते. चंद्रपूरमधील एका व्यापाराकडून त्यांनी विस्फोटकांचा परवाना त्यांनी भाडेतत्त्वावर मिळविला व व्यवसायाच्या माध्यमातून रसायन व विस्फोटक व्यवसायाच्या अनुभवाची शिदोरी जमा केली. तो व्यवसाय तर सोडावा लागला. मात्र, काही काळातच देशाचे मध्यस्थान असलेल्या नागपूरपासून त्यांच्या नव्या प्रवासाची सुरुवात झाली. १९८४ मध्ये इंडियन एक्सप्लोझिव्हचे वितरक म्हणून त्यांची नेमणूक झाली. १९९० पर्यंत त्यांची मेहनत व धडाडी यांच्या बळावर ते विस्फोटकांचे देशातील एक मोठे व्यापारी बनले. खाणउद्योग व पायाभूत सुविधा निर्माण करणा-या प्रकल्पांना औद्योगिक स्फोटकांचा पुरवठा करणारा सोलर समूह देशातील सर्वात मोठा स्फोटक उत्पादक आहे. कंपनीची उलाढाल १५०० कोटींच्या घरात असून, त्यांनी एका वर्षात ३०० कोटींचा नफा मिळवलेला आहे. नुवाल यांनी आंतरराष्ट्रीय पातळीवरदेखील व्यापार वाढविला व २० पेक्षा अधिक देशांना त्यांच्या समूहाकडून माल निर्यात करण्यात येतो. इतकेच काय, तर नायजेरिया, झांबिया व तुर्की या देशांत या समूहाने कारखानेदेखील टाकले आहेत. विस्फोटकांची गुणवत्ता सांभाळत असताना पर्यावरणाचे नुकसान होणार नाही, याबाबतदेखील नुवाल नेहमी दक्ष असतात. हा त्यांनी कामाचा मूलमंत्रच बनविला आहे हे विशेष.

अर्जुनसिंह मोहिते पाटील
फ्रॅटेली वाइन्स, अकलूज
उत्कृष्ट दर्जाची वाइन भारतात बनवून तिला जागतिक स्तरावर प्रतिष्ठा मिळवून देणे, या उद्देशाने फ्रॅटेली वाइन्सचा पाया २००७मध्ये रचण्यात आला. फ्रॅटेली या इटालीयन शब्दाचा अर्थ बंधुत्व. वेगवेगळ्या क्षेत्रात निपुण असलेल्या संचालकांनी आपापले कौशल्य पणाला लावले असून, बंधुत्व या शब्दाला सार्थ अशी वाटचाल फ्रॅटेलीची झाली आहे. महाराष्ट्रातल्या अकलूज या वाइन बेल्टमध्ये २४० एकरांचा वाइन निर्मितीचा भव्य प्रकल्प उभारण्यात आला आहे. उत्कृष्ट दर्जासाठी फ्रान्समधल्या नावाजलेल्या नर्सरीमधून १२ प्रकारच्या द्राक्षांची साडेतीन लाख रोपे अकलूजमधल्या या प्रकल्पात लावण्यात आली. त्यांच्या संगोपनासाठी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मानल्या गेलेल्या पद्धतीचे अवलंबन करण्यात आले. दर्जामध्ये कुठल्याही प्रकारची तडजोड न करता, जागतिक स्तरावरील उत्तमोत्तम गोष्टी या प्रकल्पामध्ये वापरण्यात आल्या. मग ती यंत्रसामग्री असो वा ओक वृक्षापासून बनवलेली पिंपे असोत, उत्कृष्ट माल हे सूत्र नेहमीच राखण्यात आले. आजच्या घडीला या वायनरीची उत्पादन क्षमता वर्षाला सहा लाख लीटर इतकी आहे. भारतातल्या १६ राज्यांबरोबरच पाच देशांमध्ये फ्रॅटेलीची वाइन निर्यात केली जाते. फ्रॅटेलीच्या वाइनची दखल आंतरराष्ट्रीय पातळीवरही घेतली गेलेली आहे. डीकँटर एशिया वाइन अवॉर्डसमध्ये फ्रॅटेलीच्या सेत्ते या वाइनला रौप्य पदकाने गौरवण्यात आले. लाल द्राक्षापासून व्हाइट वाइन बनवण्याचा आशियामधला पहिला, तर जगामधला तिसरा प्रयोग फ्रॅटेलीच्या नावावर आहे. लंडनमधल्या जेम्स कोर्ट या प्रतिष्ठित हॉटेलमध्ये स्वीकारली गेलेली पहिली भारतीय वाइन फ्रॅटेलीची आहे, तर ताज व आयटीसीसाठीही खास वाइन्स बनवण्यासाठी फ्रॅटेलीची निवड करण्यात आली, हेदेखील उल्लेखनीय आहे. वितरणामध्ये फ्रॅटेली भारतीय ब्रँड्समध्ये दुस-या क्रमांकावर आहे. वर्षाला २५ ते ३० टक्क्यांच्या गतीने वाइन उद्योगाची वाढ होत असून, फ्रॅटेलीही विस्ताराच्या योजना आखत आहे. यामध्ये अन्य वाइन प्रकल्प दीर्घ मुदतीसाठी भाडेतत्त्वावर घेणे, तसेच अन्य प्रदेशामध्ये नवीन प्रकल्प सुरू करणे आदींचा समावेश आहे. २०२० मध्ये भारतीय बाजारामध्ये ३० लाख बाटल्यांच्या विक्रीचे लक्ष्य फ्रॅटेली वाइनने ठेवले आहे. फायनान्स आणि मार्केटिंगची धुरा गौरव व कपिल सेखरी सांभाळतात. वाइन मेकिंगचा ४० वर्षांचा प्रदीर्घ अनुभव असणारे पिअरो मासी द्राक्षांपासून ते वाइनच्या गुणवत्तेची काळजी घेतात, तर रणजीतसिंह व अर्जुनसिंह मोहिते-पाटील पायाभूत सुविधांपासून ते वाइनच्या उत्पादनापर्यंतची सर्व अंगे स्वत: जातीने सांभाळतात. जागतिक स्तरावर भारतीय बनावटीच्या वाइन नजीकच्या काळात आपला अमीट ठसा उमटवतील, असा विश्वास फ्रॅटेलीच्या यशामुळे या क्षेत्रातील तज्ज्ञांना मिळाला आहे.

इन्फ्रास्ट्रक्चर
Infrastructure

• 
  महेश अग्रवाल (Mahesh Agrawal)
• 
  सचिन कुलकर्णी (Sachin Kulkarni)
• 
  अशोक कटारिया (Ashok Katariya)
• 
  रवींद्र सिंग बिंद्रा (Ravinder Singh Bindra)

महेश अग्रवाल
रिजन्सी समूहाचे संस्थापक, अध्यक्ष
गेल्या अनेक वर्षांपासून इन्फ्रास्ट्रक्चर क्षेत्रातील प्रसिद्ध समूहाचे यशस्वी नेतृत्व. अवघ्या २० प्रकल्पांमध्ये सात हजारांहून अधिक घरांची निर्मिती या समूहाने केली असून, आपल्या वैशिष्ट्यपूर्ण निर्मिती संकल्पनेसाठी हा समूह ओळखला जातो. गेल्या पंधरा वर्षांत जवळपास २० प्रकल्पांमध्ये ८० लाख चौरस फुटांचे बांधकाम केले आहे. शिवाय, ७ हजार ५०० घरांचे बांधकाम केले आहे. त्याचप्रमाणे, ५ हजारांहून अधिक कुटुंबांना घरे ताब्यात दिली आहेत. या समूहाचे ठाणे, नवी मुंबई, डोंबिवली आणि पुण्यात विविध प्रकल्प सुरू असून, सामान्यांच्या मनात या समूहाने आपले वेगळे स्थान निर्माण केले आहे. सर्व प्रकल्पांमध्ये अचूकता आणि दर्जा ही या समूहाची मुख्य वैशिष्ट्ये आहेत. रिजन्सी समूहाने आतापर्यंत रिजन्सी इस्टेट, रिजन्सी गार्डन, रिजन्सी टॉवर्स, रिजन्सी मेडोस, रिजन्सी रोझलँड यांसारखे प्रकल्प यशस्वीपणे पूर्ण केले आहेत, तर भविष्यात पुणे, खोपोली, पनवेल, उल्हासनगर, खारघर, डोंबिवली येथे प्रकल्प राबविण्यात येणार आहेत. सामाजिक भान राखत, या समूहाने एम.एस खैरारी चॅरिटेबल ट्रस्ट, रोटरी क्लब, राजस्थानी विद्यार्थी गृह, आदर्श विद्यामंदिर, कोर्णाक फाउंडेशन, डी.जी.खेतान इंटरनॅशनल स्कूल अशा विविध माध्यमांतून आपले कार्य सुरू ठेवले आहे. सध्या या समूहाचे टिटवाळा, ठाणे, लोणावळा, खारघर आणि पाम बीच येथे प्रकल्प सुरू आहेत. महेश अग्रवाल यांनी टिंबर व्यवसायापासून हा समूहाची सुरुवात केली खरी, पण आज या समूहाचे नाव इन्फ्रास्ट्रक्चर क्षेत्रात सन्मानाने घेतले जाते.

सचिन कुलकर्णी
परवडणा-या घरांची संकल्पना मांडून गृहबांधणीच्या क्षेत्रात क्रांतिकारी बदल करताना, हजारोंचे घराचे स्वप्न पूर्ण केले. परवडणारी घरे (ऑफॉर्डेबल हाउसेस) हा शब्द वापरातही नव्हता, त्या वेळी सचिन कुलकर्णी यांनी वास्तूशोध प्रोजेक्टच्या माध्यमातून या क्षेत्रात काम करण्यास सुरुवात केली. गृहबांधणी क्षेत्रात आलिशान, पंचतारांकित प्रकल्पांचा बोलबाला असताना, कष्टकरी, कनिष्ठ मध्यमगवर्गीयांचे घराचे स्वप्न पूर्ण करण्यासाठीचे मॉडेल सचिन कुलकर्णी यांनी राबविले. दौंड येथे एका मध्यमगवर्गीय कुटुंबात जन्म झालेल्या सचिन कुलकर्णी यांनी नेहमीच इनोव्हेटिव्ह कल्पना राबविण्याचा प्रयत्न केला. पुण्यातील गव्हर्नमेंट पॉलीटेक्निकमधून सिव्हिल इंजिनीअरिंग पूर्ण केल्यावर, त्यांनी नोकरीस सुरुवात केली. मात्र, स्वत:चा व्यवसाय सुरू करण्याचे स्वप्न कायम होते. त्यामुळे ९ वर्षांत १३ नोक-या बदलल्या. १९९९ साली ‘सर्वांसाठी घरे’ ही संकल्पना घेऊन वास्तूशोध प्रोजेक्टस् या कंपनीची सुरुवात केली. पुणे शहर आणि परिसरातील गृहबांधणी उद्योग वाढत असला, तरी या भागात असलेल्या किमतींमुळे कनिष्ठ मध्यमवर्गाला घराचा विचारही करता येत नाही, हे सचिन कुलकर्णी यांनी पाहिले. मध्यमवर्गीय कुटुंबाची पार्श्वभूमी असल्याने, स्वत:च्या घराचे महात्म्य त्यांना माहीत होते. यावर उपाय म्हणून त्यांनी एक अभिनव कल्पना राबविली. शहरापासून काही अंतरावर 'सॅटेलाइट टाउनशिप आनंदग्राम' आणि 'अर्बनग्राम' या नावाने उभारण्यास त्यांनी सुरुवात केली. ही कल्पना अत्यंत यशस्वी झाली. ज्यांनी मालकीच्या घराची कधी कल्पनाही केली नव्हती, त्यांना स्वत:चे घर घेता आले. सचिन कुलकर्णी यांच्या या प्रयोगाची देशपातळीवर चर्चा झाली.

अशोक कटारिया
नाशिक जिल्ह्यातील सिन्नर तालुक्यात एका सामान्य कुटुंबात जन्म झालेल्या अशोक कटारिया यांनी अवघे पाच हजार रुपयांनी सुरू केलेल्या अशोका कंपनीने मोठी झेप घेतली असून, पायाभूत क्षेत्रात विशेषत: महामार्ग विकास क्षेत्रात आघाडीची कंपनी म्हणून नाव कमविले आहे. पायाभूत क्षेत्र म्हणजेच रस्ते, उड्डाणपूल निर्मिती क्षेत्रात अशोका समूहाने अनेक विक्रम प्रस्थापित केले असून, निर्धारित कालावधीपेक्षा कमी वेळात पुलांच्या निर्मितीचे विक्रम कंपनीने प्रस्थापित केले आहेत. महामार्ग, उड्डाणपूल आणि अन्य पायाभूत क्षेत्रात नाशिकच्या अशोका उद्योग समूहाने मोठे नाव कमावले आहे. देशात निवडक अग्रणी कंपन्यांमध्ये नाशिकच्या अशोका समूहाचा समावेश होतो. अशोक कटारिया हे या कंपनीचे अध्यक्ष. कटारिया यांनी पुणे येथे इंजिनीअरिंगची पदवी मिळवली, तीही गुणवत्तेचे सुवर्ण पदक पटकावून. सुरुवातीला त्यांनी सार्वजनिक आरोग्य विभागात नोकरी केली, परंतु स्वत:ची कंपनी सुरू करण्याची अस्वस्थता त्यांना शांत बसू देईना. त्यांनी नोकरी सोडली आणि पाच हजार रुपयांची गुंतवणूक करून उद्योग सुरू केला. सुरुवातीलाच शासकीय आणि निमशासकीय संस्थांची कंत्राटे घेतली. हळूहळू कंपनीचा विकास होत गेला आणि अशोक कटारिया यांच्या मेहनत, जिद्द, तसेच कार्यकुशलतेने कंपनीने मोठी कामे करण्यास प्रारंभ केला. देशात महामार्ग विकास क्षेत्रात जेव्हा पब्लिक-प्रायव्हेट- पार्टनरशिप संकल्पना आली, तेव्हा त्यात सुरुवातीलाच कामे करणा-यांमध्ये अशोकाचा समावेश झाला. आज देशातील ३१ प्रकल्प कंपनीने बीओटी तत्त्वावर साकारले आहेत. सध्या तेरा राज्यांत कंपनीचे अनेक कामे निर्माणाधिन आहेत. कंपनीने देशभरात आत्तापर्यंत ६ हजार ४३३ किलोमीटरचे महामार्ग बांधले आहेत. कंपनीच्या कामाचे वैशिट्य म्हणजे पंढरपूरजवळ १२ महिने निर्माण कालावधीचा एक पूल कंपनीने अवघ्या ३८ दिवसांत बांधून विक्रम प्रस्थापित केला. अशाच प्रकारे पश्चिम बंगालमध्ये रूपनारायण नदीवरील कठीण जोडपूल बांधण्याचे कठीण काम वेळेआधीच म्हणजे, १८ महिने अगोदर पूर्ण करण्याचा विक्रम केला. उत्कृष्ट गुणवत्तेचे काम आणि तेही अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून विक्रमी वेळेत पूर्ण करणा-या अशोकाने आजवर अनेक पुरस्कार पटकावले असून, २०१२ आणि २०१३ असे दोन सलग वर्षे कंपनीने आउटस्टॅँडिंग कान्ट्रुब्युशन टु रोडज आणि हायवेज हा पुरस्कार मिळवला आहे. कंपनी केवळ याच क्षेत्रात नाही, तर अनेक क्षेत्रात विस्तारली आहे. महामार्ग संशोधन, शिक्षण, कृषी, बायोएनर्जी, माहिती तंत्रज्ञान, जाहिरात आणि ब्रॅँडिंग सोल्युशन या क्षेत्रात नाव कमवले आहे. रेल्वे इन्फ्रास्ट्रक्चर, वीजनिर्मिती आणि वैद्यकीय संशोधन क्षेत्रातही आता अशोका समूह पाऊल ठेवत आहे.

रवींदर सिंग बिंद्रा,
जीएनआय इन्फ्रास्ट्रक्चर प्रा. लि.
नवनवीन प्रयोग आणि धाडसी निर्णय घेणारे उद्योजक ही यांची थोडक्यात ओळख. शून्यातून आठ कंपन्यांची निर्मिती करीत यशस्वी झेप घेणारा उद्योजक हा त्यांच्या यशोगाथेचा सारांश. जीएनआय इन्फ्रास्ट्रक्चर प्रा. लि. चे व्यवस्थापकीय संचालक रवींदर सिंग ब्रिंदा यांचा उद्योग जगताकडे असलेला कल त्यांच्या बालपणीच स्पष्ट जाणवत होता आणि महाविद्यालयीन शिक्षण घेत असतानाच, त्यांनी वडील खुशबीरसिंग बिंद्रा यांच्या व्यवसायात हातभार लावण्यास प्रारंभ केला. वाणिज्य शाखेतील पदवी घेतल्यानंतर, २००३ साली त्यांनी मार्केटिंगमध्ये एमबीए पूर्ण केले आणि घरातील व्यवसायाची धुरा सांभाळली. १९७० साली सुरुवात झालेल्या या व्यवसायात त्यांनी कमालीचे बदल केले. नवनवीन प्रयोग आणि धाडसाचे निर्णय घेत, अडथळ्यांच्या शर्यतीतून त्यांनी मोठी झेप घेतली. त्यांची ही झेप आज आठ कंपन्यांपर्यंत पोहोचली असून, इन्फ्रास्ट्रक्चर, रस्तेनिर्मिती, हॉटेल, पेट्रोल पंप, पेट्रोलियम ट्रान्सपोर्टेशन, रेडी मिक्स प्लान्ट आणि इन्फॉर्मेशन टेक्नॉलॉजी आदी कंपन्यांना ते आज दिशा देत आहेत. धीरूभाई अंबानी हे त्यांचे आदर्श. हा आदर्श समोर ठेऊनच त्यांनी आपला व्यवसाय एका उंचीवर नेऊन ठेवला आहे. औरंगाबादेतील क्रांती चौक येथील हॉटेल मनोर हा त्यापैकीच एक यशस्वी उद्योग. दर दोन वर्षांनी ते आपल्या व्यवसायाच्या वटवृक्षाला एक नवे पान जोडत असतात. सध्या त्यांचे सर्वच व्यवसाय भक्कम आर्थिक स्थितीत असून, याचे श्रेय त्यांच्या नेतृत्वालाच जाते. विविध व्यवसायांच्या माध्यमातून त्यांनी जवळपास ५०० लोकांना रोजगार उपलब्ध करुन दिला आहे. कर्मचा-यांशी असलेल्या ऋणानुबंधामुळेच कर्मचा-यांची दुसरी पिढीही बिंद्रा यांच्या व्यवसायात काम करताना दिसत आहे. औरंगाबाद ते जालना या ५० कि.मी. रस्त्याचे नूतनीकरण त्यांनी अवघ्या ५० दिवसांत पूर्ण केले. कामाच्या या झपाटलेपणामुळेच त्यांच्या कंपन्यांची उलाढाल कोटींच्या घरात आहे.

नितीश चोरडिया, काँक्रीट डेव्हलपर्स- नागपूर

राजकारण / कोणाकडून आहेत अपेक्षा?
Politics : Who will fulfill people's expectations?

• 
  आशिष शेलार - भाजपा, मुंबई (Ashish Shelar)
• 
  पुनम महाजन - भाजपा, मुंबई (Poonam Mahajan)
• 
  बच्चू कडू - अपक्ष, अचलपूर (Bacchu Kadu)
• 
  अनिल परब - शिवसेना, मुंबई (Anil Parab)
• 
  संभाजी निलंगेकर - भाजपा, लातूर (Sambhaji Nilangekar)

अॅड. आशिष शेलार
बीएसस्सी. एलएलबी
भाजपाला मुंबईत शिवसेनेच्या तुल्यबळ आणि शक्तिशाली बनविणारे आक्रमक आणि अभ्यासू नेते.
पाठीशी कोणताही राजकीय वारसा नाही, मुंबईच्या चाळीतील बालपण, अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषद (अभाविप)च्या माध्यमातून विद्यार्थी चळवळीत सक्रिय सहभाग नोंदविणारे आशिष शेलार अथक मेहनत, अभ्यास आणि संघटन कौशल्याच्या जोरावर मुंबई भाजपाचा चेहरा बनले आहेत.
कोणताही राजकीय वारसा पाठीशी नसताना आपल्या अथक मेहनत आणि अभ्यासाच्या जोरावर, महाराष्ट्रातील राजकारणात स्वत:चे वेगळे स्थान निर्माण करण्यात यशस्वी ठरलेल्या युवा नेत्यांमध्ये आशिष शेलार यांचे नाव आघाडीवर आहे. भाजपा मुंबई युवा अध्यक्षपदापासून आपल्या राजकीय इनिंग्जची सुरुवात केली. मुंबई बॉम्बस्फोटात सिनेअभिनेता संजय दत्त याच्या सहभागाविरोधातील प्रभावी आंदोलनामुळे शेलार सर्वप्रथम चर्चेत आले. २००२ साली सर्वप्रथम मुंबई महापालिकेत नगरसेवक म्हणून निवडून आले. त्यानंतर, मनपा सुधार समितीचे अध्यक्ष म्हणून त्यांची निवड करण्यात आली. महापालिकेत अभ्यासू आणि तडफदार सदस्य अशी त्यांची ओळख होती. अल्पावधीतच त्यांनी अभ्यासपूर्ण टीकाकार अशी ख्याती मिळवली. उजवी, हिंदुत्ववादी अशी छबी असणा-या राजकीय पक्षात राहूनही बहुधर्मी, भिन्न सांस्कृतिक आणि सामाजिक प्रवाहांना सामावून घेणा-या वांद्रेकर जनतेचा विश्वास संपादन करण्यात त्यांनी यश मिळविले. राजकीय पटलावर बिगर काँग्रेसी सेक्युलर पर्याय म्हणून त्यांनी स्वत:ची ओळख निर्माण केली. मुंबई महापालिकेत दोन वेळा नगरसेवक, पालिकेतील भाजपा गटनेते, मुंबई मेट्रो हेरिटेज सोसायटीचे गव्हर्नर, भाजपा युवा मोर्चा अध्यक्ष अशा विविध जबाबदा-या पार पाडणारे शेलार, गेली तीन वर्षे मुंबई भाजपाचे अध्यक्ष म्हणून कार्यरत आहेत. जुलै २०१२ साली विधान परिषदेवर आमदार म्हणून त्यांची बिनविरोध निवड झाली. त्यानंतर, २०१४ सालच्या विधानसभा निवडणुकीत वांद्रे पश्चिम विधानसभा मतदारसंघातून विधानसभा आमदार म्हणून निवडून आले. मुंबईतील राजकीय समीकरणे बदलून टाकणारे आशिष शेलार यांचा क्रीडा आणि साहित्य क्षेत्रातही मुक्त वावर असतो. गेली दहा वर्षे मुंबई क्रिकेट असोसिएशनमधील विविध समित्यांवर यशस्वीपणे काम पाहिले. भारतीय क्रिकेट जगतात दबदबा असणा-या एमसीएचे ते सध्या अध्यक्ष आहेत. शिवाय मुंबई जिल्हा फुटबॉल असोसिएशनचे अध्यक्ष म्हणून काम केले असून, त्याद्वारे मुंबईतील ३५० फूटबॉल क्लबचे त्यांनी प्रतिनिधित्व केले होते. एकाच वेळी क्रीडा आणि राजकीय मैदान गाजविणारे आशिष शेलार मुंबई भाजपाचा बहुजन आणि सेक्युलर चेहरा बनले आहेत.

पूनम महाजन
डिप्लोमा इन लीडरशीप (ब्रायग्टन् स्कूल ऑफ बिझनेस अँड मॅनेजमेंट),
कमर्शिअल पायलटचे ३०० तासांचे प्रशिक्षण पूर्ण.
भाजपाच्या तरुण, उत्साही आणि उदयोन्मुख नेत्या म्हणून यांच्याकडे पाहिले जाते.
ज्येष्ठ भाजपा नेते प्रमोद महाजन यांच्या म्हणजेच, आपल्या वडिलांच्या निधनानंतर पूनम महाजन राजकारणात आल्या. २०१४ साली उत्तर मध्य मुंबई लोकसभा मतदारसंघातून काँग्रेसच्या दिग्गज उमेदवाराचा पराभव करत त्या खासदार बनल्या. या निवडणुकीत त्यांनी राबविलेली प्रचारयंत्रणा, छोट्या छोट्या वस्ती-वाडे आणि सोसायटीतील राजकीय, सामाजिक समीकरणांचा अद्ययावत ताळेबंद त्यांच्या हाताशी तयार होता.
भाजपा नेते प्रमोद महाजन यांच्या निधनानंतर २००६ साली पूनम महाजन सक्रिय राजकारणात उतरल्या. राष्ट्रीय पातळीवर स्वत:च्या कतृत्वाचा आगळावेगळा ठसा उमटविलेल्या एका प्रसन्न नेत्याचा राजकीय वारसा त्यांच्याकडे आला, पण म्हणून पूनम महाजनांचा राजकीय प्रवास सुखकर आणि निर्धोक होता, असे नाही. २००९ साली विधानसभा निवडणुकीतील पराभवानंतरही खचून न जाता, त्यांनी जिद्दीने पक्ष संघटनेतील जबाबदा-या निष्ठेने पार पाडल्या. विधानसभा निवडणुकीतील पराभवानंतर अवघ्या चार वर्षांत उत्तर मध्य मुंबई लोकसभा मतदारसंघात त्या संघर्षाला सिद्ध झाल्या. सिनेअभिनेते आणि काँग्रेसचे ज्येष्ठ नेते दिवंगत सुनील दत्त यांचा हा मतदारसंघ. त्यांच्या पश्चात त्यांची कन्या प्रिया दत्त यांनी काँग्रेसचा हा बालेकिल्ला आणखी मजबूत केला होता. या मतदारसंघात पूनम महाजन यांचा निभाव लागणार नाही, किंबहुना, म्हणूनच त्यांना हा मतदारसंघ दिल्याचे राजकीय जाणकार म्हणायचे. राजकीय पंडितांच्या सर्व अटकळी खोट्या ठरवत, तब्बल एक लाख ८६ हजार मतांच्या फरकाने त्यांनी दणदणीत विजयाची नोंद केली. लोकसभेत दाखल झाल्यावर ‘पब्लिक पॉलिटिशियन पार्टनरशिप’ हे सूत्र मांडत, त्यांनी कामाला सुरुवात केली. मतदारसंघातील स्वयंसेवी संस्थांना सोबत घेऊन मतदारसंघातील प्रश्नांवर उत्तरे शोधू लागल्या. राज्याचे मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांच्यासोबत मुंबईतील पायाभूत विकासकामे मार्गी लावण्यात पूनम महाजन यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली. इंटरनॅशनल फायनान्स सेंटर मुंबईत आणण्यात त्यांनी मोलाची भूमिका बजावली. महिला, युवक आणि लहान मुलांच्या प्रश्नावर काम करणा-या ‘ग्लोबल सिटिझन फोरम’चा कार्यक्रम त्यांनी मुंबईत घडवून आणला. पूनम महाजन यांच्या प्रयत्नांमुळेच ग्लोबल सिटिझन पहिल्यांदाच भारतात आणि मुंबईत दाखल झाला होता. त्याच कार्यक्रमात कोल्ड प्ले च्या तालावर तरुणाई थिरकली. २२ डिसेंबर २०१६ साली औपचारिकपणे भाजयुमोच्या राष्ट्रीय अध्यक्षपदी त्यांची नियुक्ती झाली. उमा भारती यांच्यानंतर या पदावर येणा-या त्या एकमेव महिला कार्यकर्त्या आहेत. विशेष म्हणजे, कधी काळी प्रमोद महाजन यांनीही ही धुरा वाहिली होती. राजनाथ सिंग, शिवराजसिंग चौहान आदी दिग्गज नेत्यांनीसुद्धा भाजयुमोचे अध्यक्षपद सांभाळले होते. मेहनत आणि पक्षाशी अविचल निष्ठेच्या जोरावर, दिग्गज नेत्यांच्या मांदियाळीत पूनम महाजन आता सामील झाल्या आहेत. राष्ट्रीय पातळीवरील जबाबदा-या सांभाळतानाही मुंबई आणि विशेषत: आपल्या मतदारसंघाकडे तितकेच लक्ष आहे.

ओमप्रकाश उर्फ बच्चू कडू
आमदार, अचलपूर, जि. अमरावती
अमरावती जिल्ह्यातील अचलपूर मतदारसंघाचे लढवय्ये आमदार अशी राज्यभर ओळख.
रुग्णसेवा हा आमदार ओमप्रकाश उर्फ बच्चू कडू यांचा स्थायीभाव. शोषित, पीडितांच्या मदतीला धावून जाणे. अपंगांचे प्रश्न, समस्या सोडविताना प्रशासकीय अधिका-यांनी दिरंगाई किंवा हेतुपुरस्सर नियम आडवे आणले की, त्या अधिका-यांच्या अंगावर हात टाकण्यास मागेपुढे न पाहणारा आमदार म्हणजे बच्चू कडू .
अचलपूर विधानसभा मतदारसंघातून ‘हॅटट्रिक’ करून बच्चू कडूंनी प्रस्थापितांचे राजकारण गुंडाळले. बच्चू कडू हे मुळात शिवसैनिक. बाळासाहेब ठाकरे यांच्या विचारसरणीने भारावून त्यांनी राजकारणात प्रवेश केला. चांदूरबाजार पंचायत समितीचे त्यांनी १९९७ मध्ये सभापतीपद भूषविले. अन्याय, अत्याचार यांच्या विरोधात सतत रण पेटविण्याची मानसिकता. त्यामुळे निकृष्ट शौचालय निर्मितप्रकरणी त्यांनी आंदोलन करून राज्यभराचे लक्ष वेधले होते. दरम्यान, शिवसेनेला ‘रामराम’ ठोकून त्यांनी 'प्रहार' संघटना स्थापन केली. विधानसभेची पहिली निवडणूक अपक्ष म्हणून सन १९९९ मध्ये लढविली. यात थोड्या मताने त्यांना पराभव स्वीकारावा लागला. त्यानंतर, २००४ मध्ये विधानसभा निवडणुकीला सामोरे गेले. अपक्ष विजयी होण्याचा मान त्यांना मिळाला. सलग तीनदा ते आमदार म्हणून निवडून आले आहेत. बच्चू कडूंनी २००४ मध्ये लोकसभेची निवडणूक लढविली होती. यात त्यांचा पराभव झाला. आंदोलन करणारा आमदार अशी छबी आ.कडूंची आहे. अमेठी येथे चार वर्षांपूर्वी त्यांचे आंदोलन गाजले. नागपुरात जलकुंभावर वीरूगिरी. अमरावती जिल्ह्यात नांगरवाडी येथे अन्नत्याग आंदोलन, अंपगांचे प्रश्न व समस्या सोडविण्यासाठी सीएसटी रेल्वे स्थानकावर रेल्वे रोको आंदोलनातून ‘मेगा ब्लॉक’ केले. विधिमंडळात शेतकरी प्रश्न सोडविण्यासाठी स्वामिनाथन आयोग लागू करावा, शकुंतला एक्स्प्रेस पुनर्जीवित करावी, अपंगांना नियमानुसार रोजगार, नोकरी, शिक्षण, भरतीप्रक्रियेत ३ टक्के आरक्षणाची मागणी, शेतमालाला भाव, विदर्भ फिनले मिल सुरू व्हावी, रस्ते चौपदीकरणासाठी भरीव निधी खेचून आणला. विकास करताना शेतकरी, शेतमजूर, कष्टकरी, सामान्यांवर अन्याय झाल्यास, त्यांना न्याय देण्याची भूमिका आ. बच्चू कडूंनी घेतली आहे. लक्षवेधी आंदोलन करणारा आमदार कडू अशी त्यांची सर्वदूर ओळख आहे. वीरूगिरी, भाला, अर्धदफन, रेले रोको आंदोलनातून प्रश्न सोडविण्यात त्यांना यश आले आहे. अस्सल ग्रामीण भाषेचे संभाषण ही आ. कडूंची खासियत आहे. ‘आपला माणूस’ अशी त्यांची छाप असून, जनतेच्या विश्वासावर खरे उतरणा-या बच्चू कडूंनी कार्यकर्ता असल्यामुळेच अपक्ष म्हणून तीनदा आमदार म्हणून निवडून येण्याचा विक्रम नोंदविला आहे.

अॅड. डॉ. अनिल परब
बी.कॉम., एल.एल.बी., पीएच.डी.
आमदार शिवसेना
प्रसिद्धीच्या झोतात न येता पक्ष वाढीसाठी झटणारा कट्टर संयमी शिवसैनिक.
कोणताही राजकीय वारसा पाठिशी नसताना विद्यार्थीदशेत राजकारणाचे पाठ गिरवत, राज्य पातळीवर नावलौकिक मिळवलेले दिलखुलास व्यक्तिमत्त्व
विद्यार्थीदशेमध्ये भारतीय विद्यार्थी सेनेच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांच्या समस्या सोडविण्याबरोबरच, महाविद्यालयीन निवडणुकांमध्ये सक्रिय सहभाग. श्रमिक सेनेचे तत्कालीन अध्यक्ष व शिवसेनेचे ज्येष्ठ नेते. कै. मधुकर सरपोतदार यांच्या उपरोक्त मार्गदर्शनाखाली कामगारांचे विविध प्रश्न, कामगार व्यवस्थापन, वेतन, आरोग्य यासाठी प्रयत्न. शिवसेना पक्षाचे सर्वात प्रथम मिळालेले उपविभागप्रमुख या पदावर १९९८-२००१ कार्य करत असताना रेल्वे भाडेवाढ, रिलायन्स एनर्जी वीजदरवाढ, गॅस दरवाढ, गॅसपुरवठा अशा विविध विषयांवर रास्ता रोको आंदोलनापासून स्वाक्षरी मोहीम राबविली. सन २००१ पासून ते आजमितीपर्यंत शिवसेना विभागप्रमुख या पदावर कार्यरत असताना, पक्षाने दिलेली महानगरपालिका, विधानसभा, लोकसभा निवडणूक व्यवस्थापनाची जबाबदारी यशस्वीपणे पार पाडली, तसेच शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांच्या आशीर्वादाने व पक्षप्रमुख उद्धव ठाकरे यांच्या मार्गदर्शनाने, शिवसेना पक्षाच्या संघटन वाढीसाठी व्यूहरचना आखणे, मातोश्रीचा विश्वासू शिवसैनिक म्हणून या सर्व जबाबदा-या यशस्वीपणे पार पाडण्यात यश आले. त्यामुळेच सन २००४ ते आजमितीपर्यंत विधान परिषद सदस्य या पदावर नियुक्ती. सन २०१७ मध्ये मुंबई विद्यापीठाच्या सिनेट सदस्यपदीही नियुक्ती करण्यात आली आहे. वरकरणी साधा वाटणारा हा नेता दूरचित्रवाणीवरील वाहिन्यांच्या आणि एकूणच माध्यमांच्या प्रतिनिधींसमोर शिवसेनेची टिच्चून वकिली करतो. शिवसेनेच्या दृष्टीने अडचणीच्या वाटणा-या प्रश्नांवरही अत्यंत खमकेपणाने स्वत:ची आणि पक्षाची बाजू मांडणारा वकील ही त्यांची प्रतिमा एव्हाना सर्वपरिचित झाली आहे.

संभाजीराव पाटील निलंगेकर
महाराष्ट्राचे कामगार कल्याणमंत्री
काँग्रेसचा बालेकिल्ला असलेल्या जिल्ह्यात त्यांनी भाजपा पक्ष वाढविला. लोकसभा, विधानसभा, नगरपरिषदा आणि आता जिल्हा परिषदेत पक्षाला एकहाती बहुमत मिळवून दिले.
लातूर जिल्ह्याच्या राजकारणाच्या इतिहासाची पाने शोधली, तर काँग्रेसशिवाय दुस-या कोणत्याच पक्षाचे नाव दिसत नाही. इथे कधी भाजपाची डाळ शिजेल, असे स्वप्नातही कुणाला वाटले नव्हते. मात्र, २००५ ला आई रूपाताई निलंगेकरांना खासदार करण्याचा चमत्कार केला. २०१४ ला भाजपाची सारी सूत्रे हाती घेतली. लोकसभेला भाजपाचा खासदार निवडून आणला. विधानसभेला जिल्ह्यात सर्वाधिक मते पक्षाला मिळवून दिली. चार नगरपरिषदा जिंकल्या आणि आता जिल्हा परिषदेसह सात पंचायत समित्यांवर भाजपाचा झेंडा फडकाविला.
पायलटचे प्रशिक्षण घेतल्यानंतरही लहानपणापासून घरात पाहिलेल्या राजकारणाचे संस्कार कधी नकळतपणे मनाच्या पटलावर भक्कम झाला, ते कळले नाही. वडिलांच्या अकाली निधनानंतर राजकीयदृष्ट्या घरातच बेदखल झाले. मनातल्या घुसमटीने अस्वस्थ केल्यानंतर घरातच बंड केले. माजी मुख्यमंत्री असलेल्या आजोबांविरुद्ध एल्गार केला. अपक्ष म्हणून लढत देत, त्यांच्याविरुद्ध एक विधानसभाही जिंकली. २००५ साली आई रूपाताई निलंगेकरांना भाजपाने लोकसभेची उमेदवारी दिली अन् संभाजीरावांच्या हाती कमळ आले. पूर्ण जिल्हा काँग्रेसने व्यापलेला. जिल्ह्यात भाजपाला कुठे पाकळीही नशीब नव्हती, पण हळूहळू संभाजीराव मांड बसवित गेले. अहोरात्र काम करून पक्ष वाढविला. २०१४ च्या लोकसभेची सारी सूत्रे हाती घेतली. एकहाती खासदार निवडून आणला. विधानसभेला पक्षाचे नेतृत्व केले. दोन आमदार आले, तरी जिल्ह्यात सर्वाधिक मते भाजपालाच मिळाली. पहिल्या टप्प्यात मंत्रिपदाची हूल मिळाली, तरी पंचायतराज अभियानचे अध्यक्षपद खेचले. पक्षांतर्गत दबदबा वाढवित, नंतर कामगार कल्याणमंत्रिपद मिळविले. जिल्ह्यातील काँग्रेसेतर पहिले मंत्री तेच ठरले. स्वजिल्ह्याचे पालकमंत्रिपद मिळविले. गावा-गावांत काँग्रेसच्या पंजा रुजलेल्या लातूर जिल्ह्याची जिल्हा परिषदेवर नेतृत्व करून भगवा फडकाविला. शिवाय दहापैकी ७ पंचायत समित्यांत कमळ फुलविले. पक्षाला ऐतिहासिक यश मिळवून देताना, स्वत:ला जिल्ह्याचा नेता म्हणून सिद्ध केले.

राजकारण / प्रभावी राजकारणी कोण?
Politics : Most influential politician?

• 
  सुधीर मुनगंटीवार - भाजपा, चंद्रपूर (Sudhir Mungantiwar)
• 
  धनंजय मुंडे - राष्ट्रवादी, बीड (Dhananjay Munde)
• 
  गिरीष बापट - भाजपा, मुंबई (Girish Bapat)
• 
  नारायण राणे - काँग्रेस, सिंधूदूर्ग (Narayan Rane)
• 
  सुभाषबापू देशमुख - भाजपा, सोलापूर (Subhasabapu Deshmukh)
• 
  एकनाथ शिंदे - शिवसेना, ठाणे (Eknath Shinde)

सुधीर मुनगंटीवार
पत्रकारितेच्या माध्यमातून सामाजिक प्रश्नांची सोडवणूक करता-करता राजकारणात आलेले आणि २ कोटी ८२ लाख वृक्षांची विक्रमी लागवड करून, ‘लिमका बुक ऑफ रेकॉर्ड’मध्ये नाव कोरलेले देशातील एकमेव वनमंत्री! जल, जंगल आणि जीवन, या त्रिसूत्रीवर काम करणारा मंत्री ही त्यांची आजची चपखल ओळख. महाराष्ट्रातील सर्वात जास्त वनजमीन असलेल्या विदर्भातून आलेला हा नेता वन, वन्यजीव आणि वनौपज, यावर तळमळीने बोलतो. जंगलांची खडान् खडा माहिती, तोंडपाठ आकडेवारी आणि हातातील नोटबुकवर साठवलेली अगणित चित्रे, छायाचित्रे आणि डॉक्युमेंटरिज् दाखवून समोरच्यांना देशभरातील राष्ट्रीय अभयारण्यांची सफर घडवून आणण्यात त्यांचा विलक्षण हातखंडा! चंद्रपूर येथील सरदार पटेल महाविद्यालयात शिकत असताना, छात्रसंघाच्या माध्यमातून त्यांनी सार्वजनिक कार्यात उडी घेतली आणि चंद्रपूरसारख्या आडवळणाच्या जिल्ह्यात त्यांनी भाजपाचे रोपटे लावून त्याचा वेलू गगनावर नेला. जिल्हा पातळीवरील पक्ष संघटनेच्या कामातील त्यांची तळमळ आणि धडाडी पाहून १९९५ मध्ये त्यांना चंद्रपूर विधानसभा मतदारसंघातून उमेदवारी दिली गेली. मुनगंटीवार निवडून आले आणि अवघ्या वर्षभरात त्यांची पर्यटन व ग्राहक संरक्षणमंत्री म्हणून मंत्रिमंडळात वर्णी लागली. मुनगंटीवारांना पूर्वीपासूनच जंगलांबाबत लळा होता. पर्यटनमंत्री म्हणून त्यांनी पर्यटकांनाही जंगलात आणले. मुनगंटीवारांच्या कामाचा झपाटा पाहून मतदारांनी त्यांना चंद्रपूरमधून तीन वेळा आणि बल्लारपूरमधून दोन अशा सलग पाचव्यांदा विधानसभेवर निवडून दिले. भाजपाचे प्रदेशाध्यक्ष म्हणून त्यांनी संपूर्ण राज्य पिंजून काढलेच, शिवाय तत्कालीन सरकारच्या विरोधात आंदोलने करून सरकारच्या नाकीनऊ आणले. बल्लारपूर तालुक्याची निर्मिती, चंद्रपूर व गडचिरोली या दोन जिल्ह्यांसाठी गोंडवाना विद्यापीठाची स्थापना, जिल्ह्यात दारूबंदी, संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यानात बिबट्यांसाठी रेस्क्यू सेंटर, ‘ब्ल्यू मॉरमॉन’ या फुलपाखराला राज्याचे फुलपाखरू म्हणून मानचिन्ह आणि ‘नमामि गंगे’च्या धर्तीवर ‘नमामि चंद्रभागा’ प्रकल्प अशा कितीतरी वैशिष्टयपूर्ण कार्याची नोंद मुनगंटीवार यांच्या नावे आहे. एलबीटी माफी आणि टोलमाफी करून त्यांनी व्यापारी आणि वाहनधारकांना मोठा दिलासा दिला आहे. एक कार्यक्षम मंत्री आणि ‘मॅन ऑफ दी ग्रीन आर्मी’ ही सुधीर मुनगंटीवार यांची ओळख बनली आहे! 'वृक्षवल्ली आम्हा सोयरे...' यावर श्रद्धा असलेल्या मुनगंटीवार यांनी वृक्षारोपणाची अभिनव मोहीम हाती घेतली, ती निरंतर सुरू ठेवली. लावलेले प्रत्येक झाड जगविण्यासाठी सरकारी यंत्रणेला प्रेरणा दिली. त्यातून महाराष्ट्राचे ग्रीन कव्हर वाढविले. ग्रीन थम्ब या जागतिक संकल्पनेशी एकरूप झालेल्या मुनगंटीवार यांची राजकीय पाळेमुळे या कामातून आणखी खोलवर रुजली आहेत.

धनंजय मुंडे
विरोधी पक्षनेते (विधान परिषद)
स्व. गोपीनाथ मुंडे यांचे बोट धरून राजकारणात प्रवेश करून, नंतर स्वत:चे स्वतंत्र अस्तित्व निर्माण करणारे तरुण तडफदार नेतृत्व. सर्वसामान्यांना सहजपणे उपलब्ध होणारे आणि संघर्षातून स्वत:ला घडविणारे नेतृत्व ही त्यांची सर्वमान्य ओळख आहे. मुंडे घराण्याच्या रक्तातच नेतृत्व आणि राजकारणाचे बीज आहे. त्यामुळे गोपीनाथ मुंडे यांच्यासारखे ‘लोकनेते’ घरात असताना, धनंजय मुंडे राजकारणापासून दूर राहाणे शक्यच नव्हते. कायद्याचे शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर, बीड जिल्ह्यात तरुणांचे संघटन करत, भाजपामध्ये तरुणांना सक्रिय करण्यासाठी ते कार्यरत झाले. गोपीनाथ मुंडेच्या तालमीत राजकारणाचे धडे गिरवत असतानाच, जिल्हा परिषदेचे सदस्य म्हणून निवडणूक लढविली. पुढे जिल्हा परिषदेचे उपाध्यक्षपदही त्यांनी भूषविले. जिल्हा परिषद, डी.सी.सी. बँक, वैद्यनाथ बँक, जगमित्र सूत गिरणी, अशा अनेक ठिकाणी त्यांनी आपल्या नेतृत्वाची चुणूक दाखविली. २०१२ मध्ये गोपीनाथराव मुंडे यांच्याशी राजकीय मतभेद झाल्याने त्यांनी भाजपाला रामराम ठोकत, राष्ट्रवादी काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला. या वेळी ते विधान परिषदेचे सदस्य होते, पण सदस्यत्वाचाही त्यांनी राजीनामा दिला. त्यानंतर, राष्ट्रवादी काँग्रेसने त्यांना पुन्हा विधानपरिषदेत सदस्य म्हणून काम करण्याची संधी दिली आणि विधान परिषदेचे विरोधी पक्षनेते म्हणून सध्या ते राजकारणात सक्रिय आहेत. स्व. मुंडे यांच्यासोबत गोदा परिक्रमा, शेतकरी संघर्ष अभियानात त्यांचा हिरिरीने सहभाग राहिलेला आहे. अभ्यासपूर्ण आणि तडाखेबाज भाषणासाठी त्यांची ओळख आहे. एक आक्रमक राजकारणी म्हणूनही ते प्रसिद्ध आहेत. परळी मतदारसंघात पंकजा मुंडे यांच्या विरोधात त्यांनी २०१४ ची विधान सभा निवडणूक लढविली होती. नुकत्याच झालेल्या नगरपालिका आणि जिल्हा परिषद व पंचायत समितीच्या निवडणुकीत, त्यांनी परळी मतदार संघात पंकजा यांचा पराभव करत, एकहाती मिळविलेल्या सत्तेमुळेही ते चर्चेत राहिले.

गिरीश बापट मंत्री,
अन्न व औषध प्रशासन
राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या मुशीत तयार झालेले गिरीश बापट हे पुण्यातील सध्याचे आघाडीचे नेते आणि देवेंद्र फडणवीस यांच्या मंत्रिमंडळातील एक कार्यक्षम मंत्री आहेत. शरद पवार आणि पर्यायाने आता राष्ट्रवादी काँग्रेसचा बालेकिल्ला असलेल्या पुण्यात भारतीय जनता पक्षाचे वर्चस्व निर्माण करून पुणे आणि पिंपरी-चिंचवड महापालिकेवर भाजपाचा झेंडा फडकावून त्यांनी सर्वांनाच चकित करून टाकले. स्पष्टवक्तेपणा हा राजकारणात दुर्मीळ असलेला स्वभावगुण आणि अंगावर मंत्रिपदाची झूल असली, तरी स्वत:मधील कार्यकर्ता जिवंत ठेवला आहे. महाविद्यालयीन जीवनात असतानाच, राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या शाखेतून त्यांच्यावर सामाजिक व राजकीय विचारांचे संस्कार झाले. त्यातूनच त्यांचा सामाजिक पिंड घडला. पुण्यात विविध सामाजिक आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमातून त्यांनी आपले नेतृत्व गुण सिद्ध करून दाखवले. बोलका स्वभाव आणि जनसंपर्काची आवड असल्याने गिरीश बापट हे नाव सर्वोतोमुखी होण्यास वेळ लागला नाही. १९७५ मध्ये देशात आणीबाणीच्या विरोधात उभ्या राहिलेल्या आंदोलनामध्ये बापट यांनी सक्रिय सहभाग घेतला. त्यासाठी त्यांना तुरुंगवासही भोगावा लागला. १९८० मध्ये भारतीय जनता पक्षाचे सचिव म्हणून त्यांची निवड झाली. पुणे महापालिकेवर १९८३ पासून सलग ३ वेळा ते निवडून गेले. १९८६-८७ मध्ये त्यांना स्थायी समितीचे अध्यक्ष म्हणून काम करण्याची संधी मिळाली. १९९५ मध्ये ते पहिल्यांदा विधानसभेवर आमदार म्हणून निवडून आले. त्याच वेळी राज्यात युतीचे सरकार आले. त्यांना १९९७ मध्ये कृष्णा खोरे महामंडळाचे अध्यक्ष म्हणून त्यांची नियुक्ती करण्यात आली होती. बापट यांच्या काळातच सरकारने कृष्णा खो-यासाठी कर्जरोखे काढले आणि त्यातून सिंचनाची मोठी कामे मार्गी लागली. बापट यांच्या मैत्रीपूर्ण स्वभावामुळे आणि कामाचा आवाका पाहून पुण्यातील चोखंदळ मतदारांनी त्यांना कसबा विधानसभा मतदारसंघातून सलग ५ वेळा निवडून दिले. २०१४ मध्ये राज्यात देवेंद्र फडणवीस यांच्या नेतृत्वाखाली सत्तेवर आलेल्या भाजपा सरकारमध्ये गिरीश बापट यांच्याकडे अन्न व औषध प्रशासन खात्याची जबाबदारी आली आणि डाळींचा साठा करणा-या साठेबाजांविरुद्ध त्यांनी धडक मोहीम उघडली. कांदा आणि डाळींच्या साठवणूक मर्यादेत वाढ करून साठेबाजीला आळा घातला. औषध प्रशासनातील अनिष्ट प्रकार मोडीत काढले. हे काम तसे कठीण होते. देशभरातील औषधी लॉबी आणि अधिका-यांचे घनिष्ट लागेबांधे असतानाही बापटांनी ते करून दाखवले. पुण्याचे पालकमंत्री म्हणून काम करत असतानाच, राष्ट्रवादी काँग्रेसचे अध्यक्ष शरद पवार, माजी उपमुख्यमंत्री अजित पवार यांचा बालेकिल्ला म्हणून ओळखल्या जात असलेल्या पुणे महापालिकेत सत्ता परिवर्तन घडवून भाजपाला सत्तेवर आणले. पुणे शहरामध्ये मेट्रो, जायका प्रकल्प आणण्यामध्ये त्यांची महत्त्वाची भूमिका राहिली आहे.

नारायण तातू राणे
पराभवाची तमा न बाळगता राजकारणात पुन:श्च हरिओम
पोलादी मनगटाचे म्हणून ओळख असलेले झुंजार नेते नारायण राणे यांचा राजकीय प्रवास विलक्षण आहे. नुकत्याच झालेल्या जिल्हा परिषद निवडणुकीत संपूर्ण राज्यात काँग्रेसविरोधी लाट असतानाही, राणे यांनी आपल्या करिश्म्यावर सिंधुदुर्ग जिल्हा परिषदेत काँग्रेसला एकहाती सत्ता मिळवून दिली. २0१४ च्या विधानसभा निवडणुकीत कुडाळ-मालवण मतदारसंघात झालेल्या पराभवापाठोपाठ बांद्रा पोटनिवडणुकीतही त्यांना विजयाने हुलकावणी दिली, पण पराभवाने खचून न जाता सतत कार्यरत असणा-या आणि महाराष्ट्र गाजविणा-या राणेंची काँग्रेसने सन २0१६ मध्ये विधानपरिषदेत आमदार म्हणून निवड केली. ती ताज्या निकालातून त्यांनी सार्थ ठरविली. चेंबूर येथील शिवसेना शाखाप्रमुख (सन १९८४), मुंबई महानगरपालिकेत नगरसेवक, बेस्ट समिती अध्यक्ष ते राज्याचे मुख्यमंत्री आणि महाराष्ट्राचा कणखर विरोधी पक्षनेता अशी चढत्या क्रमाने झालेली या कोकणपुत्राची राजकीय वाटचाल थक्क करणारी आहे. शिवसेना ते काँग्रेस अशा राजकीय प्रवासातही त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची छाप अखंड राहिलेली आहे. कणकवली तालुक्यातील वरवडे गावी अतिशय गरीब कुटुंबात जन्मलेल्या नारायणरावांनी मुंबईतील चेंबूर भागात नोकरी-व्यवसाय सांभाळून रात्रशाळेत शिक्षण पूर्ण केले. १९८४ मध्ये शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांनी या कोकणपुत्राला सर्वप्रथम शाखाप्रमुख बनविले. त्यानंतर, प्रचंड जिद्द आणि महत्त्वाकांक्षेने पुढे मुंबई महानगरपालिकेत नगरसेवक म्हणून काम केले. बेस्ट समितीचे चेअरमन म्हणून सलग तीन वर्षे काम पाहिले, तर सलग सहा वेळा मालवण-कणकवली आणि त्यानंतर, मालवण-कुडाळ मतदार संघात विधानसभा सदस्य म्हणून निवडून येत इतिहास रचला. १९९५ मध्ये राज्यात शिवसेना-भाजपा युतीचे सरकार सत्तेवर आल्यावर, राज्य मंत्रिमंडळात दुग्धविकास, पशुसंवर्धन, मत्स्य व्यवसाय, महसूल, पुनर्वसन, मदतकार्य, बंदरे अशा आठ खात्यांचे कॅबिनेटमंत्री म्हणून काम पाहिले. ‘आता महाराष्ट्राच्या कारभाराला गती येऊ द्या’ असे शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांनी आशीर्वाद दिले आणि नारायणराव मुख्यमंत्री झाले. त्यांच्या रूपाने रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग जिल्ह्याला म्हणजेच तळकोकणाला प्रथमच मुख्यमंत्रिपदाचा सन्मान मिळाला. १ फेब्रुवारी १९९९ हा तो दिवस. अवघ्या सहा महिन्यांच्या अल्पशा काळात त्यांनी अनेक निर्णय घेतले. त्यांच्या कार्याचा झपाटा अफाट. विविध खात्यांची बारकाईने माहिती असल्याने प्रशासनावर त्यांचा वचक होता. पुढे युती सरकार गेल्यानंतर, ते विरोधी पक्षनेते बनले. तिथेही त्यांनी दणकेबाज कामगिरी केली. ३0 जुलै २00५ मध्ये त्यांनी काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला. पक्षभेद विसरून लोकांना प्रिय होण्याचे कसब या नेत्याने लीलया साधलेय. म्हणूनच शिवसेनेतून बाहेर पडल्यानंतर झालेल्या पोटनिवडणुकीत ते विरोधकांचा धुव्वा उडवून प्रचंड मताधिक्क्याने निवडून आले. त्यानंतर, काँग्रेस आघाडी सरकारमध्ये जुलै २00५ पासून महसूलमंत्री, उद्योगमंत्री म्हणून काम केले. आपले राजकीय घराणे स्वत:पासून सुरू करणारा हा नेता भाजपाच्या वादळातही टिकून राहिला.

सुभाष देशमुख मंत्री, सहकार
पश्चिम महाराष्ट्रात भाजपाला लाभलेला पहिला मराठा नेता. संसद आणि विधिमंडळात प्रभावी कामगिरी. ‘लोकमंगल’ संस्थेच्या माध्यमातून सामाजिक, औद्योगिक, जलसंधारण, कृषी, शिक्षण क्षेत्रात लक्षवेधी कार्य. ‘ज्याचा ७/१२ तो सोसायटीचा सदस्य’ हे क्रांतिकारी पाऊल उचलणारा पहिला सहकारमंत्री. राजकीय घराण्यांमधील पैशाचा महापूर वाहणा-या लग्नकार्यांच्या पार्श्वभूमीवर त्यांच्या प्रोत्साहनातून सुरू असलेली सामुदायिक विवाहाची चळवळ विशेषत्वाने अधोरेखित झाली आहे. सामुदायिक विवाहाची चळवळ गतिशील करणारे सुभाष देशमुख आजमितीस २५०० जावयांचे सासरे आहेत! राजकारणात सक्रिय असतानाच समाजकारणाला अधिक महत्त्व देणारे राज्याचे सहकारमंत्री सुभाष देशमुख हे महाराष्ट्राच्या राजकारणातील एक आगळेच नेते आहेत. लिंगराज वल्याळ या भाजपाच्या तत्कालीन नेत्याबरोबरच्या मैत्री आणि आग्रहामुळे राजकारणात आलेल्या देशमुख यांनी १९९६ साली विधान परिषदेच्या स्थानिक स्वराज्य संस्था मतदारसंघातून विधिमंडळात पाऊल ठेवले. लोकप्रतिनिधी झाल्यानंतर त्यांनी लोकमंगल उद्योग समूहाच्या माध्यमातून सामाजिक कार्याची मालिका सुरू केली. सामुदायिक विवाह, जलसंधारण, आरोग्य आणि महत्त्वाचे म्हणजे, ३८० निराधार वृध्दांना दररोज दोन वेळेचे भोजन देणारी अन्नपूर्णा योजना हे त्यांचे सामाजिक उपक्रम गेल्या सहा- वर्षांपासून सुरू आहेत. सुभाष देशमुखांचा राजकीय प्रवास विलक्षण आहे. सन २००४ मध्ये सोलापूर मतदार संघातून तत्कालीन मुख्यमंत्री सुशीलकुमार शिंदे यांच्या पत्नी उज्ज्वलाताई शिंदे यांना पराभूत करून लोकसभेत पाऊल ठेवले. या विजयामुळे राज्याचे लक्ष त्यांनी वेधून घेतले. २००९ मध्ये माढा लोकसभा मतदारसंघात त्यांनी ज्येष्ठ नेते शरद पवार यांच्याशी लढत दिली. त्या निवडणुकीत त्यांचा पराभव झाला. त्यानंतर, लगेच तुळजापूर विधानसभा मतदारसंघातून त्यांना पराभवास सामोरे जावे लागले. या पराभवामुळे खचून न जाता, आपले लक्ष सामाजिक कार्य आणि उद्योगावर केंद्रित केले. सामुदायिक विवाहाची चळवळ जोमात सुरू केली. या सर्व जावयांना त्यांनी उद्योग, व्यवसायात उभे केले. २००९ मध्ये दक्षिण सोलापूर विधानसभा मतदारसंघात काँग्रेसचे आमदार दिलीप माने यांचा त्यांनी पराभव केला. राज्यात फडणवीस सरकार अस्तित्वात आल्यावर दुस-या टप्प्यातील मंत्रिमंडळ विस्तारात त्यांच्याकडे सहकार, पणन आणि वस्त्रोद्योग खात्याच्या कॅबिनेटमंत्रिपदाची जबाबदारी देण्यात आली. सर्वसामान्यांचा जमिनीवरील नेता म्हणून सोलापूर जिल्ह्यात व राज्यात ते लोकप्रिय आहेत.

एकनाथ शिंदे मंत्री, सार्वजनिक बांधकाम (सार्वजनिक उपक्रम)
कोणताही राजकीय वारसा पाठीशी नसताना, धर्मवीर आनंद दिघे यांच्या नेतृत्वाखाली सामान्य शिवसैनिक म्हणून राजकीय आयुष्याला सुरु वात करून, कॅबिनेटमंत्रिपदापर्यंत झेप घेतलेले ठाणे जिल्ह्यातील आघाडीचे नेते. मितभाषी, दिलेल्या शब्दाला जागणारे, बेरजेच्या राजकारणावर विश्वास असलेले अशी ओळख असलेले राजकारणी ही त्यांची ओळख. शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांच्या विचारांनी प्रेरित होऊन, शिवसेना ठाणे जिल्हाप्रमुख धर्मवीर आनंद दिघे यांच्या नेतृत्वाखाली एकनाथ शिंदे यांनी ९० च्या दशकात शिवसैनिक म्हणून सामाजिक कार्यात स्वत:ला झोकून दिले. राजकारणात केवळ घराणेशाहीच चालते, या समीकरणाला छेद देत, एकनाथ शिंदे यांनी नेतृत्वगुणाच्या जोरावर पक्षनेतृत्वाने वेळोवेळी दाखवलेला विश्वास सार्थ ठरवला. त्यामुळेच आनंद दिघे यांच्या अकाली निधनानंतर ठाणे जिल्ह्यात निर्माण झालेली नेतृत्वाची पोकळी शिंदे यांनी रात्रीचा दिवस करून भरून काढली. अलीकडेच झालेल्या महापालिका आणि जिल्हा परिषदांच्या निवडणुकांमध्ये राज्यभरात भारतीय जनता पार्टीने झंझावाती यश मिळवत असताना, एकनाथ शिंदे यांनी ठाणे हा शिवसेनेचा बालेकिल्ला कायम राखला. त्यातून ठाणे महापालिकेतील शिवसेनेच्या गेल्या १५ वर्षांच्या इतिहासात शिवसेनेला प्रथमच एकहाती सत्ता प्राप्त झाली. २०१४ साली झालेल्या विधानसभा निवडणुकीनंतर पक्षप्रमुख उद्धव ठाकरे यांनी त्यांना विरोधी पक्षनेतेपदासारखे महत्त्वाचे पद दिले, पण महिनाभरातच शिवसेना सत्तेत सहभागी झाली, तरीही विरोधी पक्षनेते म्हणून मिळालेल्या जेमतेम महिनाभराच्या काळात त्यांनी दुष्काळ आणि अवकाळी पावसामुळे शेतक-यांच्या झालेल्या दुरवस्थेवरून सरकारला सळो की पळो करून सोडले. या काळात त्यांनी विदर्भ, मराठवाडा, उत्तर महाराष्ट्र असा जवळपास संपूर्ण महाराष्ट्र पिंजून काढला. दुष्काळग्रस्त शेतक-यांशी त्यांची नाळ जुळली. म्हणूनच मे महिन्यात दुष्काळाला कंटाळून आपले घरदार सोडून रोजगारासाठी मुंबईकडे धाव घेतलेल्या नांदेड जिल्ह्यातल्या मुखेड तालुक्यातल्या किमान ५०० दुष्काळग्रस्त शेतकरी कुटुंबांसाठी, त्यांनी ठाण्यात महिनाभर दुष्काळग्रस्त छावणी सुरू करून त्यांचा सांभाळ केला, त्यांना रोजगार मिळवून दिला. कॅबिनेटमंत्री म्हणून त्यांनी एमएमआरडीएला पुन्हा आपल्या पायावर यशस्वीरीत्या उभे केले आहे. नागपूर-मुंबई समृद्धी महामार्ग हा राज्य शासनाचा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प त्यांच्या नेतृत्वाखाली आकार घेत आहे. शेतक-यांना या प्रकल्पात भागीदार करून घेतले जाणार असून, त्यांना विश्वासात घेऊन, या प्रकल्पात सहभागी करून घेण्यात एकनाथ शिंदे अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावत आहेत. आगामी काळात ठाणे जिल्ह्यासाठी स्वत:च्या हक्काचे धरण बांधण्याचा निर्धार पालकमंत्री या नात्याने एकनाथ शिंदे यांनी केला आहे. 'धरण उशाशी आणि कोरड घशाशी' अशी ठाणे जिल्ह्याची परिस्थिती आहे. मुंबईला मुबलक पाणीपुरवठा करणारी सर्व धरणे ठाणे जिल्ह्यात आहेत, पण त्यातून ठाण्यालाच पाणी मिळत नाही. त्यामुळेच पालकमंत्री होताच, ठाणे जिल्ह्यासाठी स्वतंत्र धरण विकिसत करण्याची योजना त्यांनी हाती घेतली.

प्रशासन - प्रॉमिसिंग
Administration : Promising

• 
  सचिन कुर्वे (Sachin Kurve)
• 
  नवलकिशोर राम (Naval Kishore Ram)
• 
  दीपा मुधोळ (Deepa Mudhol)
• 
  राहूल द्विवेदी (Rahual Dwivedi)
• 
  राजेश देशमुख (Rajesh Deshmukh)

सचिन कुर्वे (जिल्हाधिकारी, नागपूर)
एखाद्या किरकोळ प्रमाणपत्रासाठी सुद्धा नागरिकांना जिल्हाधिकारी कार्यालयाच्या वारंवार चकरा माराव्या लागतात. महिनोंमहिने कामे होत नाहीत. एकेक त्रुटी दाखवून काम लांबणीवर टाकले जाते. अशा कालहरणापायी त्रस्त व्हावे लागणे हा सर्वसामान्यांचा नेहमीचा अनुभव. पण सचिन कुर्वे यांनी जिल्हाधिकारी पदाची सूत्रे स्वीकारल्यानंतर नागपूरमधील हे चित्र बदलले. किंबहुना नागपूर जिल्हा प्रशासनाच्या दृष्टीने यंदाचे वर्ष हे विशेष ठरले. सचिन कुर्वे यांनी घेतलेला पुढाकार आणि राबविलेल्या अभियानामुळे जिल्हाधिकारी कार्यालय गतीशील बनले आहे. कुर्वे यांनी पदभार सांभाळल्यापासून नवनवीन उपक्रम सुरू केले. त्यांनी एसएमएस सेवेला सुरूवात केली.
या सेवेअंतर्गत सेतू कार्यालयात विविध प्रमाणपत्रांसाठी येणाऱ्या नागरिकांकडून त्यांचा मोबाईल क्रमांक घेतला जातो. त्याने अर्ज सादर केल्यानंतर अर्जात कार्य त्रुटी आहेत, आणखी आवश्यक असलेल्या कागदपत्रांची यादी याबाबतची सर्व माहिती एसएमएसद्वारे दिली जाते. त्यामुळे संबंधितांना लगेच त्रुटी पूर्ण करता येणे शक्य झाले. यापूर्वी अधिकाऱ्यांच्या स्वाक्षऱ्यांमुळे प्रमाणपत्र मिळण्यास सर्वाधिक उशीर होत असे. मात्र जिल्हाधिकाऱ्यांनी उपजिल्हाधिकाऱ्यांना एकेक दिवस निश्चित करून दिले असून त्या-त्या दिवशी उपजिल्हाधिकारी सेतू कार्यालयात बसतात आणि प्रमाणपत्रांवर स्वाक्षऱ्या करतात. प्रमाणपत्र जास्तीत जास्त सात दिवसात तयार व्हावे असे आदेश जिल्हाधिकाऱ्यांनी दिले असले तरी एसएमएस सुविधेमुळे दोनच दिवसात नागरिकांना प्रमाणपत्र मिळू लागले आहे. लोकसेवा हक्क कायदा प्रभावीपणे राबविण्यासाठी जिल्हाधिकारी कार्यालयाकडून कसोशीने प्रयत्न करण्यात आल्याने नागरिकांना विविध प्रमाणपत्र निश्चित कालावधीत मिळण्याची हमी प्राप्त झाली आहे. म्यूटेशनसाठी सिटी सर्व्हे कार्यालयात नागरिकांची होणारी लूट लक्षात घेत जिल्हाधिकाऱ्यांनी सेतू कार्यालयामध्ये म्यूटेशनची सुविधा उपलब्ध करून दिली. कार्यालयीन सुधारणांच्या बरोबरीने कुर्वे यांनी अन्य काही ठोस पावले उचलली. साठेबाजांवर त्यांनी बडगा उगारला. डाळ, डाळबिया, खाद्यतेल यांच्या भाववाढीवर आळा बसावा या दृष्टीने साठेबाजांवर नियंत्रण घालण्यासाठी गोदामांवर छापे टाकून ४८५ क्विंटल तूर डाळ जप्त करण्यात आली. त्यानंतर १०० रुपये किलो दराने तूरडाळ विकण्याचे हमीपत्र व्यापाऱ्यांनी दिल्यानंतरच जप्त केलेली डाळ मुक्त करण्यात आली.

नवल किशोर राम (जिल्हाधिकारी, बीड)
कर्तव्यदक्ष प्रशासकीय अधिकारी म्हणून ओळख. २०११ ते २०१६ या पाच वर्षात बीड जिल्ह्यात सातत्याने दुष्काळ पडत राहिला. यावर उपाय म्हणून बीड जिल्ह्यात जलयुक्त शिवार योजना राबविण्यासाठी जिल्हा प्रशासन सरसावले. जिल्हाधिकारी नवल किशोर राम यांनी स्वत: शेतकऱ्यांच्या बांधावर जाऊन तेथील लोकांना जलसिंचनाच्या कामासाठी प्रोत्साहित केले. गावागावात जाऊन लोकसहभाग वाढविण्यासाठी स्वत: नवल किशोर यांनी प्रयत्न केल्यामुळे जिल्ह्यातील जलसिंचनाच्या चळवळीला दिशा मिळाली.परिणामी जलयुक्त शिवार योजना योजनेचे काम बीड जिल्ह्यात मोठ्या प्रमाणात होऊ शकले. कायम दुष्काळी म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या जिल्ह्यात आज जलयुक्तमुळे पाण्याची टंचाई जाणवत नाही. शासकीय योजनेत लोकांचा सहभाग मिळवत आणि लोकसहभागातील कामामध्ये प्रशासकीय मदतीचा हात देत नवल किशोर यांनी ही किमया साधली. बीड जिल्ह्यात आष्टी, पाटोदा व शिरूर कासार या तालुक्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणात बंधारे बांधून पाणी साठविण्यात आले . स्वत: जिल्हाधिकारी नवल किशोर राम यांनी बीड तालुक्यातील सव्वाशे पेक्षा अधिक गावांमध्ये जलयुक्त योजनेच्या माध्यमातून बंधारे बाधण्यात आले. याशिवाय अंबाजोगाई, केज, धारूर या तालुक्यात लोकसहभाग व शासन यातून सिंचन वाढविले. डोगराळ भागात चर खणून पाणी अडविले. या भगीरथ प्रयत्नांमुळे जिल्ह्यातील पाणी साठ्यात वाढ झाली. पाण्याची पातळी टिकून राहिली. सारांश असा, की नवल किशोर राम यांनी मागील तीन वर्षात बीड जिल्ह्यात जलसिंचन चळवळीला गती दिली. शासकीय योजना तळागाळापर्यंत पोहोचविणे आणि शासकीय योजनांमध्ये लोकांना सहभागी करत विकासाची कामे यशस्वीरीत्या राबविणे हे त्यांच्या कार्यपद्धतीचे मुख्य सूत्र राहिले आहे.

दीपा मुधोळ (मुख्य कार्यकारी अधिकारी, जिल्हा परिषद- बुलडाणा)
श्रीमती दीपा मुधोळ या बुलडाणा जिल्हा परिषदेच्या मुख्य कार्यकारी अधिकारी आहेत. बुलडाणा जिल्ह्याच्या सर्वांगीण विकासाच्या दृष्टीने त्यांनी जिल्ह्याचा मानव विकास अहवाल तयार केला आहे. हा अहवाल बुलडाणा जिल्ह्यासाठीचा पुढील ३० वर्षांसाठी रोडमॅप ठरणार आहे. यामध्ये विविध विभागांची बलस्थाने व उणिवांचा सर्वंकष आढावा घेण्यात आला आहे.
विशेष उल्लेखनीय असे की, सदर अहवालाचे वाचन करून मुख्यमंत्री यांनी सर्व विभागांना या पद्धतीचा रोडमॅप व अंमलबजावणीची कार्यपद्धती ठरविण्याबाबत निर्देश दिले आहेत. दीपा मुधोळ ग्रामीण भागातील महिलांशी संवाद साधून त्यांना प्रोत्साहित करण्याचा त्या सातत्याने प्रयत्न करतात. कार्यालयीन कामकाजात शून्य प्रलंबन हा कटाक्ष ठेवणाऱ्या दीपा यांच्या प्रेरणेमुळे जिल्हा परिषद शाळा, ग्राम पंचायती, प्राथमिक आरोग्य केंद्र यांची मोठ्या संख्येने शिस्त आणि विकासाकडे वाटचाल सुरू आहे. धडक सिंचन योजनेंतर्गत विहीर बांधकामामध्ये त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली बुलडाणा जिल्ह्याने राज्यात उल्लेखनीय कार्य केले आहे. प्रत्यक्षात दीपा या सन २०१० च्या तुकडीतून भारतीय पोलीस सेवेतील अधिकारी झाल्या. हैद्राबाद येथे आयपीएस अधिकारी ट्रेनिंग सुरू असतानाच २०११ मध्ये त्यांनी भारतीय प्रशासन सेवेसाठीची (आयएएस) परीक्षा उत्तीर्ण केली व त्यांची निवड जिल्हाधिकारी म्हणून झाली. अहमदनगर येथे परिविक्षाधीन जिल्हाधिकारी म्हणून त्यांनी काम केल्यावर २०१४ मध्ये चंद्रपूर जिल्ह्यातील ब्रम्हपुरी येथे उपविभागीय अधिकारी म्हणून त्यांची नियुक्ती झाली. या दरम्यान रेती माफियांविरोधात त्यांनी मोहीम चालवून लक्ष वेधून घेतले. १६ जानेवारी २०१५ रोजी बुलडाणा येथे सीईओ म्हणून रुजू झाल्यानंतर पारदर्शी कारभार, भ्रष्टाचाराला थारा नाही, थेट-भेट देण्यावर भर, झीरो पेंडन्सी अशा कार्यशैलीमुळे त्यांनी प्रशासकीय कामकाज गतिमान करण्यासोबतच जलयुक्त शिवार या योजनेवर भर दिला. लिंग गुणोत्तरामध्ये बुलडाणा जिल्हा हा ‘रेड झोन’मध्ये असल्यामुळे त्यांनी ‘लेक माझी’ अभियान गतिमान केले. विविध सामाजिक संघटना, महिलांच्या संघटना, आशा वर्कर्स यांच्या मदतीने व्यापक जनजागृती हाती घेतली. वृक्ष संवर्धनासाठी सायकल रॅली असो, की महिला सक्षमीकरणाचा संदेश देणारी बाईक रॅली असो, मुधोळ यांनी सहभाग नोंदवून कर्मचाऱ्यांचा उत्साह वाढविला. ग्रामीण भागातील शिक्षण दर्जेदार करण्यासाठी डिजिटल स्कूल ही संकल्पना अधिक व्यापक केली. जिल्हा परिषदेच्या शाळा, अंगणवाडी आयएसओ करण्यासाठी त्यांनी पुढाकार घेतला. ‘यूपीएससी’ आणि ‘एमपीएससी’ या स्पर्धा परीक्षेसाठी मार्गदर्शन करण्याचा उपक्रम त्यांनी राबविला.

राहुल द्विवेदी (जिल्हाधिकारी, वाशिम)
लोकाभिमुख प्रशासन हे राहुल द्विवेदी यांचे वैशिष्ट्य आहे. जनतेच्या प्रश्नांच्या सोडवणुकीसाठी त्यांनी जिल्ह्यात ‘आॅनलाईन प्रक्रिया’ राबविणे सुरू केले आहे. कॅशलेस व्यवहारांवर विशेष भर दिला. फडणवीस सरकारचा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प असलेल्या समृध्दी महामार्गासंदर्भात त्यांचा गाढा अभ्यास असून, या प्रकल्पाच्या मार्गातील अडथळे दूर करण्यासाठी ते अहोरात्र मेहनत घेत आहेत. मूळचे गुजरातचे असलेले राहुल द्विवेदी ‘मेकॅनिकल इंजिनीअर’आहेत. भारतीय प्रशासन सेवेत दाखल झाल्यानंतर त्यांनी सर्वप्रथम महाराष्ट्रातील ठाणे येथे परीविक्षाधीन अधिकारी म्हणून तहसीलदार या पदाचा कार्यभार सांभाळला. त्यानंतर त्यांना गोंदिया येथे उपजिल्हाधिकारी तथा आदिवासी विकास विभागात प्रकल्प अधिकारी म्हणून कार्य करण्याची संधी मिळाली. भंडारा येथे जिल्हा परिषदेच्या मुख्य कार्यकारी अधिकारी पदावर काही काळ काम केल्यानंतर, त्यांची २०१५ मध्ये वाशिमच्या जिल्हाधिकारीपदी नेमणूक झाली .
जिल्हाधिकारी म्हणून रुजू झाल्यानंतर पंधरा दिवसातंच प्रशासकीय कामकाज गतिमान करण्यासोबतच,स्वच्छ भारत अभियानाच्या यशस्वीतेसाठी त्यांनी स्वत:ला झोकून दिले. आॅनलाईन प्रक्रिया, संपूर्ण विभागांमध्ये सीसीटीव्ही कॅमेरे याद्वारे त्यांनी कामात सुसूत्रता आणली. विशेष म्हणजे कुठलीही फाईल प्रलंबित राहू नये यासाठी त्यांनी ‘फाईल ट्रॅकींग सिस्टम’ राबविणे सुरू केले. त्यांनी समृध्दी महामार्गास विरोध करणाऱ्यांमध्ये जनजागृतीचे काम हाती घेतले आहे. जिल्ह्यातील सायखेडा या गावाची आदर्श सांसद ग्राम योजनेसाठी निवड करुन, या गावाकरिता विविध प्रशासकीय योजना एकत्रित करुन सहा कोटी रुपयांचा प्रारुप आराखडा तयार केला आहे. त्यांच्याजवळ असलेल्या ज्ञानाचा फायदा इतरांना व्हावा यासाठी ते स्वत: आठवडयातून एकदा व सार्वजनिक सुटीच्या दिवशी शाळा, महाविद्यालयांमध्ये जाऊन विद्यार्थ्यांना ज्ञानदान करतात. त्यांनी माणुसकीची भिंत या उपक्रमाची पाठराखण केल्याने, आज वाशिम शहरात तीन ठिकाणी हा उपक्रम यशस्वीरित्या राबविल्या जात आहे. बाजार समितीमध्ये शेतमाल मोजून घेताना व्यापारी व बाजार समिती प्रशाासनातर्फे होणारी शेतकऱ्यांची फसवणूक लक्षात आल्याबरोबर, त्यांनी ‘नायक’ चित्रपटातील अनिल कपूरच्या भूमिकेसारखी भूमिका प्रत्यक्षात साकारल्यामुळे ते जिल्हयातील शेतकऱ्यांच्या गळ्यातील ताईत बनले आहेत. भारत स्वच्छता मिशन अंतर्गंत जिल्ह्यातील शहरे हगणदारीमुक्त करण्यासाठी त्यांनी घेतलेल्या कठोर निर्णयांमुळे कारंजा व रिसोड शहर हगणदारीमुक्त झाले असून, वाशिम त्या वाटेवर आहे.

राजेश देशमुख
(जिल्हा परिषद मुख्य कार्यकारी अधिकारी, सातारा)
महसूल विभागातील प्रलंबित जमीन वादाची प्रकरणे निकाली काढण्यासाठी लोकन्यायालयाची संकल्पना राबविली. ७/१२ उताऱ्याचे वाटप घरपोच करण्याचा अभिनव प्रयोग त्यांनी राबविला. या दोन्ही प्रयोगाची राज्यपातळीवर अंमलबजावणी झाली. शासकीय योजनांचा लाभ नागरिकांना मिळण्यासाठी प्रयत्नांची पराकाष्ठा करणारा अधिकारी, असा लौकिक लाभलेले डॉ. राजेश देशमुख १९९२ मध्ये महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगामार्फत घेण्यात आलेल्या स्पर्धा परिक्षेत द्वितीय क्रमाकांने उत्तीर्ण होऊन उपजिल्हाधिकारी बनले. सुरुवातीला बीडमध्ये प्रशिक्षणार्थी उपजिल्हाधिकारी व नेतर १ फेब्रुवारी १९९६ ते १९९९ दरम्यान बीडचे उपविभागीय दंडाधिकारी म्हणून त्यांनी काम पाहिले. राजेश यांनी महसूल विभागाकडील प्रलंबित जमीन वादाची प्रकरणे निकाली काढण्यासाठी लोकन्यायालयाच्या माध्यमातून सुरुवात केली. यापूर्वी लोकन्यायालय ही संकल्पना केवळ दिवाणी न्यायालयीन प्रकरणासाठी अस्तित्वात होती.
७/१२ च्या उताऱ्याच्या संगणकीकरणाच्या प्रक्रियेची सुरुवात होत असताना कार्यक्षेत्रातील शेतकऱ्यांना ७/१२ उताऱ्याचे वाटप घरपोच करण्याचा अभिनव प्रयोग बीड उपविभागामध्ये यशस्वीपणे राबविण्यात आला. याला शासनाने प्रोत्साहन देऊन राज्यात इतरत्र हा प्रयोग राबविण्याचे निर्देश दिले. आॅगस्ट ९९ ते जानेवारी २००० या कालावधीत नांदेड जिल्ह्याचे पुरवठा अधिकारी म्हणून त्यांनी काम पाहिले. पाच महिन्याच्या अल्प कालावधीमध्ये नांदेड जिल्ह्यातील केरोसिनच्या काळ्या बाजारावर प्रभावी नियंत्रण आणण्याचा यशस्वी प्रयत्न केला. यामध्ये जिल्ह्यातील ठोक केरोसिन परवानाधारकाबाबत मोठ्या प्रमाणात तपासणी मोहिम राबवून तपासणीअंती दोषी परवानाधारकांचे परवाने रद्द केले.
या कारवाईची शासनस्तरावर दखल घेऊन केरोसिन वितरणात शिस्त आली. ज्या काळात केरोसिन टंचाईबाबत मोर्चे निघायचे त्या काळात केरोसिनचा पुरवठा नियमित व मुबलक करण्यात आला. तत्कालीन जिल्हाधिकाऱ्यांनी याबाबत विशेष दखल घेऊन केरोसिनचा काळाबाजार थांबविल्याबाबत राजेश यांना गौरविण्यात आले. फेब्रुवारी २००० ते सप्टेंबर २००३ या दरम्यान त्यांनी लातूरचे निवासी उपजिल्हाधिकारी म्हणून त्यांनी काम पाहिले. या कालावधीत लातूर-कुडूर्वाडी रेल्वे रुंदीकरणासाठी जिल्हाधिकारी यांच्यावतीने रेल्वे विभाग व जिल्हास्तरावरील सर्व यंत्रणा यामध्ये समन्वय केला. प्रकल्प नियोजित वेळेत पूर्ण करण्यासाठी सर्व संबंधितांसोबत दोन वर्षाच्या कालावधीमध्ये प्रत्येक आठवड्याला नियोजित वेळी प्रकल्पाच्या अंमलबजावणीमधील अडचणींबाबत चर्चा करुन प्रकल्पासाठी प्रशासकीय समन्वय केला. प्रशासकीय गतीमानता अभियानअंतर्गत लातूर शहरामध्ये अकृषक परवानगी देण्याच्या कार्यपध्दतीमध्ये सुलभीकरण केले. राज्य शासनाने या उपक्रमाची दखल घेऊन प्रशासकीय अभियानासाठीचा राज्यस्तरावरील प्रथम क्रमांक देऊन गौरविण्यात आले. अहमदनगर-बीड-परळी रेल्वेमागार्चे आवश्यक भूसंपादन दोन वर्षामध्ये पूर्ण करण्याचे कामाचे यशस्वी सनियंत्रण केले. सातारा जिल्ह्यामधील कोयना, धोम, उरमोडी या विविध प्रकल्पांमुळे बाधित झालेल्या प्रकल्पग्रस्त लोक व गावांच्या कायमस्वरुपी पुनर्वसनासाठी विशेषकृती आराखडा तयार केला. १८ नागरी सुविधा प्राधान्याने देण्याबाबत विविध माध्यमातून निधी उपलब्ध करुन प्रकल्पग्रस्त गावांमध्ये पायाभूत नागरी सुविधा उपलब्ध करुन देण्यात आल्या. मे २०१६ पासून राजेश हे सातारा जिल्हा परिषदेत मुख्य कार्यकारी अधिकारी म्हणून कार्यरत आहेत.

(सर्व नामांकनांचा क्रम इंग्रजी आद्याक्षरानुसार)