लोकसेवा - समाजसेवा
Public/Social Service

• 
  दिनकर कांबळे, जीवरक्षक, कोल्हापूर
• 
  हर्षल विभांडिक, धुळे
• 
  डॉ. राजेंद्र धामणे आणि डॉ. सुचेता धामणे, अहमदनगर
• 
  सुनील पोटे, युवामित्र, नाशिक
• 
  शांतीलाल मुथा, पुणे

दिनकर तुकाराम कांबळे (जीवरक्षक - कोल्हापूर)
जेव्हा कठीण काळ येतो. त्यातून बाहेर पडणे अशक्य वाटू लागते. पण तुमच्याकडे जिद्द, निश्चय आणि निर्धार असेल तर तुम्ही त्यावर मात करू शकता. या विचारांची सत्यता पहावयाची असेल तर तुम्हाला कोल्हापूरचे जीवरक्षक दिनकर कांबळे यांना भेटावे लागेल. कारण त्यांचा जीवनप्रवासच तसा खडतर आणि आव्हानांवर मात करणारा आहे. कोल्हापूर जिल्ह्यातील हळदी कांडगावचे दिनकर तुकाराम कांबळे सहा भावंडापैकी एक. सगळे मोलमजुरी करून कुटुंबाला हातभार लावायचे. वहिनीला बाळंतपणात हिस्टेरिया झाला आणि ती अर्धवट खणलेल्या विहिरीत पडली; कोणीही तिला बाहेर काढायला तयार होईना. शेवटी दिनकर यांनीच पेरूच्या झाडावर चढून अंदाज घेतला आणि तिचा मृतदेह बाहेर काढला. तेव्हा ते २२ वर्षांचे होते. या घटनेनंतर त्यांनी निश्चय केला की, अशी वेळ कुणावर येऊ द्यायची नाही. तेव्हापासून त्यांनी स्वत:ला या कार्यात झोकून दिले. सातवीत असताना त्यांनी शाळा सोडली होती; पण नंतर जीवरक्षक आणि फूटपाथवर मेकॅनिकचे काम करता-करता त्यांनी दहावी आणि ग्रॅज्युएशन पूर्ण केले. कोल्हापुरातच नव्हे तर अन्य जिल्ह्यातही जेव्हा एखादी नैसर्गिक आपत्ती ओढावते, काही अघटित घडते तेव्हा पहिल्यांदा आठवण येते ती दिनकर कांबळे यांची. आपल्या जीवाची पर्वा न करता ते पूर, अग्नितांडव, खोल विहीर, डोंगरदऱ्यामध्ये जिवंत अथवा मृतावस्थेत असलेल्या व्यक्तींना बाहेर काढण्याचे काम करतात. त्यामुळे पोलीस ,आपत्ती व्यवस्थापन यंत्रणा आणि संबंधित व्यक्ती व नातेवाईकांसाठीही ते ‘देवदूता’पेक्षा कमी नाहीत. पोलीस आपत्ती व्यवस्थापन विभाग किंवा नागरिकांकडून एक फोन आला की ते हातातले काम टाकून मदतकार्यासाठी धाव घेतात. अपघात, आत्महत्या, भूकंपासारख्या नैसर्गिक आपत्ती, पूर, माळीणची घटना, कुणकेश्वर, महाड येथील भूस्खलन, मांढरदेवसारख्या दुर्घटनांमध्ये अडकलेल्या जखमी व्यक्तींची सुटका व मृतदेह काढण्याचे कार्य त्यांनी केले. गेली २८ वर्षे ते हे काम विनामूल्य करत आहेत. त्यांनी आजवर ६५० जणांना जीवदान दिले आहे. जंगली हिंस्त्र प्राणी, पशु-पक्षी चुकून लोकवस्तीत येतात. काही कारणाने जखमी होतात. दिनकर कांबळे यांनी अशा अनेक जखमी प्राण्यांवर उपचार करून त्यांना त्यांच्या अधिवासात सोडले आहे. वेगवेगळ्या प्रसंगांमध्ये मृत्यू पावलेले तसेच खून करून टाकलेले असे असे जवळपास ४ हजार मृतदेह काढून प्रशासनाला व नागरिकांना मदत केली आहे. हे काम करत असताना ते जवळपास नऊवेळा मृत्यूच्या दाढेतून बाहेर आले आहेत. ‘आपत्कालिन रेस्क्यू जीवरक्षक’ अशी त्यांची ओळख आहे. ते कोल्हापूर जिल्हा आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण समितीचे सदस्य आहेत. राज्यातील विविध शहरांत जाऊन ते विद्यार्थ्यांना रेस्क्यू ट्रेनिंग देतात. कन्यागत महापर्व काळ, जनकल्याण महायाग, सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील कुणकेश्वर यात्रा अशा गर्दीच्या ठिकाणी ते आपत्ती व्यवस्थापन प्रमुख म्हणून काम पाहतात. क्युबा रेस्क्यू मास्टर ड्रायव्हर कोर्स (ऑस्ट्रेलिया), एनडीआरएफ (पुणे) येथे प्रशिक्षण पूर्ण, डिझास्टर मॅनेजमेंट, लाईफगार्ड कोर्स, रडार इंडिया पर्सनल सर्च आणि टीम सिक्युरिटी कोर्स अशा विविध प्रशिक्षणात सहभाग. नवे कार्यकर्ते घडावेत यासाठी त्यांनी डिझास्टर रेस्क्यू लाईफगार्ड सोसायटी या संस्थेची स्थापना केली असून प्रशिक्षणाद्वारे त्यांनी अनेक स्वयंसेवक व कार्यकर्ते घडविले आहेत. गॉडफ्रे फिलिप्स ब्रेव्हरी अवॉर्ड (दिल्ली),राष्ट्रीय लाईफ सेव्हिंग सोसायटीतर्फे ‘स्टार मेडल’, शाहू महाराज समाजजागृती पुरस्कार (नागपूर), नेहरु युवा केंद्र कोल्हापूरचा ‘युवा पुरस्कार’, जीवरक्षक सिल्व्हर मेडल ब्रेव्हरी (अकलूज) अशा विविध पुरस्कारांनी दिनकर कांबळे यांना गौरविण्यात आले आहे.

हर्षल सुभाष विभांडीक (डिजिटल इंडियासाठी धडपड, धुळे)
दहा वर्षे न्यूयॉर्कसारख्या उचभ्रू शहरात बँकिंग क्षेत्रात गलेलठ्ठ पगाराची नोकरी करीत असताना देशप्रेमाची प्रेरणाज्योत मनात जागवत डिजिटल इंडिया ग्रामीण भागात प्रत्यक्षात आणण्यासाठी काम करण्याचे ठरवून हर्षल विभांडीक मायदेशी परतला. खेडोपाडी हिंडून गावकरी, शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांना डिजिटल शिक्षणाचे महत्त्व पटवून देत आपला अमूल्य वेळ आणि आर्थिक सहकार्य डिजिटल शाळा उपक्रमासाठी दिले. आपल्या १० वर्षाच्या अमेरिकेतील वास्तव्यात राष्ट्रपती बराक ओबामा यांना शाळा, कॉलेज किंवा विद्यापीठात विद्यार्थ्यांना संबोधित करताना हर्षल नेहमी ऐकत असे, त्यावेळेस ओबामा नेहमी अमेरिकेतील विद्यार्थ्यांना २१ व्या शतकातील त्यांची स्पर्धा ही भारत आणि चीनच्या विद्यार्थ्यांशी असल्याचे म्हणत असत, परंतु वस्तुस्थिती ही फार वेगळी आहे; अमेरिकेच्या शिक्षण पद्धतीमध्ये डिजिटल तंत्रज्ञानाचा पुरेपूर वापर केला जातो याउलट भारतात आम्ही अजूनही दप्तराचे ओझे याविषयावरून वाद घालतो आहे. आदिवासी आणि ग्रामीण भागात डिजिटल वगार्साठी लागणाऱ्या एकूण निधीचा ३०% भाग हर्षल, त्याचे अमेरिकेतील मित्र आणि लुपिन फौंडेशन यांनी पुरविला आणि उर्वरित ७०% निधी लोकसहभाग, शिक्षकसहभाग आणि माजी विद्यार्थ्यांची आर्थिक मदत यातून उभारण्यात आला. लोकसहभागातून निधी उभारण्यासाठी हर्षल विभांडीक यांनी गावोगावी प्रेरणासभा घेतल्या. १८ महिन्यात हर्षलने धुळे जिल्ह्यातील एक हजाराहून अधिक खेड्यात फिरून, २५०पेक्षा अधिक प्रेरणासभा घेतल्या आणि त्यातून धुळ्यासारख्या दुष्काळग्रस्त जिल्ह्यात लोकसहभागातून ७.२५ कोटी रुपयांपेक्षा अधिक निधी जमा झाला आणि १८ महिन्यात ११०३ जिल्हा परिषद शाळांमध्ये डिजिटल वर्ग होऊन, धुळे जिल्ह्याने या क्षेत्रात राज्यात आघाडी घेतली आहे. प्रेरणा सभांच्या माध्यमातून घडून येत असणारी महत्वाची गोष्ट म्हणजे नुसती शाळा डिजिटल होत नसून, शाळेचे रूप बदलविण्यास गावकऱ्यांची मदत होत आहे. गावकऱ्यांनी दिलेल्या आर्थिक सहभागामुळे ते जातीने शाळेतील विविध उपक्रमात सहभागी होत आहते. आदिवासी ग्रामीण भागांमधील जिल्हा परिषद शाळांमध्ये हजेरी, पटसंख्या आणि गुणवत्ता वाढीसाठी याची मदत होत आहे. धुळ्यापाठोपाठ हर्षलने महाराष्ट्रातील २४ जिल्ह्यामध्ये ३६ जिल्हास्तरीय प्रेरणासभाद्वारे जिल्हा परिषद शिक्षक आणि ग्रामसेवकाना संबोधित केले आहे. हर्षलच्या प्रेरणासभांना हजारोच्या संख्येने शिक्षक आणि ग्रामसेवक उपस्थित राहात असून लोकसहभाग, शिक्षकसहभाग आणि ग्रामसेवकांच्या मदतीने ग्रामीण भागातील जिल्हा परिषद शाळा डिजिटल होण्यास राज्यभरात गती मिळाली आहे.

डॉ. राजेंद्र धामणे, डॉ. सुचेता धामणे (माऊली सेवा प्रतिष्ठान, अहमदनगर)
अन्याय, अत्याचार आणि बलात्काराच्या शिकार झालेल्या बेवारस मनोरुग्ण महिलांची आयुष्यभर सेवा, सुश्रुषा करण्याचा वसा डॉ. राजेंद्र धामणे, डॉ. सुचेता धामणे या दाम्पत्याने घेतला आहे़ वैद्यकीय व्यवसायातून बक्कळ पैसा कमावण्याची संधी नाकारत या दाम्पत्याने आपले आयुष्य बेवारस मनोविकलांग महिला आणि त्यांच्या मुलांसाठी वाहिले. त्ययासाठी ‘माऊली सेवा प्रतिष्ठान’ ही संस्था सुरू केली. १९९८ साली या संस्थेची मुहूर्तमेढ त्यांनी रोवली. सुरुवातीच्या काळात डॉ. धामणे यांनी अनाथांची सेवा केली. हे करीत असताना त्यांना रस्त्यांवर फिरणा-या मनोरुग्ण महिलांच्या विदारक आयुष्याची ओळख झाली. पुढे डॉ. धामणे यांनी त्यांचे आयुष्य अशा बेवारस, अत्याचारित मनोरुग्ण महिलांसाठी वाहिले. २००५ पासून डॉ. धामणे यांनी मनोरुग्ण महिलांची सेवा करण्याचा ध्यास घेतला. या महिलांना अनेक गंभीर स्वरुपाचे आजार असतात. त्यांच्यावरील उपचार, शस््त्रक्रियाही खूप महागड्या असतात. त्यामुळे डॉ. राजेंद्र धामणे, डॉ. सुचेता धामणे यांनी पहिल्यांदा वडिलोपार्जित जागेवर काम सुरु केले. नगर-मनमाड महामार्गावरील शिंगवे येथे नवीन रुग्णांसाठी स्वतंत्र वॉर्ड, ५ खाटांची सोय असलेला अतिदक्षता विभाग, पॅथॉलॉजी लॅब सुरु केली. अत्याधुनिक उपकरणे घेतली. या मनोरुग्ण महिला कोठेतरी रस्त्यावर फिरत असताना त्यांच्यावर अत्याचार होतात, बलात्कार होतात. त्या गरोदर राहतात. अशा महिला संस्थेत आल्यानंतर त्यांच्यावरील महागडे उपचार, बाळंतपण डॉ. धामणे दाम्पत्य करतात. डॉ.सुचेता यांच्या गळ््यातील मंगळसूत्र या महिला कुतूहलाने पहायच्या. मंगळसूत्राबद्दल त्यांनाही औत्सुक्य वाटायचे. त्या मंगळसूत्राबद्दल प्रश्नही विचारायच्या. त्यामुळे या महिलांची खंत डॉ. सुचेता यांच्या लक्षात आली अन् त्यांनी स्वत: गळ्यातील मंगळसूत्राचा त्याग करुन या महिलांसारखे विनाअलंकार राहण्याचे ठरविले. या कार्यासाठी अनेक दानशूरांनीही या दाम्पत्याला मदत केली. माऊली संस्थेत सध्या ११५ मनोरुग्ण महिला आहेत. तसेच मनोरुग्ण महिलांची १९ मुले आहेत. मनोरुग्ण महिलांची मुले दत्तक देता येत नाहीत. त्यामुळे ही मुलेही डॉ. धामणे दाम्पत्य सांभाळत आहेेत. या मुलांचे शिक्षण, आरोग्य आणि संगोपनाची जबाबदारीही डॉ. धामणे दाम्पत्याने उचलली आहे. रस्त्यावरील अनेक मनोरुग्ण महिलांना संस्थेत आणून त्यांच्यावर उपचार करुन त्यांना पूर्णपणे बरे करण्यात आले. उपचारानंतर सर्वसामान्य आयुष्य जगू शकतील, अशा ३५ महिलांना संस्थेने त्यांच्या घरी पोहोचविले. मात्र त्यामधील ३० महिलांचा घरी योग्य काळजी न घेतल्यामुळे व आजारांमुळे मृत्यू झाला. यामुळे ५ महिलांना त्यांनी परत आपल्या संस्थेत आणले आणि भविष्यात या महिलांना घरी न पाठविण्याचा निर्णय घेतला. आयुष्याच्या शेवटपर्यंत या महिलांना सांभाळण्याची जबाबदारी माऊली संस्थेने घेतली. अशा १२५ महिलांचे संस्थेतच देहावसान झाले असून त्यांच्यावर संस्थेने अंत्यसंस्कार केले. सध्या संस्थेने नगर-मनमाड महामार्गावर देहरे (ता. नगर) येथील टोलनाक्याजवळ ३ एकर जागेवर २५ कोटी रुपये खर्चाचा ६०० खाटांचा ‘मनगाव प्रकल्प’ (मनोरुग्ण महिलांसाठी अद्ययावत रुग्णालय, निवास) हाती घेतला आहे. यातील पहिला १५० खाटांचा प्रकल्प दानशूरांमुळे पूर्ण झाला आहे. मनोरुग्ण महिला, त्यांची मुले यांच्या मनोरंजनासाठी संस्थेने एक स्वतंत्र सभागृह उभारले आहे. त्यांच्या कामाची दखल घेऊन रोटरी इंटरनॅशनलने २०१६ मध्ये १ लाख अमेरिकन डॉलरचा पुरस्कार देऊन धामणे यांना गौरविले आहे.

सुनील पोटे (युवा मित्र - नाशिक)
युवा मित्र ही नाशिक जिल्ह्यातील सिन्नर तालुक्यात लोणारवाडी या गावी कार्य करणारी संस्था. या संस्थेने जलसंपत्ती नियोजन, कृषी आणि जीवन विकास तसेच गुणवत्ता विकास ही उद्दिष्ट्येसमोर ठेवून सन २००१ मध्ये आपल्या कार्याला प्रारंभ केला. सुनील पोटे आणि मनीषा पोटे या दोघांनी शिक्षण या साध्या विषयाला घेऊन सुरुवात केली. पारंपरिक आणि शालेय शिक्षण यांची जोड घालणारा क्षणोक्षणी हा उपक्रम त्यांनी दोन गावात केला. शाळाबाह्य मुलांना रोजगाराभिमुख शिक्षण देणारा हा उपक्रम सध्या ३१९ गावांमध्ये सुरू आहे. आज महाराष्ट्रासह देशातील १२ राज्यातील विविध सामाजिक विकास संस्थांच्या माध्यमातून ही संस्था कार्यरत आहे. आपल्या कामासाठी तांत्रिक सहकार्य, साधन संपत्तीची उभारणी आणि प्रशिक्षण ही कार्ये संस्था करीत आहे. परिसरातील गावे आणि नाशिक जिल्ह्यात लोकसहभागातून ग्रामीण भागाचा कायापालट करण्याचा प्रयत्न त्यांनी चालविला आहे. सिन्नर तालुक्यातील देवनदीवर ब्रिटिशांच्या राजवटीत सन १८७० मध्ये बंधारे बांधून सिंचनाची व्यवस्था करण्यात आली होती. सध्या या बंधाऱ्याची दूरवस्था झाली असून त्यामधून पाणी वाया जात होते. हे बंधारे सुधारून सिंचनासाठी अधिक पाणी उपलब्ध करण्याचा प्रयत्न संस्थेने लोकसहभागातून केला. सन २०१५ मध्ये मुंबईच्या टाटा ट्रस्टबरोबर सहकार्य सुरु झाल्याने संस्थेचे कार्य वेगाने विकसित झाले. संस्थेने आतापर्यंत २० ब्रिटीशकालीन बंधाऱ्याचे लोकसहभागातून पुनरूज्जीवन करून दुष्काळग्रस्त भागाला सुजलाम् सुफलाम् करण्याचा प्रयत्न केला आहे. सध्या जिल्ह्यातील दहा तालुक्यात २७६ बंधारे पुनरूज्जीवनाचे काम संस्था करीत आहे. तसेच ६७ बंधारे गाळमुक्त केले आहेत. राज्यातील पहिली देवनदी व्हॅली अ‍ॅग्रीकल्चर प्रोड्युसर कंपनी स्थापन करून मॉलला शेतमाल पुरवणाऱ्या या संस्थेने महाराष्ट्र आणि पंजाबमध्ये एकूण १५ कंपन्या सुरू केल्या आहेत. दोन हजार मागास, विधवा आणि परित्यक्ता महिलांची सावित्रीबाई गोट प्रोड्युसर कंपनी सुरू केली आहे. या शिवाय मुलांना आनंददायी शिक्षण देणारे वीकेण्ड स्कूल, सोशल टुरिझम आणि किशोरवयीन मुलींसाठी देखील ही संस्था विशेष प्रकल्प राबवित आहे. संस्थेला आजपर्यंत विविध सन्मान आणि पुरस्कार प्राप्त झाले आहेत. प्राज महाइंटरप्रिनरशिप अ‍ॅवॉर्ड २०१२, झी अनन्या सन्मान २०१२, एक्सलन्स इन इनोव्हेशन अ‍ॅवॉर्ड २०१२, महिंद्र समृद्धी सन्मान २०१४ हे यापैकी काही महत्त्वाचे पुरस्कार होत.

शांतिलाल गुलाबचंद मुथ्था (पुणे)
सकारात्मक सामाजिक बदलासाठी उद्यमशीलतेचे बीज पेरणारे शांतिलाल मुथ्था ज्येष्ठ समाजसेवक म्हणून ओळखले जातात. अत्यंत नम्र असलेले मुथ्था गेली ३० वर्षे सामाजिक क्षेत्रात तळमळीने काम करत आहेत. त्यांचा जन्म बीड जिल्ह्यातील डोंगरकिन्ही (ता.पाटोदा) या लहानशा गावात झाला. त्यांची घरची आर्थिक परिस्थती अतिशय बेताची, सहा महिन्यांचे असतानाच आईचे आकस्मिक निधन झाले. त्यांचे वडील प्रवरानगर साखर कारखान्यावर जाऊन, तेथील छोट्या वस्तीमध्ये किराणा दुकान चालवायचे. आईचे निधन झाल्यामुळे शांतिलाल मुथ्था यांचे ११वीपर्यंतचे शिक्षण बीड जिल्ह्यातील कडा येथे अमोलक जैन विद्याप्रसारक मंडळ या वसतिगृहामध्ये झाले. वसतिगृहामध्ये शिक्षण घेत असताना, जैन समाजातील मोठ्या विवाह सोहळ्यामध्ये वसतिगृहातील काही विद्यार्थ्यांना वाढपी म्हणून बोलाविले जात होते व त्यातून वसतिगृहाला देणगी मिळत होती. अशा प्रकारच्या मोठ्या लग्नसोहळ्यातील वाढपीचे काम त्यांनी चार वर्षे केले. त्या वेळी जैन समाजातील विवाहप्रसंगी होणारा अवाढव्य खर्च पाहून त्यांचे मन विचलित होई. त्याच वेळी त्यांनी लग्नातील खर्च कमी करण्यासाठी कार्य करण्याचा निर्धार केला. महाविद्यालयीन शिक्षणासाठी पुणे येथे आल्यानंतर, वसतिगृहात प्रवेश घेऊन खासगी नोकरी करत १९७६ साली बी.कॉम.पर्यंत शिक्षण पूर्ण केले. त्यानंतर, इस्टेट एजंटचा व्यवसाय सुरू केला. त्यातून जनसंपर्क वाढल्यामुळे त्यांनी बांधकाम व्यवसायात पदार्पण केले. ७-८ वर्षे बांधकाम व्यवसाय अतिशय सचोटीने केल्यानंतर, वयाच्या ३१व्या वर्षी आयुष्यभर सामाजिक कार्य करण्याचा निर्धार करून ते या व्यवसायातून निवृत्त झाले. लहानपणापासून विवाहातील अनावश्यक खर्च कमी व्हावा, अशी इच्छा असल्यामुळे, त्यासाठी जनजागृती आणि कौटुंबिक समस्यांवर कार्य करण्याचा निर्णय त्यांनी घेतला. वधू-वर परिचय मेळावे, सामूहिक विवाह, बिना हुंड्याचे विवाह, मुलींच्या घटत्या संख्येवर जनजागृती इत्यादी कामे वेगाने सुरू केली. सुरुवातीला जैन समाजाचे २५, ५१ व १०० सामूहिक विवाह आयोजित करून, संपूर्ण महाराष्ट्रात ही समस्या सोडविण्याच्या दृष्टीने ३००० कि.मी. पदयात्रा केली. त्यानंतर, महाराष्ट्रामध्ये सर्व जाती-धर्मामध्ये वधू-वर परिचय मेळावे, सामूहिक विवाह सातत्याने होऊ लागले. १९८५ साली सर्व जाती-धर्माचे ६२५ सामूहिक विवाह पुणे येथील एस.पी. प्रांगणात आयोजित करण्यात आले. बघता-बघता एका छोट्या कार्याचे रूपांतर देशभरच्या चळवळीमध्ये झाले. १९८५ साली त्यांनी भारतीय जैन संघटनेची स्थापना केली. नैसर्गिक आपत्ती व्यवस्थापन १९९३ च्या लातूर भूकंपात मोठ्या प्रमाणावर मदतकार्य करीत असताना, तेथील मुलांचे शैक्षणिक नुकसान होऊ नये, यासाठी १,२०० भूकंपग्रस्त विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक पुनर्वसन करण्यासाठी पुणे येथे आणले व भारतीय जैन संघटनेचा वाघोली शैक्षणिक पुनर्वसन प्रकल्प उभा राहिला. या प्रकल्पातून लातूरची मुले गेल्यानंतर, मेळघाट व ठाणे परिसरातील आदिवासी विद्यार्थ्यांना या ठिकाणी सातत्याने आणले गेले. जमू-काश्मीर भूकंपातील ५०० विद्यार्थांना शिक्षणासाठी पुण्यात आणले. गेल्या तीन वर्षांपासून आत्महत्याग्रस्त शेतकºयांच्या ६०० मुला-मुलींचे शैक्षणिक पुनर्वसन यशस्वीपणे सुरू आहे. या विद्यार्थ्यांसाठी या प्रकल्पामध्ये ‘मेंटल हेल्थ’ विभागाची स्थापना करण्यात आली आहे. लातूर भूकंपानंतर २००१ च्या गुजरात भूकंपामध्ये त्या ठिकाणी चार महिने राहून, ३६८ शाळा बांधून तत्कालीन पंतप्रधान अटलबिहारी वाजपेयी यांच्या हस्ते गुजरात सरकारला सुपुर्द करण्यात आल्या. या माध्यमातून १ लाख २० हजार विद्यार्थांची तीन महिन्यांत शाळेत बसण्याची व्यवस्था करण्यात आली. २००५ मध्ये आलेल्या त्सुनामीमध्ये तामिळनाडू व अंदमान-निकोबार येथे मोठ्या प्रमाणावर मदतकार्य केले. जमू-काश्मीरच्या भूकंपात एका महिन्यात १५ हजार लोकांची राहण्याची व्यवस्था एनडीएमए यांच्याबरोबर करार करून करण्यात आली. नेपाळ भूकंपात तीन महिने मोठ्या प्रमाणावर मदतकार्य करण्यात आले. महाराष्ट्राच्या दुष्काळामध्ये दरवर्षी सातत्याने कार्य केले जात आहे. २०१३ मध्ये बीड जिल्ह्यातील ११७ तलावातून २० लाख क्युबिक मीटर गाळ काढून एक उच्चांक प्रस्थापित करण्यात आला. एप्रिल-मे २०१७ मध्ये ‘पानी फाउंडेशन’च्या माध्यमातून मोठ्या प्रमाणावर श्रमदान करणाऱ्या ४०० गावांमध्ये ४९० जेसीबी व पोकलेनच्या साहाय्याने कठीण काम करून दिले. सन २००३ मध्ये भारतातील जिल्हा परिषदेच्या प्राथमिक शाळांचा दर्जा उंचाविण्यासाठी व मूल्य शिक्षण देण्याचा प्रयत्न सुरू करण्यात आला. यासाठी अधिस्वीकृती, शिक्षक प्रशिक्षण, मुख्याध्यापक प्रशिक्षण, पालक व इतर घटकांबरोबर संवाद असे वेगवेगळे मोड्युल्स तयार करून, महाराष्ट्र, गोवा, अंदमान-निकोबार, गुजरात, मध्य प्रदेश, मेघालय या राज्य सरकारबरोबर करार करून, जिल्हा परिषदेच्या शाळांमध्ये ठोस काम करण्याची संधी प्राप्त झाली. या सर्व अनुभवातूनच मूल्य शिक्षणावर आधारित मूल्यवर्धन कार्यक्रमाची निर्मिती २००९ मध्ये झाली. बीड जिल्हा परिषदेच्या ५०० शाळांतील ३५ हजार विद्यार्थ्यांबरोबर या कार्यक्रमाची अंमलबजावणी सुरू झाली. सात वर्षांत या कार्यक्रमाचे वेगवेगळ्या माध्यमातून केलेल्या मूल्यमापनातून विद्यार्थांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर सकारात्मक बदल घडत दिसून आले. या सर्व अनुभवावरून २०१५ मध्ये मूल्यवर्धनचा सुधारित आराखडा तयार करण्यात आला. महाराष्ट्र सरकारने हा आराखडा २०१६ पासून ३४ जिल्ह्यांमध्ये प्रत्येकी एका केंद्रात सुरू केला आहे. २०१७ मध्ये त्याची व्याप्ती १०७ तालुक्यांतील २० हजार शाळांमधून १० लाख विद्यार्थ्यांपर्यंत वाढविण्याचा निर्णय घेतला. या कामी शांतिलाल मुथ्था फाउंडेशन शासनाला विनामूल्य सहकार्य करीत आहे. मूल्यवर्धन हा कार्यक्रम म्हणजे, जिल्हा परिषद शाळांतील मोठे परिवर्तन ठरणार आहे. महाराष्ट्राबरोबरच गोवा राज्याच्या सर्व शासकीय व खासगी शाळांमध्ये मूल्यवर्धन दोन वर्षांपासून सुरू आहे. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर देशातील जिल्हा परिषदेच्या शाळांतून यशस्वी झालेला हा सर्वात मोठा कार्यक्रम आहे.

परफॉरमिंग आर्ट
Performing Arts

• 
  आर्या आंबेकर, हृदयात वाजे समथिंग (ती सध्या काय करते) गायन
• 
  अवधूत गुप्ते, बॉईज,संगीतकार
• 
  शामक दावर, हृदयांतर क्लायमॅक्स साँग, नृत्य
• 
  श्रेया घोषाल, रोज रोज नव्याने (देवा एक अंतरंगी) गायन
• 
  स्वप्निल बांदोडकर, वाटेवरी (हृदयांतर) गायन

आर्या आंबेकर - ती सध्या काय करते - हृदयात वाजे समथिंग - गायिका
सारेगमप या रिअ‍ॅलिटी शोमध्ये आर्या आंबेकर झळकली होती. आर्याने आपल्या सुमधुर आवाज आणि सांगीतिक कौशल्याच्या जोरावर अंतिम फेरीत आणि नंतर महाअंतिम फेरीत धडक मारली. आर्याच्या आवाजात एक गोडवा असल्याने, रसिकांनी तिच्यावर भरभरून प्रेम केले. आर्या साडेपाच वर्षांची असताना तिने आपल्या आईकडे शास्त्रीय गायनाचे धडे गिरविण्यास सुरुवात केली. वयाच्या सहाव्या वर्षी तिने संगीताची पहिली परीक्षा दिली. आर्याने आतापर्यंत अनेक अल्बम्स, तसेच काही मराठी चित्रपटांसाठी, नाटकांसाठी गाणी गायली आहेत. आर्याने आज संगीत क्षेत्रात आपला ठसा उमटविला आहे. संगीत क्षेत्रातील अनेक नामवंत कलाकारांनी आर्याच्या आवाजाची आणि तिच्या गान कौशल्याची भरभरून प्रशंसा केली आहे. शास्त्रीय संगीत असो वा नाट्यगीते, भावगीते असो वा भक्तिगीते, मराठी चित्रपट संगीत असो वा हिंदी गाणी, इतकेच नव्हे, तर लावणी, लोकगीते या सर्व शैलीतील गाणी आर्या तितक्याच ताकदीने गाते. गायनासोबतच आर्या अभिनेत्री म्हणूनदेखील लोकांसमोर आली. २०१७ च्या सुरुवातीस प्रदर्शित झालेल्या ‘ती सध्या काय करते’ या चित्रपटातून तिने अभिनय कारकिर्दीस सुरुवात केली. या चित्रपटामध्ये तिने गायलेले ‘हृदयात वाजे समथिंग’ हे गाणे रसिकांना प्रचंड आवडले. या गाण्यातील तिच्या आवाजाचे सगळ्यांनीच कौतुक केले. मराठीसोबतच काही इंग्रजी शब्दांचे बोल या गाण्यात असल्याने, हे गाणे प्रेक्षकांनी अक्षरश: डोक्यावर घेतले. विशेष म्हणजे, हे गाणे आर्या आंबेकर आणि अभिनय बेर्डे यांच्यावरच चित्रित झाले होते. ‘हृदयात वाजे समथिंग’ हे गाणं विश्वजित जोशी आणि श्रीरंग गोडबोले यांनी लिहिले आहे.

अवधूत गुप्ते - बॉईज - संगीतकार
अवधूत गुप्ते हा एक प्रसिद्ध गायक, संगीतकार असण्यासोबतच यशस्वी चित्रपट निर्माता, दिग्दर्शकदेखील आहे. ‘मेरी मधुबाला’, ‘जय जय महाराष्ट्र माझा’ यांसारख्या गाण्यामुळे अवधूत खऱ्या अर्थाने नावारूपाला आला. आज मराठीतील यशस्वी गायक, दिग्दर्शकांमध्ये त्याचे नाव घेतले जाते. त्याने मराठीसोबतच हिंदी गाणीदेखील गायली आहे. त्याचे स्वतंत्रपणे अनेक संगीत अल्बमदेखील आहेत, तसेच त्याने छोट्या पडद्यावरील कार्यक्रमांचे सूत्रसंचालनदेखील केले आहे. त्याने अनेक कार्यक्रमात परीक्षकाची भूमिका साकारली आहे. अवधूतने पाऊस या अल्बमद्वारे गायक आणि संगीतकार म्हणून संगीत क्षेत्रात पदार्पण केले. त्यानंतर, काहीच दिवसांत वैशाली सामंतसोबत ‘ऐका दाजीबा’ हा अल्बम त्याने प्रेक्षकांच्या भेटीस आणला. हा अल्बम कमालीचा लोकप्रिय झाला. त्यानंतर, त्याने कधीच मागे वळून पाहिले नाही. ‘बॉईज’ या चित्रपटाला संगीतकार अवधूत गुप्तेने सुमधूर संगीत दिले आहे. या चित्रपटातील ‘जीवना...’, ‘लग्नाळू’ ही सगळीच गाणी रसिकांना प्रचंड भावली. ‘लग्नाळू’ हे गाणे पौगंडावस्थेतील मुलांच्या मनात हळुवार फुलणाऱ्या प्रेमभावनेला वाट करून देते. कॉलेजविश्वात पहिले पाऊल टाकणाऱ्या नवतरुणवर्गाचे विश्व मांडणाऱ्या या गाण्याचे संगीत आणि लिखाण अवधूत गुप्तेने केले आहे. पार्थ भालेराव, सुमंत शिंदे आणि प्रतीक लाड यांच्या मुख्य भूमिका असलेल्या ‘बॉईज’ या चित्रपटातील सगळ्याच गाण्यांना रसिकांनी डोक्यावर घेतले. या चित्रपटातील संगीत तरुण पिढीला चांगलेच भावले असून, या गाण्यांसाठी अवधूतचे चांगलेच कौतुक होत आहे.

शामक दावर - हृदयांतर - कोरिओग्राफर
शामक दावरने आजवर ‘दिल तो पागल है’, ‘ताल’, ‘किस्ना’, ‘बंटी और बबली’, ‘धूम २’, ‘तारे जमीन पर’, ‘युवराज’, ‘रब ने बना दी जोडी’, ‘जग्गा जासूस’ यांसारख्या चित्रपटांतील गाणी कोरिओग्राफ केली आहेत. शामकला बॉलीवूडमधील सगळ्यात चांगल्या कोरिओग्राफर्सपैकी एक कोरिओग्राफर मानले जाते. तीन दशके बॉलीवूडमध्ये कोरिओग्राफर म्हणून काम केल्यानंतर, शामक दावर मराठी चित्रपटसृष्टीकडे वळला. त्याने ‘हृदयांतर’ या चित्रपटासाठी नृत्यदिग्दर्शन केले. फॅशन डिझायनर-दिग्दर्शक विक्रम फडणीस यांच्या ‘हृदयांतर’ या चित्रपटातील शीर्षक गीतासाठी शामकने नृत्यदिग्दर्शन केले. शामक दावर आणि विक्रम फडणीस यांचा अनेक वर्षांचा ऋणानुबंध असल्याने विक्रमच्या चित्रपटाद्वारे शामकने मराठी चित्रपटसृष्टीत पदार्पण केले. ‘हृदयांतर’ हा एक भावनात्मक चित्रपट असून, या चित्रपटात मुक्ता बर्वे, सुबोध भावे, सोनाली खरे यांच्या मुख्य भूमिका होत्या. ‘हृदयांतर’ या चित्रपटातील क्लायमॅक्सला असलेले गाणे शामकने कोरिओग्राफ केले आहे. हे केवळ म्युझिकल गाणे असून, या गाण्यातील नृत्य प्रेक्षकांना चांगलेच भावले होते. या गाण्यात स्वत: शामक दावरनेदेखील उपस्थिती लावली आहे. शामकच्या या नृत्यावर सगळेच फिदा झाले आहेत.

श्रेया घोषाल - देवा - रोज रोज नव्याने - गायिका
श्रेया घोषालने संजय लीला भन्सालीच्या ‘देवदास’ या चित्रपटाद्वारे बॉलीवूडमध्ये आगमन केले. पहिल्याच चित्रपटातील ‘डोला रे’ हे तिचे गाणे चांगलेच गायले. त्यानंतर, तिने कधीच मागे वळून पाहिले नाही. तिने आज केवळ बॉलीवूडमध्येच नव्हे, तर अनेक मराठी चित्रपटांमध्येदेखील एकापेक्षा एक सरस गाणी गायली आहेत. सगळ्याच पठडीतील गाणी श्रेया तितक्याच ताकदीने गाते. आज बॉलीवूडमधील सगळ्यात चांगल्या गायकांपैकी एक तिला मानले जाते. तिने गेल्या काही वर्षांत अनेक पुरस्कारदेखील मिळविले आहेत. ‘देवा’ या चित्रपटात श्रेयाने गायलेले ‘रोज रोज नव्याने’ हे गाणे प्रेक्षकांना प्रचंड आवडले. या रोमँटिक गाण्यात श्रेया घोषालला सोनू निगमची साथ लाभली आहे. प्रेमाच्या श्रवणीय जगात घेऊन जाणारे हे गाणे क्षितीज पटवर्धन यांनी लिहिले असून, संगीत दिग्दर्शक अमितराज यांनी या गाण्याला चाल दिली आहे. हे गाणे प्रेमीयुगुलांसाठी तर पर्वणी ठरले आहे. या गाण्याला प्रेक्षकांची चांगलीच पसंती मिळाली असून, अंकुश चौधरी, तेजस्विनी पंडित यांच्यावर हे गाणे चित्रित करण्यात आले आहे. ‘देवा’ या चित्रपटात प्रेक्षकांना माया आणि देवाची प्रेमकथा पाहायला मिळाली होती. माया ही लेखिका तर देवा हे अतरंगी कॅरेक्टर आहे. अंकुश चौधरीने साकारलेल्या देवासारखीच मायाही अतरंगीच आहे. ती कुठलीही गोष्ट ठरवून करत नाही. ती सतत फिरतीवर असते आणि नावीन्य शोधण्याचा प्रयत्न करत असते. मायाच्या अतरंगीपणाला श्रेयाने तिच्या आवाजात लोकांसमोर आणले आहे.

स्वप्निल बांदोडकर - हृदयांतर - वाटेवरी - गायक
‘राधा ही बावरी’, ‘गालावर खळी’, ‘ओल्या सांजवेळी उन्हे’, ‘मला वेड लागले प्रेमाचे’ यांसारखी अनेक हिट गाणी आजवर स्वप्निल बांदोडकरने गायली आहेत. ‘चष्मे बहाद्दूर’, ‘फोटो कॉपी’, ‘जबरदस्त’, ‘झेंडा’, ‘शर्यत’, ‘मितवा’ यांसारख्या अनेक चित्रपटांतील स्वप्निलची गाणी गाजली आहेत. स्वप्निलचे अनेक अल्बमदेखील प्रेक्षकांनी अक्षरक्ष: डोक्यावर घेतले आहेत. स्वप्निलने ‘वादळवाट’ या मालिकेचे शीर्षकगीतदेखील गायले होते. आज मराठी चित्रपटसृष्टीतील प्रतिथयश गायकांमध्ये त्याची गणना केली जाते. ‘हृदयांतर’ या चित्रपटात स्वप्निलने ‘वाटे वरी’ हे गाणे गायले आहे. आयुष्यात दु:खाचा अध्याय येऊन गेल्यानंतरच खºया सुखाची जाणीव होते, हा धागा पकडत असलेल्या ‘हृदयांतर’ या चित्रपटाची गोष्ट मनाला नक्कीच भावते. पापण्यांच्या कडा ओलावण्याचे सामर्थ्य या चित्रपटात आहे आणि त्या पाऊलवाटेवर चालत, हा चित्रपट संवेदनशील मनाला चिंब करून टाकतो. कुटुंबातल्या चार व्यक्तींभोवती या चित्रपटाची कथा फिरते. भावनांचा खेळ मांडणारा, थेट हृदयाला हात घालणारा आणि नातेसंबंधांवर भाष्य करणारा हा चित्रपट आहे. या चित्रपटातील ‘वाटे वरी’ हे हृदयस्पर्शी गाणे प्रेक्षकांना चांगलेच भावले होते. या हृदयस्पर्शी गीताने रसिकांच्या मनाचा ठाव घेतला होता.

क्रीडा
Sports

• 
  आकांक्षा हगवणे, बुध्दीबळ, पुणे
• 
  अनिकेत जाधव, फुटबॉल,कोल्हापूर
• 
  हीना सिद्धू, नेमबाजी, मुंबई
• 
  पृथ्वी शॉ, क्रिकेट, मुंबई
• 
  रजनीश गुरबानी, क्रिकेट, नागपूर

चौसष्ट घरांची राणी : आकांक्षा हगवणे, पुणे
‘चौसष्ट घरांची राणी’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या पुण्याच्या आकांक्षा हगवणेने बुद्धिबळामध्ये राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आपला एक वेगळा दबदबा निर्माण केला आहे. २०१५ मध्ये आशियाई युवा बुद्धिबळ स्पर्धेत तिने १६ वर्षांखालील मुलींच्या गटामध्ये २ सुवर्ण आणि एक रौप्यपदक पटकावत ‘वुमन फिडे मास्टर’ हा किताब प्राप्त केला. २०१५ आणि २०१६ सलग २ वर्षे राष्ट्रकुल बुद्धिबळ स्पर्धेत मुलींच्या गटात सुवर्णपदकाला गवसणी घातली. या धडाकेबाज कामगिरीमुळे राज्य शासनाने तिला ‘शिवछत्रपती पुरस्कार’ देऊन नुकतेच गौरविले आहे. २०१६ मध्ये रशियात झालेल्या जागतिक स्पर्धेत तिने हा चमत्कार केला. याबरोबरच तिने ‘वुमन इंटरनॅशनल मास्टर’ हा किताबही पटकावला आहे. आता आकांक्षाला वेध लागलेत ते ‘ग्रॅण्डमास्टर’ बनण्याचे. २०१७ मध्ये तिने उझबेकिस्तान (ताश्कंद) येथे झालेल्या आशियाई युवा स्पर्धेत १८ वर्षांखालील गटात दोन सुवर्णपदके आपल्या नावावर जमा केले आहेत. याच वर्षात तिने नवी दिल्ली येथे झालेल्या राष्ट्रकुल स्पर्धेचेसुद्धा जेतेपद संपादन केले. याचबरोबर ४७ व्या बोस्ना (बोस्निया) येथील ४७ व्या बोस्ना इंटरनॅशनल खुल्या बुद्धिबळस्पर्धेत तिने विजेतेपदासह महिला ग्रॅण्ड मास्टरचा पहिला नॉर्मसुद्धा संपादन केला. आकांक्षाची वयाच्या सहाव्या वर्षी सुरुवात झाली ती मल्लखांबाने; पण पावसाळ्यात सरावासाठी बाहेर पडता येत नव्हते, घरातच थांबावे लागायचे. त्यामुळे घरात असताना बुद्धिबळ खेळण्यास सुरुवात केली. विरुद्ध खेळाडूंच्या चालीला प्रतिचाल करून, मात करण्यामध्ये आनंद वाटू लागला आणि आकांक्षाची बुद्धिबळ कारकीर्द सुरू झाली. महिला बुद्धिबळक्षेत्रात पुण्याचीच नव्हे, तर अवघ्या देशाची आशा-आकांक्षा असलेली ही १७ वर्षीय खेळाडू देशातील प्रतिभावान बुद्धिबळपटूंपैकी एक आहे. कमालीची ‘डाऊन टू अर्थ’ असलेली आकांक्षा १६ वर्षांखालील मुलींच्या गटातील ‘विश्वविजेती’ आहे, हे विशेष उल्लेखनीय. राज्य आणि राष्ट्रीयस्तरावर कायम वर्चस्वपूर्ण कामगिरी करणाऱ्या आकांक्षाने २०१३ मध्ये अवघ्या वयाच्या १३ व्या वर्षी मुलींच्या गटात (पाँडिचेरी) पहिले राष्ट्रीय विजेतेपद आपल्या नावावर केले. यानंतर तिने कधी मागे वळून पाहिले नाही. प्रत्येक वर्षागणिक तिने आपल्या कामगिरीचा आलेख उंचावत ठेवला. नंतर तिने राष्ट्रीयस्तरावर १४; तसेच १७ वर्षांखालील मुलींच्या गटामध्ये विजेतेपद पटकावले. अनेक राष्ट्रीय शालेय स्पर्धांमध्येही आकांक्षाने विजेतेपद आपल्या नावावर केले आहे.

अनिकेत जाधव, फुटबॉलपटू, कोल्हापूर
भारताच्या फुटबॉल विश्वातील आघाडीच्या फळीचा उगवता तारा म्हणून अनिकेत जाधवकडे पाहिले जाते. अनिकेतने वयाच्या १५व्या वर्षी पुणे एफसी या क्लबकडून फुटबॉल खेळण्यास सुरुवात केली. त्यानंतर त्याने याच क्लबकडून १७ वर्षांखालील, १९ वर्षांखालील संघांतून खेळताना अनेक स्पर्धा गाजवल्या. अनिकेत याची सन २०१२-१३ मध्ये महाराष्ट्र राज्य संघातून सुब्रतो चषक शालेय फुटबॉल स्पर्धेसाठी निवड झाली. यात त्याने उल्लेखनीय कामगिरी केली. त्यामुळे फुटबॉलक्षेत्रात तो सर्वत्र ओळखला जाऊ लागला. २०१४ मध्ये भारतात झालेल्या एफसी बायर्न युथ चषक स्पर्धेत त्याने चमकदार कामगिरी केली. यामुळे त्याची एफसी बायर्न युथ चषक स्पर्धेच्या म्युनिक येथे झालेल्या अंतिम सामन्यासाठी निवड झाली. ऑल इंडिया अ‍ॅडमिनिस्टर्स चषक स्पर्धेत त्याने सर्वाधिक आठ गोल करत संघाला विजय मिळवून देण्यात मोलाचा वाटा उचलला. २०१४-१५ मध्ये झालेल्या १९ वर्षांखालील आय लीग स्पर्धेत पुणे एफसी संघात त्याचा समावेश होता. या स्पर्धेचे उपविजेतेपद मिळवले होते. अनिकेतची २०१५ मध्ये भारताच्या १७ वर्षांखालील संघात निवड झाली. १ सप्टेंबर २०१५ रोजी १७ वर्षांखालील विश्वचषक फुटबॉल स्पर्धेत ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध खेळताना त्याने तीन गोल नोंदवून भारतासाठी हॅट्ट्रिक केली. २३ फेब्रुवारी २०१६ रोजी द. आफ्रिकेतील १८ वर्षांखालील सुपर स्पोर्ट्स युनायटेड संघावर भारताच्या १७ वर्षांखालील संघाने विजय मिळवला. हा विजय मिळवून देण्यात अनिकेतचा गोल महत्त्वाचा ठरला. २०१६ मध्ये गोवा येथे झालेल्या आंतरराष्ट्रीय युथ फुटबॉल स्पर्धेत आणि आशियाई युवा चषक फुटबॉल स्पर्धेत त्याने भारतीय संघाचे प्रतिनिधित्व केले. यातील कामगिरीच्या जोरावर त्याची १७ वर्षांखालील युवा विश्वचषक फुटबॉल स्पर्धेसाठी भारतीय संघात निवड झाली. मूळचा कोल्हापूरचा असलेल्या अनिकेतने पुण्यातील क्रीडा प्रबोधनी अकॅडमीतून आपल्या फुटबॉल कारकिर्दीस सुरुवात केली. त्या वेळी तो अवघा १५ वर्षांचा होता. एका ऑटोरिक्षाचालकाचा मुलगा असलेल्या अनिकेतने जिद्द आणि परिश्रमाच्या जोरावर हे यश मिळवले आहे.

हीना सिद्धू, नेमबाजी, मुंबई
गुरगावची असलेली हीना ‘मुंबईची सून’ म्हणून आज जागतिक नेमबाजीमध्ये भारताचे नाव अभिमानाने उंचावत आहे. भारतीय संघाची अव्वल नेमबाज असलेल्या हीनाकडे २०२० टोकियो ऑलिम्पिक पदकाची मुख्य दावेदार म्हणून पाहिले जात आहे. २०१४ साली हीनाने आंतरराष्ट्रीय पिस्तूल क्रमवारीत अव्वलस्थान काबिज करत अशी कामगिरी करणारी पहिली भारतीय पिस्तूल नेमबाज, असा मान मिळवला होता. त्याचप्रमाणे, २०१३ साली विश्वचषक अंतिम फेरीत १० मीटर पिस्तूल नेमबाजीमध्ये सुवर्णवेध घेत अशी कामगिरी करणारी हीना पहिली भारतीय ठरली. व्यवसायाने दंतवैद्य असलेल्या हीनाचे घरचे वातावरण क्रीडामय आहे. तिचे वडील आणि भाऊ हे दोघेही राष्ट्रीय नेमबाज असून त्यांच्याच पावलावर पाऊल टाकत हीनाने भारताची मान उंचावली आहे. मुंबईकर नेमबाज रोनक पंडित यांच्याशी विवाहबद्ध झाल्यानंतर हीनाची ओळख ‘मुंबईची सून’ अशी झाली. विश्वचषक स्पर्धेत २ सुवर्ण, राष्ट्रकुल स्पर्धेत २ सुवर्ण, आशियाई नेमबाजीमध्ये एक सुवर्ण अशा मुख्य स्पर्धांत चमकलेल्या हीनाने अनेक आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांत लयलूट केली असून सध्या ती आगामी २०२० च्या टोकियो आॅलिम्पिकसाठी कसून सराव करत आहे. २००६ सालापासून नेमबाजीला सुरुवात केल्यानंतर हीनाने सर्वप्रथम राष्ट्रीय ज्युनिअर स्पर्धेत छाप पाडली. यानंतर तिने थेट भारताच्या वरिष्ठ आणि आंतरराष्ट्रीय नेमबाजांवर वर्चस्व गाजवून आपल्या वर्चस्वाची नांदी दिली. २०१२ साली पहिल्यांदाच लंडन ऑलिम्पिकमध्ये सहभागी झाल्यानंतर हीनाला अपेक्षित कामगिरी करता आली नव्हती. मात्र एका वर्षानंतर तिने जबरदस्त कामगिरी करताना विश्वचषक स्पर्धेसह अनेक प्रमुख आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये पोडियम स्थान पटकावून भारतासाठी अभिमानास्पद कामगिरी केली.

मुंबईचे ‘पृथ्वी’ क्षेपणास्त्र - पृथ्वी शॉ
भारतीय क्रिकेटचा उगवता तारा असलेल्या मुंबईकर पृथ्वी शॉ याने, आपल्या अद्वितीय कामगिरीच्या जोरावर सर्वांचेच लक्ष वेधले आहे. सातत्यपूर्ण आणि अनेक विक्रमी कामगिरीमुळे आज पृथ्वीकडे भविष्यातला सचिन तेंडुलकर म्हणून पाहिले जात आहे. पृथ्वीने यंदाच्या वर्षी जानेवारी-फेब्रुवारी दरम्यान न्यूझीलंडमध्ये झालेल्या १९ वर्षांखालील विश्वचषक स्पर्धेत, आपल्या कर्णधारपदाखाली भारताला विश्वविजेते केले. ही त्याच्या कारकिर्दीतील आतापर्यंतची सर्वात मोठी कामगिरी. मात्र, असे असले, तरी मुंबई शालेय क्रिकेटमधून तो सर्वप्रथम सर्वांच्या नजरेत आला. मुंबईच्या शालेय क्रिकेटमध्ये दबदबा राखणाऱ्या रिझवी स्प्रिंगफिल्ड शाळेच्या १६ वर्षांखालील संघाचा कर्णधार असलेल्या पृथ्वीने नोव्हेंबर २०१३ साली मोठा धमाका करताना, साºया क्रिकेटविश्वाचे लक्ष वेधून घेतले होते. प्रतिष्ठेच्या १६ वर्षांखालील हॅरीश शिल्ड आंतर शालेय क्रिकेट स्पर्धेत, पृथ्वीने सेंट फ्रान्सीस डी’अ‍ॅसीसी विरुद्ध ३३० चेंडूंत तुफानी ५४६ धावा चोपल्या. या धमाक्यानंतर मुंबईतील सर्वच क्रीडा पत्रकारांची धावपळ सुरू झालो. जो-तो पृथ्वीच्या एका प्रतिक्रियेसाठी धडपडत होता. न्यूज चॅनलवर फक्त पृथ्वीची चर्चा. त्यात दखल घेण्याची बाब म्हणजे, हा विक्रम अशा दिवशी झाला, जेव्हा क्रिकेटचा देव म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या मास्टर ब्लास्टर सचिन तेंडुलकरला जागतिक क्रिकेटमधून निवृत्ती घेऊन केवळ चार दिवस उलटले होते. साहजिकच, लगेच पृथ्वीची तुलना सचिनशी होऊ लागली. सचिन तेंडुलकरने निवृत्ती घेतली आणि काही दिवसांतच देशाला दुसरा तेंडुलकर मिळाला, इथपर्यंत पृथ्वीवर स्तुतिसुमने उधळले गेले. शिवाय या विक्रमानंतर विविध सत्कार, अनेक शिष्यवृत्त्या, विविध स्पॉन्सरशिप अशा अनेक गोष्टी पृथ्वीसह घडल्या. या विक्रमी खेळीआधीही पृथ्वीने सातत्याने शतकी, द्विशतकी व त्रिशतकी खेळी केल्या होत्या. मात्र, ५४६ च्या माइलस्टोननंतर तो स्टार झाला होता. या विक्रमानंतर त्याने १६ वर्षांखालील विजय मर्चंट ट्रॉफी स्पर्धेत मुंबईचे नेतृत्त्व करताना चमकदार कामगिरी केली, तसेच शालेय स्पर्धेतही कामगिरीत सातत्य राखून त्याने आपला दांडपट्टा सुरूच ठेवला. मात्र, या वेळी त्याला म्हणावी तशी प्रसिद्धी मिळाली नाही. सध्या मुंबई रणजी संघात सलामावीर म्हणून खेळत असलेल्या पृथ्वीने, आपल्या पदार्पणापासून मुंबईचा प्रमुख फलंदाज अशी छाप पाडली. २०१६-१७च्या मोसमात रणजी उपांत्य सामन्यात त्याने मुंबईकडून पदार्पण केले. आपल्या पहिल्याच सामन्यात शतक झळकावत पृथ्वीने छाप पाडली. यानंतर, दुलीप चषक स्पर्धेतही पदार्पणात शतक झळकावून पृथ्वीने लक्ष वेधले. विशेष म्हणजे, या आधी रणजी आणि दुलीप स्पर्धेच्या पदार्पणात शतक झळकावण्याचा पराक्रम केवळ सचिन तेंडुलकरने केला होता, त्यामुळे पुन्हा एकदा पृथ्वी हाच सचिनचा खरा वारसदार असल्याच्या चर्चेला उधाण आले.

अल्पावधीत प्रकाशझोतात : रजनीश गुरबानी, नागपूर
बाळाचे पाय पाळण्यात दिसतात, या उक्तीची प्रचिती देणारी रजनीश गुरबानीची खेळातील वाटचाल आहे. शालेय जीवनात दौड स्पर्धेत सुवर्णपदक पटकावणारा रजनीश बॅडमिंटन व बास्केटबॉल चांगल्या प्रकारे खेळतो. तो खऱ्या अर्थाने अष्टपैलू आहे, असे म्हणणे वावगे ठरणार नाही. कुठल्याही खेळात करिअर केले असते तरी राष्ट्रीय पातळीवर त्याने छाप सोडली असती, असे त्याच्या कारकिर्दीवरून दिसून येते. त्याला क्रिकेटची विशेष आवड आहे, हे वेगळे सांगण्याची गरज नाही. सुरुवातीचे शालेय शिक्षण मुंबईत झाल्यानंतर रजनीशला पालकांसह नागपूरची वाट धरावी लागली. येथेही त्याच्यातील खेळाडू स्वस्थ बसला नाही. कुटुंब शिक्षणाला अधिक महत्त्व देणारे असल्यामुळे रजनीशने अभियांत्रिकीमध्ये पदवी पूर्ण करताना क्रिकेटची आवडही जोपासली. २८ जानेवारी १९९३ रोजी जन्मलेल्या रजनीशने यंदाच्या मोसमात लक्षवेधी कामगिरी केली. या २४ वर्षीय वेगवान गोलंदाजाने यंदाच्या मोसमात रणजी ट्रॉफी स्पर्धेत विदर्भाला जेतेपद पटकावून देण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. मितभाषी असलेल्या रजनीशचे राष्ट्रीय संघात स्थान मिळवण्याचे लक्ष्य आहे. कर्नाटकविरुद्ध उपांत्य फेरीत १२ बळी आणि दिल्लीविरुद्ध अंतिम लढतीत हॅट्ट्रिक नोंदवल्यानंतर भारतीय क्रिकेट वर्तुळाला गुरबानीची दखल घ्यावी लागली. रजनीशच्या गोलंदाजीमध्ये युवा भुवनेश्वर कुमारची झलक दिसते. अतिवेगवान नसला तरी सरासरी १३०-१३५ किलोमीटर प्रतितास वेगाने गोलंदाजी करताना स्विंगच्या जोरावर प्रतिस्पर्धी फलंदाजांच्या मनात धास्ती निर्माण करण्यात तो सक्षम आहे. भारताचा वेगवान गोलंदाज उमेश यादवने रजनीशची प्रशंसा करताना त्याच्यात भारतीय संघाचे प्रतिनिधित्व करण्याची क्षमता असल्याचे म्हटले आहे. रजनीशने गोलंदाजी करताना वेग वाढविण्यास प्रयत्नशील असल्याचे म्हटले आहे. रजनीश इराणी ट्रॉफी स्पर्धेत शेष भारत संघाविरुद्धच्या लढतीत खेळण्यास उत्सुक आहे.

मेडिकल
Medical

• 
  डॉ. अब्दूल माजिद, न्यूरॉलॉजिस्ट, औरंगाबाद
• 
  डॉ. अनंत जोशी, स्पोर्टस मेडिसीन, मुंबई
• 
  डॉ. सी. बी. कोप्पीकर, ब्रेस्ट कॅन्सर, पुणे
• 
  डॉ. जय देशमुख, फिजीशियन, नागपूर
• 
  डॉ. मिलिंद कीर्तने, इएनटी तज्ञ, मुंबई

डॉ.अब्दुल माजिद, न्यूरॉलॉजिस्ट, औरंगाबाद
डॉ. अब्दुल माजिद हे वैद्यकीय क्षेत्रातले एक प्रसिद्ध नाव. न्युरोलॉजिस्ट, लेखक, उत्तम वक्ता व सामाजिक कार्यकर्ता यांसोबतच एक बहुआयामी व्यक्तिमत्त्वही. वैद्यकीय क्षेत्रात वाटचाल करत असताना त्यांनी गरजुंना सेवा देणे आणि भविष्यात काही गावे दत्तक घेऊन तेथील लोकांना ‘मिरगी’ (एपिलेप्सी) तून मुक्त करणे हे अंतिम ध्येय उराशी बाळगले आहे. त्यांच्या या ध्येयपूर्तीसाठी ते सातत्याने विविध गावांना भेटी देऊन तेथील सामान्य लोकांच्या सान्निध्यात राहतात. मानवतावादाचा संदेश देणाºया या अवलियाचा प्रवास असाच अखंड चालूच राहणार आहे. एका सर्वसामान्य कुटुंबात २० जून १९७० रोजी डॉ. अब्दुल माजिद यांचा जन्म झाला. त्यांचे वडील जलसंधारण विभागात सिव्हील इंजिनियर होते. लातूर जिल्ह्यातील अहमदपूर तालुक्यात त्यांनी त्यांचे प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षण पूर्ण केले. त्यापुढील शिक्षण उदगीर येथे झाले. दहावी आणि बारावीत ते गुणवत्तापात्र विद्यार्थी होते. त्यांनी १९८७ मध्ये औरंगाबादच्या सरकारी वैद्यकीय महाविद्यालयात (जीएमसी) प्रवेश घेतला. एमबीबीएसच्या सलग तीनही वर्षी त्यांनी विद्यापीठात प्रथम क्रमांकावर येण्याचा बहुमान पटकावला. त्यानंतर जीएमसीमध्येच त्यांनी एमडी (जनरल मेडिसीन) साठी प्रवेश घेतला. ते १९९६मध्येही विद्यापीठात प्रथम क्रमांकाने उत्तीर्ण झाले. त्यांची ऑल इंडिया एंट्रंस एक्झामिनेशन’द्वारे मुंबईच्या केईएम हॉस्पिटलमध्ये न्यूरोलॉजीतील डीएम कोर्ससाठी निवड झाली. जुलै २००० मध्ये त्यांनी मुंबई विद्यापीठातून डीएम परीक्षेत दुसºया क्रमांकावर येण्याचा मान मिळवला. केईएम हॉस्पिटलमध्ये त्यांनी एक वर्ष न्यूरोलॉजीमध्ये प्राध्यापकाचे काम पाहिले. त्यांना परदेशात, महानगरांमध्ये विविध संधी असतानाही ते औरंगाबादमध्ये गरजूंना सेवा देण्यासाठी परतले. ते ‘अमेरिकन अकॅडमी ऑफ न्यूरोलॉजी (एएएन), इंडियन असोसिएशन ऑफ न्यूरोलॉजी (आयएएन), इंडियन स्ट्रोक असोसिएशन (आयएसए) आणि इंडियन एपिलेप्सी असोसिएशन (आयईए) या संस्थांचे सदस्य आहेत. त्यांच्या विशेष आवडीचे विषय म्हणजे स्ट्रोक, एपिलेप्सी आणि हार्टएक्स हे असून ते प्रथितयशतज्ञ न्यूरोफिजिशिअन म्हणून गेल्या १८ व्या वर्षांपासून प्रॅक्टिस करत आहेत. डॉ.अब्दुल माजिद यांनी औरंगाबादच्या ‘अ‍ॅपेक्स ब्रेन क्लिनिक’ मध्ये ओपीडी प्रॅक्टिस सुरू केली. ज्या शहरात न्यूरोफिजिशियन उपलब्ध नाहीत, अशा नांदेड, जालना, बुलढाणा याठिकाणी त्यांनी सेवा देणे सुरू केले. एक प्रामाणिक व पारदर्शी सेवा पुरवणारे डॉक्टर म्हणून त्यांची अल्पावधीतच ख्याती पसरली. मराठवाड्यात एमआरआयची सुरूवात करणारे ते एकमेव ठरले. त्यानंतर त्यांनी न्युरोसर्जन, २ इंटेसिव्हीस्टस आणि एक मॅक्सिलो-फेशियल सर्जन यांच्यासह अ‍ॅपेक्स सुपरस्पेशालिटी हॉस्पिटल सर्व सोयीसुविधांनी पूर्ण केले. हे १६ बेडसचे हॉस्पिटल भाड्याच्या जागेत होते. पुढील दोनच वर्षांत येथे ५० बेड्सची सुविधा उपलब्ध झाली. डॉ.अब्दुल माजिद आणि त्यांची टीम ‘एकत्र आपण जिंकू’ या ध्येयाने प्रेरित रूग्णांना अत्यंत माफक दरात व विशेष काळजी घेऊन सुविधा पुरवितात. सहा वर्षांपूर्वी हॉस्पिटल १०० बेड्सचे झाले. येथे एकाच छताखाली सीटी स्कॅन, एमआरआय, कॅथ लॅब, इलेक्ट्रोफिजिओलॉजी लॅब, ओटी व न्युरो आयसीयू यांची व्यवस्था आहे. हॉस्पिटलमधील डॉक्टर्सची टीम ही अत्यंत प्रामाणिक आहे. रोज ते ओपीडीतील १०० ते १५० रूग्णांना तपासतात. आत्तापर्यंत त्यांनी ५ लाखांपर्यंत कंसल्टेशन केलेले आहेत. त्यांचा साधेपणा आणि मराठीवरील प्रभुत्व यांच्यामुळे त्यांनी त्यांच्या रूग्णांमध्ये स्वत:ची एक चांगली प्रतिमा निर्माण केली आहे. ‘नो फिक्स्ड रेट’ या एका संकल्पनेवर ओपीडी असून, यामुळे गरीब रूग्णांना न्यूरोलॉजी कंसन्टेशनचा फायदा होतो. ‘न्यूरोलॉजी’ आणि जनरल प्रॅक्टिशनर्ससाठी ‘ह्युमॅनिटी’बाबत जनजागृतीपर कार्यक्रमही ते करतात. शहरी भागात ते न्यूरोलॉजीमधील सीएमई यांचे रेग्युलर सेशन्स घेतात. लिखाण व पर्यटन हे त्यांचे छंद आहेत. मराठी आणि ऊर्दुमध्ये त्यांनी अनेक कविता लिहिल्या आहेत. त्यांचा कवितासंग्रह आणि लघुकथांची दोन पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत. ते आस्था फाऊंडेशनमध्ये सक्रिय आहेत. काही गावे दत्तक घेऊन त्यांना मिरगी (एपिलेप्सी) मुक्त करण्याचा त्यांचा प्रयत्न आहे.

डॉ. अनंत ल. जोशी, ऑर्थोपेडिक सर्जन, मेडिस्पोर्ट्स
क्लिनिक, सयानी रोड परळ, मुंबई कोणताही खेळ असो, खेळाडूला कधी ना कधी, कुठे तरी इजा होतेच. कधी हात वा पाय मुरगाळतो, पाठीला, मानेला दुखापत होते. अशा वेळी इतक्या वेदना होतात की, खेळणे तर सोडाच, पण उभे राहणेही खेळाडूंना अशक्य होते. अशा वेळी ऑर्थोपेडिक सर्जनकडे जाणे, त्याच्याकडून उपचार करून घेणे, हाच मार्ग असतो. गेल्या काही वर्षांत स्पोर्ट्स मेडिसिन ही ऑर्थोपेडिकची शाखाच बनली आहे. भारतात ती सुरू करण्याचे श्रेय प्रामुख्याने डॉ. अनंत जोशी यांना दिले जाते. एकूणच क्रीडा विज्ञानातील त्यांची झेप थक्क करणारी आहे. वैद्यकीय व्यवसायातील नवनव्या शाखा व वाटा शोधताना, डॉ. जोशी आपल्या रुग्णांना योगाभ्यासाचे महत्त्वही आवर्जून सांगतात. सचिन तेंडुलकर, वीरेंद्र सेहवाग वा कोणताही क्रिकेटपटू असो की टेनिस, बॅडमिंटन, हॉकी खेळणारे खेळाडू असो, मैदानात दुखापत होताच ते येतात डॉ. अनंत जोशी यांच्याकडेच. अगदी कुस्ती खेळणाºया मल्लांनाही खात्री वाटते डॉ. अनंत जोशी यांची. गेली ३0 ते ३२ वर्षे ते खेळाडूंना फारशी औषधे न देता बरे करण्याचे काम करीत आहे. जगविख्यात ऑर्थोपेडिक सर्जन अशी त्यांची ख्यातीच आहे. गेली १0 वर्षे ते लीलावती हॉस्पिटलशी संलग्न आहेत, बोर्ड ऑफ कंट्रोल ऑफ क्रिकेटचे ते स्पोर्ट्स मेडिसिन कन्सल्टंट आहेत. आयसीसी क्रिकेट वर्ल्ड कप २0११ चे मेडिकल डायरेक्टरही होते. याशिवाय अनेक क्रीडा संस्थांचे ते वैद्यकीय सल्लागार आहेत वा त्यांच्याशी संलग्न आहेत. संगीता बिजलानी आणि विद्या बालन या अभिनेत्रीही त्यांच्याकडेच उपचारांसाठी गेल्या होत्या. भारतात डॉ. नंदकुमार लाड व अमेरिकेत अल्बामाच्या ऑर्थोपेडिक असोसिएशन ऑफ मोबाइल यांच्या हाताखाली काम करण्याची व प्रशिक्षण घेण्याची डॉ. जोशी यांना संधी मिळाली. अ‍ॅर्थ्रोस्कोपिक सर्जरीमधील नैपुण्यासाठी ते ओळखले जातात. खेळामध्ये सर्वाधिक गुडघा, कोपर, खांदा, पायाचा घोटा यांना किंवा पाठ व कंबरेला. पाठीच्या कण्याला मार लागतो, तेव्हा तर रुग्णाला इतका त्रास होतो की विचारायची सोय नसते. अतिशय वेदनादायी प्रकार असतात या दुखापती. डॉ. जोशी त्यांवर उपचार तर करतात, पण वेदना व्यवस्थापनाद्वारे त्यांचा त्रास कमी व्हावा, यासाठीही प्रयत्न करतात. पण ते केवळ खेळाडूंचेच डॉक्टर नाहीत. संधीवाताच्या त्रासापासून कसलेही फ्रॅक्चर झाले तरी केवळ मुंबई व महाराष्ट्रातील नव्हे, तर देशभरातील रुग्ण हक्काने डॉ. जोशी यांच्याकडे येतात. परळला सयानी रोडवर स्पोटर्समेड हे त्यांचे क्लिनिक आहे. त्याचे उद्घाटनच झाले होते सचिन तेंडुलकरच्या हस्ते आणि संदीप पाटील, धनंजय पिल्ले व मुंबई क्रिकेट असोसिएशनचे रवी सावंत यांच्या उपस्थितीत. गेल्या ३0-३२ वर्षांत त्यांनी हजारो लोकांच्या वेदना दूर केल्या आहेत, सांधे जुळवले आहेत, कैक शस्त्रक्रिया केल्या आहेत, त्या कमीत कमी वेळेत व किमान त्रासात करण्याचे त्यांचे तंत्र अचंबित करणारे आहे. तसे पाहता, मुंबई, महाराष्ट्रात वा देशात ऑर्थोपेडिक सर्जनची संख्या प्रचंड आहे. पण रुग्णांना हवे असतात डॉ. अनंत जोशी. हसरा स्वभाव, न घाबरवता, रुग्णाला नीट माहिती देणे, रुग्ण लवकर बरा व्हावा, यासाठी व्यवस्थित उपचार यामुळे डॉ. अनंत जोशी हे अतिशय लोकप्रिय डॉक्टर म्हणून ओळखले जातात.

डॉ़ चैतन्यानंद कोप्पीकर (संचालक, ऑर्किड्स ब्रेस्ट हेल्थ, पुणे)
देशात, काही वर्षांपर्यंत कर्करोगाचे निदान, अत्याधुनिक उपचार पद्धती याविषयी लोकांना खूप कमी माहिती होती. या रुग्णांना योग्य मार्गदर्शन मिळत नव्हते. तसेच आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल घटकातील लोकांना कर्करोगावरील उपचार परवडणारे नव्हते. त्यामुळे डॉ. चैतन्यानंद कोप्पीवर व त्यांच्या सहकाऱ्यांनी काही सामाजिक कार्यकर्त्यांच्या मदतीने पुण्यात १९९५ मध्ये प्रशांती कॅन्सर केअर मिशन या संस्थेची सुरुवात केली. कर्करोगाच्या रुग्णांना उपचारासाठी मार्गदर्शन, आर्थिक मदत करणे हा या संस्थेचा मुख्य उद्देश आहे. पण त्यावर समाधान न मानता डॉ. कोप्पीकर यांनी स्तनाच्या कर्करोगावर अधिक लक्ष केंद्रित केले. स्तनांच्या कर्करोगाविषयी महिलांमध्ये अद्याप पुरेशी जनजागृती नाही. त्यामुळे या क्षेत्रात प्रशांती कॅन्सर केअर मिशनअंतर्गत २००९ मध्ये ऑर्किड्स ब्रेस्ट हेल्थ क्लिनिक सुरू करण्यात आले. स्तनाच्या कर्करोगाचे निदान व उपचारांसाठी आवश्यक असलेल्या मशिन्स असलेल्या देशातील मोजक्या क्लिनिकमध्ये आॅर्किडचे नाव घेतले जाते. डॉ. कोप्पीकर यांनी चार वर्षांपूर्वी देशभरात केलेल्या सर्वेक्षणामध्ये कर्करोग झालेल्या महिलांचे स्तन काढून टाकण्याचे प्रमाण अधिक असल्याचे दिसून आले. जयपुर, पाटणा या शहरांत हे प्रमाण १०० टक्के होते. तर भारतात ८० टक्के महिलांचे स्तन काढले जात होते. तसेच विचित्र पद्धतीने शस्त्रक्रिया होत होत्या. या पार्श्वभूमीवर डॉ. कोप्पीकर यांनी २०१० पर्यंत १० वर्षे जर्मनी, इंग्लंड, अमेरिका या देशांमध्ये ‘ऑन्कोप्लॉस्टीक सर्जरी’चे प्रशिक्षण घेतले. या शस्त्रक्रियेमुळे कर्करोग झालेले स्तन काढावे लागत नाही. त्यासाठी त्यांनी क्लिनिकमध्ये देशातील पहिले ऑन्कोप्लास्टी युनिट सुरू केले. जगभरात ‘ऑन्कोप्लास्टी सर्जरी’चे प्रमाण वाढत आहे. मात्र, भारतात त्याविषयी माहिती नाही. त्यामुळे डॉ. कोप्पीकर देशभरात कार्यशाळा, परिषदांच्या माध्यमातून तज्ज्ञांना याविषयी मार्गदर्शन करीत आहेत. चार वर्षांपूर्वी युकेमधील विद्यापीठाच्या सहकार्याने इंटरनॅशनल स्कूल आॅफ आॅन्कोप्लास्टिक सर्जरीची स्थापना केली आहे. त्यामध्ये पदव्युत्तर अभ्यासक्रम सुरू करण्यात आला आहे. त्यामुळे या क्षेत्रात वेगाने बदल होऊ लागला आहे. स्तनांच्या कर्करोगाचे लवकर निदान होण्याच्या दृष्टीने डॉ. कोप्पीकर यांनी नवनवीन तंत्रज्ञाने विकसित केली आहेत. ‘मॅमोग्राफी’पेक्षा अधिक क्षमतेचे ऑटोमेटेड ब्रेस्ट अल्ट्रा साऊंड हे मशिन क्लिनिकमध्ये असून भारतात २ ते ३ ठिकाणीच ते आहे. स्तनांच्या कर्करोगासंदर्भात आयसर या केंद्र सरकारच्या संशोधन संस्थेच्या सहकार्याने क्लिनिकमध्ये संशोधनाचे मोठे काम सुरू आहे. नवीन तंत्रज्ञान विकसित करण्यासाठी डॉ. कोप्पीकर यांचे सातत्याने प्रयत्न सुरू आहेत. त्यांचे हे प्रयत्न जगभर नावाजले गेले आहेत. इंग्लंड, अमेरिकेमध्ये याविषयीच्या परिषदांमध्ये त्यांना मार्गदर्शन करण्याची संधी देण्यात आली. देश-विदेशातील विविध रुग्णालये व संस्थांमध्ये स्तनांच्या कर्करोगाचे तज्ज्ञ म्हणून त्यांना मानाचे स्थान आहे. गोरगरीबांना कर्करोगाच्या उपचारांचा खर्च परवडत नाही. त्यामुळे क्लिनिकमध्ये डॉ. कोप्पीकर यांच्याकडून प्रशांती मिशनच्या सहकार्याने अशा रुग्णांना आर्थिक मदतही दिली जाते. तसेच याठिकाणी बाहेरील उपचार शुल्कापेक्षा ४० टक्के शुल्क कमी घेतले जाते. सामाजिक बांधिलकी जपत रुग्णांना कमी खर्चात उपचार उपलब्ध करून दिले जातात. कर्करोग तपासणीसाठी त्यांच्या व्हॅन्स असून खेडोपाडी जाऊन महिलांची तपासणी केली जाते. विविध ठिकाणी शिबीरे घेतली जातात. स्तनांच्या कर्करोगाबाबत महिला व समाजामध्ये अधिकाधिक जनजागृती करण्यासाठी त्यांनी सातत्याने प्रयत्न सुरू ठेवले आहेत.

डॉ. जय देशमुख, नागपूर
डॉ. जय एका उच्चशिक्षित कुटुंबात जन्माला आले. त्यांचे वडील प्रोफेसर एम. जी. देशमुख नागपूर विद्यापीठाची पीएच.डी. मिळविणारे पहिले विद्यार्थी होते व त्यांच्या मातोश्री उषा देशमुख डॉक्टरेट असून ३०० हून अधिक पुस्तके त्यांनी लिहिली आहेत. डॉ. जय यांनी मुंबईच्या सायन कॉलेजमधून एमबीबीएस व एम.डी. केले. मेडिसीन, ईएनटीमध्ये त्यांना सुवर्णपदके मिळाली. विद्यापीठात ते टॉप होते. ते एम.डी. झाले त्यावेळी निकालाची टक्केवारी होती अवघी आठ. डॉ. जय यांनी अनेक मेडिकल नियतकालिकांत लेख लिहिले. हायपरटेन्शन, डायबेटिक, एचआयव्ही मेडिसिन आदी विषयांवर ते व्याख्यान देतात. डॉ. जय यांनी १९८१ मध्ये व्यावसायिक प्रवास सुरू केला. मुंबईतील अनेक मोठ्या हॉस्पिटलमध्ये जॉब करण्याची संधी त्यांना होती. पण त्यांनी बघितले फारच कमी डॉक्टर्स स्वत:ची प्रॅक्टिस करतात. त्यामुळे त्यांनी प्रॅक्टिस सुरू केली. उन्हाळ्यात नागपूरच्या ४५ डिग्री तापमानात सेकंडहॅन्ड स्कूटरवरून ते फिरायचे. नीरीमध्ये अल्प पगारावर वैद्यकीय अधिकारी म्हणून काम केले. डागा व इतर काही रुग्णालयातही सेवा दिली. सुरुवातीला त्यांचे हॉस्पिटल दोन बेड्सचे होते. शिक्षणात रस असल्यामुळे ते सावंगीच्या मेघे हॉस्पिटलमध्ये व्हिजिटिंग प्रोफेसर म्हणून जात. त्यांनी सलग तीन वर्षे ‘बेस्ट प्रोफेसर’ हा किताब जिंकला. डॉक्टरची भूमिका अतिशय साधी असते. रुग्णाला त्याच्या रोगापासून मुक्ती आणि आराम देणे हे त्याचे काम. औषध वितरणाबाबतही नियम बनविण्याची गरज आहे, असे ते म्हणतात. भारतात डायबेटिक रुग्णांची संख्या मोठी आहे. योग्य उपचार केल्यास डायबेटिस टाळता येतो. डायबेटिक रुग्णांसाठी सर्व साधनांनी सज्ज अशी अ‍ॅम्बुलन्स सेवा डॉ. जय देशमुख सुरू करणार आहेत. शाळा, महाविद्यालयांतही ते विनामूल्य आरोग्य तपासणी शिबिरे घेतात.धम्मचक्रदिनी दरवर्षी जवळपास १००० रुग्णांची मोफत तपासणी करून त्यांच्यावर ते उपचार करतात. रोज तब्बल १४ तास रुग्णसेवेत व्यग्र असतात. भावी डॉक्टरांसाठी डॉ. जय हे ‘रोल मॉडेल’ आहेत. मानवतेबद्दल आदर, कणव असेल तरच या व्यवसायात या! पैसे जरूर कमवा. पण तेच एकमेव लक्ष्य असता कामा नये. पैसा नेहमीच येतो, तुम्ही पेशन्टस्मागे धावा, पैशामागे धावू नका, रुग्णाना लवकरात लवकर बरे करण्याकडे कल असला पाहिजे. केवळ उपचारच नको तर ते रोगांपासून कसे दूर राहतील, यासाठी त्यांना मार्गदर्शनही केले पाहिजे, असेही ते सांगतात. समाजहिताच्या काही कल्पक ते योजना राबविणार आहेत. त्याते एचआयव्हीबाधीत विधवांचे पुनर्वसन आहे. जीवनशैली बदलल्यामुळे आज नवीन व्याधी जडत असल्याचे लक्षात घेऊन दर रविवारी ३०० रुग्णांची नि:शुल्क तपासणी ते करणार आहेत. आयुर्वेदिक डॉक्टरांना प्रगत चिकित्सक ज्ञान देण्यासाठी विशेष वर्ग घेतले जाणार आहेत. आदिवासीबहूल गडचिरोली जिल्ह्यातील तरुणींना नर्सिंगचे प्रशिक्षण देऊन त्यांना आत्मनिर्भर करण्याचा त्यांचा संकल्प आहे.

डॉ. मिलिंद कीर्तने, ईएनटीतज्ज्ञ, मुंबई
श्वसनेंद्रिय, कर्णेंद्रिय ध्वनी इंद्रिय म्हणजेच नाक, कान व घसा ही तीन इंद्रिये माणसाच्या जीवनात गरजेचीच असतात. ती शाबूत राहणे आवश्यकच. ती शाबूत राहावीत वा त्यांत काही बिघाड झाला की ते पुन्हा दुरुस्त करण्याचे वा त्यावर उपचार करण्याचे काम डॉ. मिलिंद कीर्तने अनेक वर्षांपासून करीत आहेत. ईएनटी स्पेशालिस्ट म्हणून ओळखले जाणारे डॉ. कीर्तने अतिशय मनमिळाऊ व लोकप्रिय डॉक्टर आहेत. त्यामुळेच मुंबई वा महाराष्ट्रच नव्हे, तर देशा-परदेशांतील रुग्णही या तीन इंद्रियांवरील आजारांच्या उपचारांसाठी डॉ. कीर्तने यांच्याकडे धाव घेतात. त्यांच्या या कार्याची दखल घेऊ न भारत सरकारने ‘पद्मश्री’ देऊन त्यांना सन्मानित केले आहे. लहान मुलाला ऐकू येते की नाही, हा अनेकदा प्रश्न पडतो. त्या वयात मुलाला बोलता येत नाही, सांगता येत नाही आणि आपण जे बोलत असतो, ते कळतही नाही. अशा मुलांची तपासणी करून, त्यांना ऐकू यावे, यासाठी त्यांनी केलेले प्रयत्न वाखाणण्यासारखे आहे. त्यामुळेच मिळालेले सन्मान, सत्कार व पुरस्कार याहून त्यांना लहान मुलाला ऐकू येऊ लागते, तेव्हा त्याच्या चेहºयावरील हास्य पाहायला आवडते. हे हास्य हाच सन्मान आहे, असे त्यांना मनापासून वाटते. त्यासाठी आॅडिओलॉजिस्ट, स्पीच लँग्वेज पॅथॉलॉजिस्ट व त्या क्षेत्रातील प्रशिक्षक यांच्यामार्फत प्रचंड मेहनत घेतात. मुंबईच्या केईएम (जीएस मेडिकल कॉलेज)मधून एमएस केले आणि आज तिथे ते मानद प्राध्यापकही आहेत. याशिवाय मुंबईतील सैफी व हिंदुजा रुग्णालयात ते रुग्णांवर उपचार करतात. डॉ. कीर्तने यांची भारत सरकारने २00५ च्या बी. सी. रॉय पुरस्कारासाठी निवड केली आणि नॅशनल अ‍ॅकॅडमी ऑफ मेडिकल सायन्स तसेच सायनस इंडोस्कोपिक सोसायटी ऑफ इंडिया, इंडियन सोसायटी ऑफ ऑक्टॉलॉजी, सोसायटी ऑफ लॅरिंगॉलॉजी यांच्याशी संबंध असलेल्या डॉ. कीर्तने यांनी असोसिएशन ऑफ ऑटोलॅरिंगॉलॉजिस्ट ऑफ इंडियाचे अध्यक्षपदही भूषविले आहे. ऑटोलॅरिंगॉलॉजी याचा आपल्या भाषेत अर्थ ईएनटी स्पेशालिस्ट वा नाक, कान, घशाचे डॉक्टर. पण ते केवळ ऑटोलॅरिंगॉलॉस्टि नसून, ते ऑटोहिनोलॅरिंगॉलॉजिस्ट म्हणजे सर्जनही आहेत. याखेरीज अनेक परदेशी वैद्यकीय संस्थांशी ते संबंधित आहेत. डॉ.कीर्तने यांनी केलेले लिखाण जसे प्रचंड आहे, तसेच त्यांच्यावरही अनेकांनी लिहिले आहे. डॉ. मिलिंद कीर्तने यांनी स्वत:ही अनेक डॉक्टर घडवले आहेत.हृदयात जसा पेसमेकर बसवतात, तसेच कर्णपटलाच्या मागे यंत्र बसवण्याची (इम्प्लांट) शस्त्रक्रिया डॉ. कीर्तने यांनी २0 वर्षांपूर्वी केली. त्यांनी आतापर्यंत केलेल्या विविध शस्त्रक्रियांची संख्या काही हजारांत असेल. इतका अभ्यास व वैशिष्ट्ये असलेले डॉ. कीर्तने यांचे स्वत:चे क्लिनिक आहे अमर भुवनमध्ये. ऑपेरा हाऊस चित्रपटगृहाजवळ, फ्रेंच ब्रिजपाशी. ते उघडते सकाळी सहा वाजता. बंद होण्याची वेळ मात्र ठरलेली नसते. जेव्हा शस्त्रक्रिया नसेल वा हॉस्पिटलमध्ये रुग्णांना भेटायचे नसेल, तेव्हा ते तिथे हमखास भेटतात. चेहऱ्यावर हास्य आणि रुग्णांना नीट माहिती देऊ न, त्यांची भीती कमी केली की बरेच प्रश्न सुटतात, यावर त्यांचा विश्वास आहे.

रंगभूमी (पुरुष)
Theatre - Male

• 
  अतुल परचुरे, आम्ही आणि आमचे बाप, अभिनय
• 
  भरत जाधव, वेलकम जिंदगी, अभिनय
• 
  चंद्रकांत कुलकर्णी, ट्रायॉलॉजी, दिग्दर्शक
• 
  मकरंद अनासपुरे, उलटसुलट, अभिनय
• 
  संजय मोने, ९ कोटी ५७ लाख, अभिनय

अतुल परचुरे (आम्ही आणि आमचे बाप)
अतुल परचुरे यांनी आतापर्यंत विविध प्रकारच्या भूमिका रंगविल्या असल्या, तरी त्यांनी साकारलेली पु. ल. देशपांडे यांची व्यक्तिरेखा अखिल महाराष्ट्राने डोक्यावर घेतली. या भूमिकेतून त्यांना बहुधा दूर व्हावे, पसंत नसावे. कारण ‘आम्ही आणि आमचे बाप’ या नाटकातही हा धागा सामायिक आहे. पु. ल. देशपांडे आणि आचार्य अत्रे यांनी मराठी भाषेला जे काही देणे दिले आहे, त्याची आठवण करून देण्याचे काम अतुल परचुरे यांनी या नाटकातील भूमिकेने केले आहे. अभिनयासह अभिवाचनाचा उत्तम आविष्कार यांनी या भूमिकेत घडविला आहे. अचूक संवादफेक, उत्कृष्ट टायमिंग आणि आश्वासक देहबोली यांचा उत्तम मिलाफ ही त्यांच्या या भूमिकेची खासियत ठरली आहे.

भरत जाधव (वेलकम जिंदगी)
विनोदी अभिनेता म्हणून एकदा का ओळख ठसली की, भल्याभल्यांना त्यातून बाहेर पडणे कठीण जाते. भरत जाधव या अवलिया अभिनेत्याने तर विनोद आणि त्यांच्या भूमिका यांचे समीकरणच निर्माण केले. मात्र, विविध भूमिकांतून दिसणारा अभिनेता, वास्तवातही तसाच असेल, असे काही नाही. भरत जाधव यांनी ‘वेलकम जिंदगी’ या नाटकातून त्याची प्रचिती आणून दिली आहे. एखादा विनोदी नट, गंभीर भूमिकाही किती ताकदीने करू शकतो, याचे उदाहरण म्हणून त्यांच्या या नाटकातील भूमिकेकडे पाहता येते. त्यांच्या सुरुवातीच्या काळातल्या ‘अधांतर’ या नाटकातून गंभीर बाजाच्या भूमिकेत दिसलेल्या भरत जाधव यांची, ‘वेलकम जिंदगी’ या नाटकातील भूमिकाही तितक्याच कमालीची आहे. ७५ वर्षे वयोमान असलेल्या व्यक्तिरेखेचे रेखाटन त्यांनी मोठ्या ताकदीने यात केले आहे.

चंद्रकांत कुलकर्णी (ट्रायॉलॉजी)
ज्येष्ठ नाटककार महेश एलकुंचवार यांची ‘वाडा चिरेबंदी’, ‘मग्न तळ्याकाठी’ आणि ‘युगान्त’ या तीन नाटकांना एकत्र करून, नाट्यत्रयीचा अनोखा प्रयोग चंद्रकांत कुलकर्णी यांनी तयार केला आहे. मध्यंतरासह आठ तासांचे हे नाटक, २५ कलावंत आणि चार मध्यांतरासह सादर होते, शिवाय याच नाटकांचे वेगवेगळे तीन प्रयोगही केले जात आहेत. अशा प्रकारची ट्रायॉलॉजी ही महाराष्ट्रातच नाही, तर देशात पहिल्यांदा झाली आहे. संहितेच्या पानांत दडलेल्या याच नाट्यत्रयीला रंगभूमीवर सादर करण्याचे महत्त्वाचे कार्य करणारे दिग्दर्शक म्हणजे चंद्रकांत कुलकर्णी! या तिन्ही नाटकांचे प्रयोग महाराष्ट्रात करीत ही नाट्यत्रयी त्यांनी नाट्यरसिकांपर्यंत पोहोचविली. या नाट्यत्रयीचे सलग तीन प्रयोग करण्याचे शिवधनुष्य त्यांनी उचलले आणि नाट्यरसिकांच्या पाठबळावर ते पेलूनही दाखविले. सलग ९ तास नाट्यगृहात रसिक बसतील का, हा प्रश्न मायबाप रसिकांनीच सोडविला आणि या नाट्यत्रयीचे सलग प्रयोगही हाउसफुल्ल झाले. दिग्दर्शकाचे कसब, कलावंतांची चोख निवड, यामुळे ही नाट्यत्रयी लोकप्रिय व्हायला वेळ लागला नाही. याचे श्रेय या नाटकांच्या चमूला तर आहेच. मात्र, ज्याप्रमाणे दिग्दर्शक म्हणून चंद्रकांत कुलकर्णी यांनी ही सगळी टीम बांधली आहे, त्याला तोड नाही. मराठीतील हा अनोखा प्रयोग आहे.

मकरंद अनासपुरे (उलटसुलट)
नाटकातील भूमिका आणि प्रत्यक्ष आयुष्य यांची सांगड घालणे कठीण गोष्ट आहे, पण काही कलावंत हा योग उत्तम पद्धतीने जुळवून आणतात. ‘नाम’ फाउंडेशनच्या माध्यमातून मकरंद अनासपुरे हे महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी बहुमोल असे कार्य करीत आहेत. ‘उलटसुलट’ या नाटकातही त्यांनी याच बाजाची भूमिका साकारत, त्यांच्या प्रत्यक्षातल्या सामाजिक कार्याला रंगभूमीवरून जोड दिली आहे. एखाद्या कलाकृतीतून समाजाला बरेच काही सांगता येते, याची अचूक जाणीव ठेवत, मकरंद अनासपुरे यांनी या भूमिकेचा उत्तम उपयोग करून घेतला आहे. एक नट म्हणून विनोदी शिक्का बसलेल्या मकरंद अनासपुरे यांनी या भूमिकेतून अतिशय संवेदनशील आणि गंभीर भूमिका साकारत, त्यांच्यावरील विनोदी नटाचा छाप पुसायला भाग पाडले आहे.

संजय मोने (९ कोटी ५७ लाख)
अभिनेते संजय मोने हे अभिनयाबरोबरच चांगले लेखक असल्याचे आतापर्यंत दिसून आले आहे. ‘९ कोटी ५७ लाख’ या नाटकात त्यांनी या दोन्ही जबाबदाऱ्या पार पाडण्याचे काम केले आहे. नर्मविनोदी बाजाची भूमिका त्यांनी यात रंगविली आहे आणि नाटकाची एकूणच पठडी लक्षात घेता, त्यांनी ही भूमिका त्यांच्या खास पद्धतीने साकारली आहे. मात्र, यात अभिनयापेक्षा त्यांची लेखनातली कामगिरी अधिक उजवी आहे. या विनोदी नाटकात एकावर एक कडी करणारे काही प्रसंग आहेत आणि ही भट्टी त्यांनी चांगली जुळवून आणली आहे. नावांचा गोंधळ असो किंवा नात्यांचा, त्यांनी याची चांगली सांगड घातली आहे. तिरकस पद्धतीने विनोद बाहेर काढण्याचे काम त्यांनी यात केले असून, त्यांच्या विनोदबुद्धीचे चांगले उदाहरण या नाटकातून दिसून येते.

रंगभूमी (स्त्री)
Theatre - Female

• 
  अतिशा नाईक, अशीही श्यामची आई, अभिनय
• 
  पूर्वा पवार, युगान्त, अभिनय
• 
  ऋतुजा बागवे, अनन्या, अभिनय
• 
  सुलेखा तळवलकर, नऊ कोटी ५७ लाख, अभिनय
• 
  शुभांगी सदावर्ते/मानसी जोशी, देवबाभळी, अभिनय

अतिशा नाईक (अशीही श्यामची आई)
अभिनयाचा कस लागेल, अशा भूमिका अचानक काही कलावंतांच्या वाट्याला येतात. अतिशा नाईक यांची ‘अशीही श्यामची आई’ या नाटकातील आई हीसुद्धा त्याच पठडीत बसणारी भूमिका म्हणावी लागेल. आई म्हटल्यावर डोळ्यांसमोर जे चित्र आपसूक उभे राहते, त्याला छेद देणारी ही भूमिका त्यांनी ताकदीने वठविली आहे. अचानक फीट येणारी, स्वत:च्या मुलाला शिव्या-शाप देणारी, लहान मुलांसारखे वर्तन करणारी अशी ही आई त्यांनी यात उभी केली आहे, पण यामागचे कारण वेगळे आहे आणि ते म्हणजे तिला असलेला आजार! शारीरिक अभिनयातून असंबद्ध वागणे-बोलणे यांचे उत्तम प्रकटीकरण त्यांनी या भूमिकेत केले आहे. मानसिक व शारीरिक पातळीवरचा तोल उत्तम सांभाळणारी म्हणून, ही भूमिका रसिकांना नकळत बांधून ठेवण्यात यशस्वी झाली आहे.

पूर्वा पवार (युगान्त)
नाट्यत्रयीच्या शेवटच्या भागात म्हणजे, ‘युगान्त’मध्ये एकुलते एक स्त्री पात्र म्हणून पूर्वा पवार यांची भूमिका लक्षात राहते. वास्तविक, यात त्यांच्या भूमिकेवर इतर व्यक्तिरेखांच्या तुलनेने कमी प्रकाशझोत असला, तरी त्यांच्या वाट्याला आलेल्या प्रसंगांत त्यांनी गहिरे रंग भरले आहेत. हाती मोजके संवाद असतानाही, पूर्वा पवार यांनी ही व्यक्तिरेखा उभी करताना, त्यांच्या ठोस रंगमंचीय अस्तित्वाने ही भूमिका योग्यरीत्या पेलली आहे.

ऋतुजा बागवे (अनन्या)
कलावंताचा चांगल्या भूमिकांचा शोध कधी संपत नाही. एखादी ‘माइलस्टोन’ अशी भूमिका साकारायला मिळावी, असे त्याचे स्वप्न असते. काहींच्या बाबतीत हे स्वप्न सत्यात उतरते. याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे, ऋतुजा बागवे हिची ‘अनन्या’ या नाटकातील भूमिका आहे. नाटकात अतिशय महत्त्वाकांक्षी दाखविलेल्या मुलीच्या जीवनात अचानक एक वादळ येते आणि तिचे भवितव्य पणाला लागते. आधी वैफल्यग्रस्त झालेल्या या मुलीच्या मनात एका क्षणी जिद्दीची ज्योत प्रज्वलित होते आणि तिच्यात होणारा हा सगळा बदल ऋतुजा बागवे हिने मोठ्या कसरतीने नाटकात उभा केला आहे. या भूमिकेसाठी तिने काही दिवस विशेष प्रशिक्षणही घेतले आणि त्यातून ही ‘अनन्या’ रंगभूमीवर साकार झाली आहे.

सुलेखा तळवलकर (९ कोटी ५७ लाख)
विनोदी बाजाच्या नाटकात कलावंताकडून काय अपेक्षित आहे, हे त्या कलाकाराला स्पष्ट माहीत असणे आवश्यक असते. अशा प्रकारची एखादी भूमिका साकारताना जराही तोल गेला, तरी त्यातल्या संवादांचा अर्थ बदलू शकतो. सुलेखा तळवलकर यांनी याची योग्य ती जाण ठेवत, ‘९ कोटी ५७ लाख’ या नाटकातून त्याची प्रचिती आणून दिली आहे. विनोदी ढंगाची भूमिका रंगविताना जी काही कसरत करावी लागते, ती सुलेखा तळवलकर यांनी या नाटकात आत्मविश्वासाने केलेली दिसते. विनोदी प्रकारची भूमिका उभी करताना अचूक टायमिंग साधण्याला पर्याय नसतो. सुलेखा तळवलकर यांनी या नाटकातील भूमिकेत त्याचा योग्य वापर करत, ही भूमिका खुलविली आहे. या भूमिकेला अपेक्षित असलेला गोंधळ घालण्याचे काम त्यांनी या नाटकात सुरेख केले आहे.

शुभांगी सदावर्ते/मानसी जोशी (संगीत देवबाभळी)
अभिनयातील देखणेपण काय असते, हे ‘संगीत देवबाभळी’ या नाटकात मांडणाऱ्या अभिनेत्री म्हणजे शुभांगी सदावर्ते आणि मानसी जोशी या आहेत. संत तुकारामांची आवली म्हणून शुभांगी सदावर्ते आणि विठ्ठलाची रखुमाई म्हणून मानसी जोशी यांनी या नाटकात अभिनयाचे मूर्तिमंत उदाहरण समोर ठेवले आहे. प्रचंड आत्मविश्वास, गद्यासह गाण्यांवरही असलेली हुकूमत आणि व्यक्तिरेखा खुलविण्याची हातोटी या दोघींकडे मुळातच असल्याचे त्यांनी या नाटकातून स्पष्ट केले आहे. या दोघींच्या संवादांची या नाटकातील जुगलबंदी म्हणजे खराखुरा नाट्यानुभव आहे.

चित्रपट (पुरुष)
Film - Male

• 
  अमेय वाघ, फास्टर फेणे, अभिनय
• 
  ललित प्रभाकर, अभिनय
• 
  प्रसाद ओक, कच्चा लिंबू, दिग्दर्शक
• 
  सचिन खेडेकर, बापजन्म, अभिनय
• 
  सुमित राघवन, आपलं मानूस, अभिनय

अमेय वाघ, फास्टर फेणे, अभिनय
अमेय वाघ सध्या तरुणांच्या गळ्यातला ताईत बनला आहे. त्याच्या अभिनयावर सगळेच फिदा आहेत. त्याने आजवर ‘फास्टर फेणे’, ‘मुरंबा’, ‘शटर’, ‘पोपट’ यांसारख्या चित्रपटात खूप चांगल्या भूमिका साकारल्या आहेत. अमेय वाघचा सिनेसृष्टीपर्यंतचा प्रवास अतिशय इंटरेस्टिंग आहे. अमेयने आपल्या करिअरची सुरुवात नाटकापासून केली. बालनाट्यापासून सुरुवात करता-करता अमेय आंतरमहाविद्यालयीन स्पर्धा गाजवू लागला आणि पुढे त्याने व्यावसायिक रंगभूमीवर पाऊल ठेवले. पुढे अभिनयाच्या जोरावर मालिका आणि सिनेमे त्याला मिळत गेले. ‘दिल दोस्ती दुनियादारी’ या मालिकेने अमेयला एक वेगळी ओळख मिळवून दिली. या मालिकेमुळे तो एक चांगला नायक असल्याची सगळ्यांना खात्री पटली आणि मराठी चित्रपटसृष्टीची दारे त्याच्यासाठी उघडली. अमेय वाघने ‘फास्टर फेणे’ या त्याच्या पहिल्याच चित्रपटात सिक्सर मारला आहे, असे म्हटले तरी चुकीचे ठरणार नाही. ‘फास्टर फेणे’ची कथा ही जुनी असली, तरी अमेयने आपल्या अभिनयाने यात नावीन्य आणले. या चित्रपटात तो बन्या या कॉलेज युवकाच्या भूमिकेत झळकला. परीक्षेच्या हॉलमध्ये त्याला एक अतिशय हुशार मुलगा भेटतो, पण त्या मुलाने आत्महत्या केली असल्याची बातमी तो दुसºया दिवशी वर्तमानपत्रात पाहतो. तो मुलगा आत्महत्या करू शकत नाही, असा बन्याला विश्वास असल्याने तो या गोष्टीचा छडा लावण्याचे ठरवतो. हे सगळे करत असताना, त्याला शिक्षण क्षेत्रातील अनेक चुकीच्या गोष्टी कळतात आणि त्यानंतर तो या सगळ्या लोकांसमोर कशा प्रकारे आणतो, हे आपल्याला ‘फास्टर फेणे’ या चित्रपटात पाहायला मिळते. प्रत्येक गोष्टीची उकल करण्याची आवड असलेल्या बन्याच्या भूमिकेत अमेय भाव खाऊन गेला आहे. या चित्रपटातील त्याच्या भूमिकेचे सगळ्यांनीच कौतुक केले आहे. हा चित्रपट अमेयचा पहिला चित्रपट आहे, असे चित्रपट पाहाताना आपल्याला कुठेच जाणवत नाही.

ललित प्रभाकर - चि. व चि. सौ. कां, अभिनय
ललित प्रभाकरने ‘जुळून येती रेशीमगाठी’ या मालिकेत साकारलेली भूमिका प्रेक्षकांनी अक्षरश: डोक्यावर घेतली. छोट्या पडद्यावर मिळालेल्या यशानंतर ललित मोठ्या पडद्याकडे वळला. त्याने चि. व चि. सौ. कां. या चित्रपटात काम केले. या चित्रपटातील त्याच्या भूमिकेलादेखील प्रेक्षकांनी तितकीच पसंती दिली. चि. व चि. सौ. कां. या चित्रपटाची कथा सत्यप्रकाश आणि सावित्री या जोडप्याभोवती फिरते. सावित्री ही प्राण्यांची डॉक्टर आणि पराकोटीची प्राणिप्रेमी, तर सत्यप्रकाश हा इलेक्ट्रिकल इंजिनीअर आणि टोकाचा पर्यावरण प्रेमी असतो. दोघेही विचारांवर ठाम आणि कामात मग्न असतात, पण तरीही घरच्यांच्या आग्रहाला बळी पडून स्थळ पाहण्याच्या कार्यक्रमाला दोघेही मान्यता देतात आणि एकमेकांना पाहतातदेखील, पण लग्नाआधी काही दिवस एकत्र राहण्याची अट ते आपल्या घरातल्यांसमोर ठेवतात. त्यानंतर, त्यांच्या कुटुंबीय आणि मित्रांची एकच भंबेरी उडते. ते दोघे एकत्र राहिल्या लागल्यानंतर काय धमाल उडते, हे प्रेक्षकांना चि. व चि. सौ. कां. या चित्रपटात पाहायला मिळते. ललित प्रभाकरने सत्यप्रकाश ही व्यक्तिरेखा खूपच चांगल्या प्रकारे साकारली आहे. सत्यप्रकाश त्याने आपल्या अभिनयाने विलक्षण खराखुरा उभा केला आहे. ललितचा हा पहिलाच चित्रपट असला, तरी त्याने त्याच्या अभिनयाने प्रेक्षकांचे मन जिंकले आहे.

प्रसाद ओक, कच्चा लिंबू, दिग्दर्शक
अभिनेता प्रसाद ओकने आजवर सिनेमा, मालिका आणि नाटकांमधून वेगवेगळ्या धाटणीच्या भूमिका साकारल्या आहेत. अभिनेता आणि दिग्दर्शकासोबतच प्रसाद एक उत्तम लेखक आहे, एक उत्तम गायक आहे, तसेच एक खूप चांगला सूत्रसंचालक आहे. ‘बंदिनी’, ‘दामिनी’, ‘घरकुल’, ‘चार दिवस सासूचे’, ‘अवघाची संसार’, ‘पिंपळपान’, ‘होणार सून मी या घरची’, ‘फुलपाखरू’ अशा अनेक मालिकांमधून प्रसादने मराठी प्रेक्षकांचे मनोरंजन केले. प्रसाद ओकने अनेक चित्रपटांतमध्ये बहुरंगी, बहुढंगी भूमिका साकारल्या आहेत. अभिनय क्षेत्रात मिळालेल्या यशानंतर तो दिग्दर्शनाकडे वळला. त्याने काही वर्षांपूर्वी त्याचा जीवलग मित्र पुष्कर श्रोतीसोबत ‘हाय काय नाय काय’ या चित्रपटाचे दिग्दर्शन केले होते. हा एक कॉमेडी चित्रपट होता. दरम्यानच्या काळात प्रसाद अभिनय क्षेत्रात व्यग्र असल्याने त्याला दिग्दर्शनासाठी वेळ देता आला नाही, पण ‘कच्चा लिंबू’ या एका वेगळ्या विषयावरच्या चित्रपटाद्वारे त्याने दिग्दर्शन क्षेत्रात पुन्हा एकदा पाऊल ठेवले. कथा, कादंबºयांतून सर्वसामान्यांचे जीवन रेखाटणारे ज्येष्ठ साहित्यिक जयवंत दळवी यांच्या ‘ऋणानुबंध’ या कादंबरीवर हा चित्रपट आधारित आहे. प्रसादच्या या नव्या इनिंगला प्रेक्षकांनी भरभरून प्रतिसाद दिला. ‘कच्चा लिंबू’ या चित्रपटामुळे एक दिग्दर्शक म्हणून त्याने मराठी चित्रपटसृष्टीत स्वत:चा एक ठसा उमटविला आहे. ‘कच्चा लिंबू’ या चित्रपटात जुन्या काळातल्या मुंबईमधल्या गिरगावच्या चाळीत राहणाºया अस्सल मध्यमवर्गीय कुटुंबाची कथा पाहायला मिळते. मध्यमवर्गीय कुटुंबातील जोडप्याचा बच्चू हा मुलगा ‘स्पेशल चाइल्ड’ असतो. हा बच्चू गतिमंद असला, तरी ऐन वयात आलेल्या बच्चूला त्याचे शरीर स्वस्थ बसू देत नाही. बच्चूसाठी स्वत:च्या वैवाहिक जीवनाकडे कळत नकळत दुर्लक्ष झालेल्या जोडप्याची आणि त्यांच्या या मुलाची कथा या चित्रपटात पाहायला मिळते. या कथेची मांडणी प्रसादने एक दिग्दर्शक म्हणून खूपच चांगल्या प्रकारे केली आहे.

सचिन खेडेकर, बापजन्म, अभिनय
सचिन खेडेकर यांनी आज मराठीतच नव्हे, तर हिंदी चित्रपट, मालिकांमध्येदेखील खूप चांगल्या भूमिका साकारल्या आहेत. टीव्ही या माध्यमाने सचिन खेडेकर यांना खरी ओळख मिळवून दिली. ‘सैलाब’, ‘थोडा है थोडे की जरूरत है’, ‘टीचर’ यांसारख्या त्यांच्या अनेक हिंदी मालिका गाजल्या. सचिन खेडेकर यांनी ‘आपली माणसे’, ‘चिमणी पाखरे’, ‘लालबाग परळ’, ‘शिक्षणाच्या आईचा घो’, ‘काकस्पर्श’, ‘फक्त लढ म्हणा’, ‘मी शिवाजीराजे भोसले बोलतोय’ अशा अनेक मराठी चित्रपटात दर्जेदार भूमिका साकारल्या आहेत. आज त्यांनी बॉलीवूडमध्येदेखील त्यांची एक वेगळी ओळख निर्माण केली आहे. आजवर सचिन खेडेकर यांनी अनेक चित्रपटांमध्ये गंभीर भूमिका साकारल्या आहेत, पण ‘बापजन्म’ या चित्रपटात प्रेक्षकांना एक वेगळे सचिन खेडेकर पाहायला मिळाले. आपल्या मुलांपासून दुरावलेल्या वडिलांची भूमिका त्यांनी या चित्रपटात साकारली आहे. ‘बापजन्म’ या चित्रपटात बाप-मुलाच्या नात्याची गंभीर गोष्ट मजेशीररीत्या मांडलेली आहे. या चित्रपटात सचिन खेडेकर यांनी भास्कर पंडित ही भूमिका साकारली आहे. पत्नीच्या मृत्यूनंतर ते एकट्यानेच आपले आयुष्य जगत असतात. आपल्या दोन्ही मुलांशी त्यांचा काहीही संपर्क नसतो. पंडित यांना कॅन्सर झाला असून, वर्षभरात त्यांचा मृत्यू होणार असल्याचे त्यांना कळते. आपल्या शेवटच्या क्षणात आपल्या मुलांना भेटण्याची त्यांना ओढ लागते. ते मुलांशी संपर्क करण्याचा प्रयत्नदेखील करतात, पण मुलांचा म्हणावा तसा त्यांना प्रतिसाद मिळत नाही. त्यामुळे ते त्यांच्याच मरणाचे नाटक करतात. अतिशय गंभीर विषय खूपच चांगल्या रीतीने या चित्रपटात मांडण्यात आला आहे. त्यामुळे या चित्रपटात आपल्याला सचिन खेडेकर एका मजेशीर भूमिकेत पाहायला मिळतात. आपल्याच मृत्यूचे नाटक करून, आपल्या घरात आपल्या मृत्यूनंतर काय काय घडते, हे सीसीटीव्हीच्या माध्यमातून पाहाणाºया वडिलांच्या भूमिकेत असलेल्या सचिन खेडेकरांचे प्रेक्षकांनी भरभरून कौतुक केले आहे.

सुमित राघवन - आपला मानूस, अभिनय
सुमित राघवनने ‘फास्टर फेणे’पासून त्याच्या कारकिर्दीला सुरुवात केली. त्याने त्याच्या कारकिर्दीच्या सुरुवातीला ‘हद कर दी आपने’, ‘तू तू मैं मैं’ या मालिकांमध्ये काम केले, पण ‘साराभाई व्हर्सेस साराभाई’ या मालिकेतील साहील या भूमिकेमुळे त्याला प्रचंड लोकप्रियता मिळाली. त्याने ‘माय नेम इज खान’, ‘हॉलिडे’ यांसारख्या हिंदी चित्रपटातही खूप चांगल्या भूमिका साकारल्या आहेत. सुमितने मराठी चित्रपटांमध्येदेखील दर्जेदार भूमिका साकारल्या आहेत. ‘आपला मानूस’ या चित्रपटात सुमित राघवनने राहुल ही भूमिका साकारली आहे. राहुलच्या वडिलांचा एक अपघात घडतो. या अपघाताची चौकशी करण्याची जबाबदारी क्राइम ऑफिसर नागरगोजेवर टाकली जाते. राहुल आणि त्याच्या पत्नीशी बोलून अपघाताच्या रात्री काय घडले होते, याविषयी जाणून घेण्याचा ते प्रयत्न करतात. त्या दोघांची चौकशी केल्यानंतर, राहुलच्या बाबांनी आत्महत्या केली आहे किंवा राहुल, राहुलच्या पत्नीने त्यांचा खून केला आहे, अशा तीन निकषांवर नागरगोजे पोहोचतात. त्या रात्री राहुलच्या बाबांसोबत काय घडले, याचा शोध लावत असताना बाप-मूल आणि सुनेच्या नात्यातील गुंतागुंत क्राइम ऑफिसर नागरगोजे यांना कळते. त्यांच्या नात्यातील असलेला कडवटपणा क्राइम ऑफिसर नागरगोजे कसा दूर करतो, हे या चित्रपटात आपल्याला पाहायला मिळते. आजच्या पिढीला आपल्या पालकांसाठी वेळ नाहीये. उतारवयात पालकांना पैशापेक्षा आपल्या मुलाने दोन शब्द आपुलकीने बोलावे असे वाटत असते. त्यामुळे त्यांना वेळ द्या हा संदेश या चित्रपटातून देण्यात आला आहे. सुमितने या चित्रपटात रंगवलेली राहुल ही भूमिका प्रेक्षकांना प्रचंड आवडली होती. या चित्रपटातील त्याच्या भूमिकेचे प्रेक्षकांनी चांगलेच कौतुक केले. त्याने त्याच्या अभिनयातून आणि देहबोलीतून राहुल ही व्यक्तिरेखा अक्षरश: जिवंत केली आहे.

चित्रपट (स्त्री)
Film – Female

• 
  अश्विनी भावे, ध्यानिमनी, अभिनय
• 
  निर्मिती सावंत, मला काहीच प्रॉब्लेम नाही, अभिनय
• 
  पूजा सावंत, भेटली तू पुन्हा, अभिनय
• 
  सोनाली कुलकर्णी, गुलाबजाम अभिनय
• 
  सुमित्रा भावे, कासव, दिग्दर्शक

अश्विनी भावे - ध्यानिमनी, अभिनय
अश्विनी भावे यांनी ‘शाब्बास सूनबाई’, ‘सरकारनामा’, ‘अशी ही बनवाबनवी’ यांसारख्या अनेक मराठी चित्रपटांमध्ये दर्जेदार भूमिका साकारल्या आहेत. ‘हिना’, ‘सैनिक’ या हिंदी चित्रपटात साकारलेल्या भूमिकांचे चांगलेच कौतुक झाले होते, तसेच आर. के. बॅनर्सच्या ‘हिना’ या चित्रपटात त्यांच्यावर चित्रित झालेले ‘आजावे माही...’ हे गाणे आजही प्रेक्षकांच्या स्मरणात आहे. अश्विनी भावे यांनी केवळ मराठीतच नव्हे, तर बॉलीवूडमध्येदेखील आपले एक प्रस्थ निर्माण केले आहे. अश्विनी भावे लग्नानंतर अमेरिकेत स्थायिक झाल्या. त्यामुळे त्यांनी चित्रपटात काम करण्याचे प्रमाण खूपच कमी केले. अश्विनी सध्या त्यांच्या भूमिका खूपच चोखंदळपणे निवडत आहेत. अश्विनी यांनी ‘ध्यानिमनी’ या चित्रपटात शालू पाठकची भूमिका साकारली होती. हा चित्रपट सायकोलॉजिकल थ्रिलर असून, दिग्दर्शक चंद्रकांत कुलकर्णी यांच्या ‘ध्यानिमनी’ या नाटकावर आधारित होता. आपल्या रक्तामांसाचं मूल हवं, असे प्रत्येक जोडप्याला वाटत असते, पण प्रयत्न करूनही एखाद्या स्त्रीची मातृत्वाची आस जेव्हा पूर्ण होत नाही, तेव्हा तिच्या जाणीव-नेणिवेच्या पातळीवर होणारी घालमेल मांडणारा ‘ध्यानिमनी’ हा चित्रपट आहे. आपला मुलगा शाळेच्या पिकनिकला गेला आहे आणि त्याला उशीर झाला आहे, तरी तो परतलेला नाही, म्हणून अस्वस्थ होणारी, अखंड बडबड करणारी शालू अश्विनी भावे यांनी खूपच चांगल्या प्रकारे सादर केली आहे.

निर्मिती सावंत - मला काहीच प्रॉब्लेम नाही, अभिनय
‘गंगूबाई नॉनमॅट्रिक’पासून ते ‘जाऊबाई जोरात’ या मालिकेपर्यंत रसिकांना खळखळून हसविणाऱ्या निर्मिती सावंत यांनी अनेक विनोदी भूमिका रंगविल्या. ‘जाऊबाई जोरात’, ‘चूक भूल द्यावी घ्यावी’, ‘श्री बाई समर्थ’ ही नाटकं असोत की, ‘कुमारी गंगूबाई नॉनमॅट्रिक’, ‘जाडूबाई जोरात’ या कलाकृती त्यांनी आपल्या खुमासदार विनोदाने रंगविल्या. ‘बिनधास्त’, ‘नवरा माझा नवसाचा’, ‘काय द्याचं बोला’, ‘खबरदार’, ‘अय्या’, ‘चल धर पकड’ अशा अनेक चित्रपटांत त्यांनी विनोदी भूमिका साकारल्या. सतत मला काहीच प्रॉब्लेम नाही म्हणत, आपल्या प्रॉब्लेम्सकडे दुर्लक्ष करणाऱ्या तरुणाईचे प्रॉब्लेम्स आणि त्यावर कसा तोडगा ही तरुणाई काढू शकते, याचे चित्रण मला काहीच प्रॉब्लेम नाही, या चित्रपटात पाहायला मिळते. निर्मिती सावंत यांनी मला काहीच प्रॉब्लेम नाही, या चित्रपटात नागपूरमध्ये राहाणाऱ्या एका स्त्रीची भूमिका साकारली आहे. त्या मूळच्या कोकणातल्या असल्याने त्यांना या भूमिकेसाठी प्रचंड मेहनत घ्यावी लागली होती. वऱ्हाडी साज पकडायचा, तर तो पूर्णपणे शिकूनच या त्यांच्या हट्टापायी त्यांनी संपूर्ण स्क्रिप्ट त्यांच्या एका मैत्रिणीकडून फोनवर रेकॉर्ड करून घेतली होती आणि ती सतत ऐकत, त्यांनी वऱ्हाडी भाषेचा साज, लहेजा, हेल शिकला. प्रेक्षकांना निर्मिती सावंत यांची ही वऱ्हाडी व्यक्तिरेखा प्रचंड भावली.

पूजा सावंत, भेटली तू पुन्हा, अभिनय
क्षणभर विश्रांती या चित्रपटाद्वारे अभिनय कारकिदीर्ची सुरुवात करणाऱ्या पूजा सावंतने फार कमी वेळात मोठे यश मिळविले. ‘झकास’ या चित्रपटामुळे तर पूजा सावंत हे नाव मराठी सिनेरसिकांच्या आवडत्या अभिनेत्रींच्या यादीत जाऊन बसले. यानंतर, आलेल्या ‘सतरंगी रे’, ‘पोस्टर बॉईज’, ‘गोंदण’, ‘सांगतो ऐका’, ‘दगडीचाळ’, ‘वृंदावन’, ‘चीटर’, ‘लव्ह एक्स्प्रेस’, ‘भेटली तू पुन्हा’ या चित्रपटात पूजाने आपला वेगळा ठसा उमटविला. एखादी व्यक्ती आवडली, तर पहिल्याच नजरेत आवडते, असे म्हणतात. पहिल्याच भेटीत तिच्याशी जन्मोजन्मीचे नाते निर्माण होते. या पहिल्याच नजरेत घडणाऱ्या प्रेमाबद्दल खूप काही लिहिले, बोलले गेले आहे. प्रेम जरी आयुष्यात एकदाच होत असले, तरी एकाच व्यक्तीच्या पुन्हा नव्याने प्रेमात पडण्याची जादू काही औरच असते, हीच जादू प्रेक्षकांना ‘भेटली तू पुन्हा’ या चित्रपटात अनुभवायला मिळते. पूजा सावंतने या चित्रपटात अश्विनी सारंगची भूमिका साकारली आहे. अतिशय मनमोकळ्या स्वभावाची अश्विनी या चित्रपटात खूप धमालमस्ती करताना दिसते. बेधडक, मस्तमौला अश्विनी पूजाने खूपच चांगल्या प्रकारे रंगविली असून, एक वेगळी पूजा प्रेक्षकांना या चित्रपटात पाहायला मिळाली.

सोनाली कुलकर्णी, गुलाबजाम, अभिनय (सीनिअर)
सोनाली कुलकर्णीने आजवर अनेक मराठी, हिंदी चित्रपटांमध्ये खूप चांगल्या भूमिका साकारल्या आहेत. सोनाली कुलकर्णी या अभिनेत्रीने अनेक दमदार आणि आशयघन भूमिका साकारल्या आहेत. मराठीसोबतच हिंदी चित्रपटसृष्टीतही तिने स्वत:ची एक वेगळी ओळख निर्माण केली. ‘दिल चाहता है’, ‘मिशन काश्मीर’, ‘सिंघम’ यांसारख्या हिंदी चित्रपटांमध्ये तिने खूप चांगल्या भूमिका साकारल्या. ‘डॉ. प्रकाश बाबा आमटे’, ‘अंग बाई अरेच्चा २’, ‘देऊळ’, ‘पुणे ५२’ या मराठी चित्रपटातील भूमिका प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतल्या. मराठमोळे जेवण शिकण्यासाठी पुण्यात आलेल्या आदित्य आणि डबा बनवणाऱ्या, राधा यांची कथा प्रेक्षकांना ‘गुलाबजाम’ या चित्रपटात पाहायला मिळाली होती. राधा ही अतिशय अबोल, आपल्यात रमणारी असते. बाहेरच्या जगाशी तिचा संपर्क खूपच कमी असतो. राधाने आपल्याला जेवण बनवायला शिकवावे, अशी आदित्यची इच्छा असते, पण राधा या गोष्टीसाठी तयारच नसते, पण अनेक प्रयत्नाने आदित्य राधाला तयार करतो. राधाकडून जेवण शिकत असताना, राधा आणि आदित्य अधिकाधिक वेळ एकमेकांसोबत घालवायला लागतात आणि त्यांच्यात खूप छान मैत्री होते. त्या दोघांचाही एक भूतकाळ असतो. हा भूतकाळ ते सगळ्यांपासून लपवून ठेवत असतात, पण काही काळाने ते दोघेही आपल्या आयुष्यातील प्रत्येक गोष्ट एकमेकांसमोर मांडतात. आदित्य आणि राधाचे हे नाते कसे उलगडत जाते, हे खूप चांगल्याप्रकारे या चित्रपटात मांडण्यात आले आहे. अबोल, आपल्याच जगात रमणाऱ्या राधाची भूमिका सोनालीने खूपच छानप्रकारे साकारली आहे. तिच्या अभिनयाने चित्रपटाला चार चाँद लावले आहेत. या चित्रपटात सोनालीने साकारलेली भूमिका प्रेक्षकांच्या हृदयास भिडली होती.

सुमित्रा भावे, कासव, दिग्दर्शक
१५ चित्रपट, ६०-७० लघुपट, पाच दूरदर्शन मालिका अशा अनेक कलाकृती आज सुमित्रा भावे यांच्या नावावर आहेत. ‘दोघी’, ‘जिंदगी जिंदाबाद’, ‘संहिता’, ‘अस्तू’, ‘कासव’ या सुमित्रा भावे यांच्या अजरामर कलाकृती आहेत. ६४व्या राष्ट्रीय पुरस्कार सोहळ्यात ‘कासव’ या मराठी चित्रपटाने सुवर्णकमळ मिळविले आहे. सध्याच्या धकाधकीच्या दुनियेत आपल्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्याकडे लक्ष द्यायला वेळच मिळत नाही. त्यामुळे आज अनेक जण डिप्रेशनचा सामना करत आहेत. याच डिप्रेशनवर आधारित ‘कासव’ या चित्रपटाची कथा आहे. या चित्रपटात संवाद खूपच कमी आहेत, पण दिग्दर्शकाने कलाकारांच्या अभिनयातून प्रत्येक दृश्य प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचविले आहे. ‘कासव’ या चित्रपटातील कलाकारांचे अभिनय, चित्रपटात टिपलेला कोकणचा परिसर, चित्रपटाची कथा या सगळ्यांचे प्रेक्षकांनी भरभरून कौतुक केले आहे. या चित्रपटात अलोक राजवाडे आणि इरावती हर्षे यांच्या मुख्य भूमिका आहेत. या चित्रपटात आलोकला खूपच कमी संवाद असले, तरी त्याने त्याच्या देहबोलीतून आणि अभिनयातून ही भूमिका ताकदीने रंगविली आहे. सुमित्रा भावे यांच्या दिग्दर्शनामुळेच कलाकारांना आपल्या भूमिका तितक्या ताकदीने साकारता आल्या आहेत.

बिझनेस
Business

• 
  आकाश भोजवानी, उद्योजक - संचालक, भोजवानी फूडस् लिमिटेड, नागपूर
• 
  राहुल धूत, धूत ट्रान्समिशन प्रा. लि. औरंगाबाद
• 
  राहुल नहार, अध्यक्ष, एक्झर्बिया डेव्हलपर्स, लि., मुंबई
• 
  संजय घोडावत, अध्यक्ष, संजय घोडावत समूह, कोल्हापूर
• 
  श्रीकृष्ण चितळे, भागिदार, चितळे बंधू मिठाईवाले, पुणे

आकाश भोजवानी, उद्योजक - संचालक, भोजवानी फूडस् लिमिटेड, नागपूर
आकाश भोजवानी, वय वर्षे २५. अवघ्या अडीच वर्षांच्या काळात त्यांनी आपल्या यशाचा गाडा सुसाट पळवत भोजवानी फूडस् लिमिटेड या आपल्या कंपनीला यशोशिखरावर नेऊन ठेवले आहे. भोजवानी फूड लि.चे ते संचालक आहेत. प्रबळ आत्मविश्वास ही त्यांची जमेची बाजू आहे. अनेक वेळा त्यांना कंपनी प्रौढाची भूमिका घ्यावी लागते. कारण अनेक कर्मचारी हे त्यांच्यापेक्षा वयाने कितीतरी मोठे आहेत. ते म्हणतात, व्यवसायातील प्रत्येकाचा आदर केलाच पाहिजे कारण कल्पना, विचार हे कुणाकडूनही येऊ शकतात. येथे वयाचा संबंध नसतो. आकाश जर त्यांच्या कौटुंबिक व्यवसायात आले नसते तर कदाचित ते रोबोटस् बनवीत राहिले असते. पण पिढीजात व्यवसायात त्यांनी स्वत:ला झोकून दिले.आकाश यांच्या नसानसात उद्योजकता भिनली आहे. त्यांचे आजोबा होटचंद भोजवानी यांनी ५० वर्षांपूर्वी इतवारीत पिठाची गिरणी सुरू केली होती. त्यानंतर १९८४ मध्ये त्यांच्या वडिलांनी या व्यवसायाला वेगळे वळण देऊन मसाले आणि धान्याचा किरकोळ व्यापार सुरू केला. आकाश यांनीही आपल्या वडिलांचाच हा व्यवसाय पुढे चालू ठेवला व त्याचा विस्ताार केला. सुरुवातीला वाट खडतरच होती. सुरुची मसाले, एमडीएचसारखे मोठे स्पर्धक त्यांच्यापुढे होते. त्यांचे आक्रमक किंमत धोरण, त्यावेळी भोजवानी फूडस्ची विक्रीही जेमतेमच होती. पण आकाश डगमगले नाहीत. यांनी स्पर्धात्मक किमतीत उच्च दर्जाची उत्पादने देणे सुरू केले. आजमितीला आकाशजींचा व्यवसाय ११ राज्यात विस्तारला आहे. नवी दिल्ली, हरियाणा, हिमाचल प्रदेश, पंजाब, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड, महाराष्ट्र, ओडिशा, गुजरात, राजस्थान आणि उत्तर प्रदेश येथे त्यांनी झेंडा रोवला आहे. कापसी येथील त्यांच्या भव्य वास्तूतून कॉर्पोरेट ग्राहकांना धान्य व डाळींचा थेट पुरवठा होतो. नागपूरव्यतिरिक्त भंडारा येथेही एक प्रकल्प स्थापन करण्यात आला असून त्यासाठी जर्मनीहून यंत्रसामुग्री येणार आहे. कंपनीचे नागपुरात सात डिस्ट्रिब्युटर्स असून आणि एक हजार रिटेल स्टोअर्समध्ये त्यांची उत्पादने उपलब्ध आहेत. विदर्भात भोजवानी फूड लि. चे ६५, महाराष्ट्रात १४० आणि संपूर्ण देशात ८५० डिस्ट्रिब्युटर्स आहेत. एकट्या मुंबईत २२ आहेत. तंत्रज्ञान कोणत्याही व्यवसायाचा चेहरामोहरा बदलवू शकते, यावर आकाश यांचा ठाम विश्वास आहे. त्यांनी पुणे अ‍ॅप्टेकमधून रोबोटिक्समध्ये डिप्लोमा घेतला आहे. स्थानिक लोकांच्या गरजेनुसार ज्या कंपन्या आपल्या उत्पादनात बदल करतात त्यांचेच अस्तित्व कायम राहते. म्हणूनच आकाश भोजवानी यांनी आपल्या विस्तारित योजनेत उपवासाची इडली आणि उपवासाचा ढोकळा यांचा आपल्या उत्पादनात समावेश केला आहे. एक धोरण म्हणून कंपनी आपले कोणतेही उत्पादन विदेशात पाठवित नाही. अमेरिकेत तेथील गरजेनुसार उत्पादन करण्यासाठी एक युनिट तेथे स्थापन होत आहे असे त्यांनी सांगितले. शिक्षण आणि सामाजिक क्षेत्रात आकाश यांचे मोठे योगदान आहे. लंडन स्कूल ऑफ एकॉनॉमिस्टमध्ये त्यांनी उन्हाळी सत्र केले आहे. आकाश विद्यार्थ्यांना व्यवसायाचे धडे देतात व आपले अनुभव कथन करतात. उद्योजकांच्या विविध व्यासपीठावर ते व्याख्यान देतात. रोटरी क्लब (नागपूर ईशान्य) चे सदस्य या नात्याने ते जलसंवर्धन मोहिमेत सक्रीय सहभाग घेतात. आज त्यांच्या उद्योगात ५०० जणांना प्रत्यक्ष आणि १००० हून अधिक लोकांना अप्रत्यक्षरीत्या रोजगार मिळाला आहे. भारताच्या खाद्यान्न क्षेत्रात त्यांच्या कंपनीने आपले नाव प्रस्थापित केले आहे.

राहुल धूत, धूत ट्रान्समिशन प्रायव्हेट लिमिटेड
औरंगाबादच्या धूत ट्रान्समिशन प्रायव्हेट लिमिटेड आणि मंगलम कॉइल्सचे युवा संस्थापक व व्यवस्थापकीय संचालक असलेले राहुल धूत हे अचुकतेच्या जिद्दीसाठी ओळखले जातात. केवळ १७ वर्षांच्या कालावधित त्यांचा समूह आॅटमोटीव्ह इलेक्ट्रॉनिक्स, वायरिंग, पॉवर वायरी, कॉपर वायर्स, केबल्स, कपलिंग्स आणि स्वीच यांचा देशातील महत्त्वाचा पुरवठादार ठरला. हा समूह विदेशातील ऑटोमोबाइल उत्पादक आणि इलेक्ट्रॉनिक्स कंपन्यांनाही वस्तुंचा पुरवठा करण्याच्या क्षेत्रातही प्रसिद्ध आहे. धूत ट्रान्समिशन प्रायव्हेट लिमिटेड म्हणजेच डीटीपीएलची स्थापना २१ व्या शतकाच्या उंबरठ्यावर १९९९-२००० मध्ये झाली. कंपनीचे औरंगाबाद, दिल्ली, पुणे आणि चेन्नई येथे उत्पादन युनिट्स असून त्यामधील रोजगार ३ हजारहून अधिक आहे. २०१७ मध्ये डीटीपीएलने स्कॉटलंड येथील टीएफसी कंपनी ताब्यात घेतली. त्याचे उत्पादन युनिट स्लोवाकियात आहे. अमेरिकेतील कार्लिंग टेक्नॉलॉजीस या कंपनीशीही डीटीपीएलने संयुक्त करार केला आहे. २००१ मध्ये केवळ ६० लाख रुपये उलाढाल असलेल्या डीटीपीएलचा आज वार्षिक व्यवसाय ८०० कोटी रुपयांच्या वर गेला आहे. औरंगाबादच्या शेंद्रा व इंदूरजवळील पिथमपूर येथील विशेष आर्थिक क्षेत्रात कंपनीचे निर्यात युनिट आहे. राहुल धूत हे स्वत: इलेक्ट्रॉनिक्स अ‍ॅण्ड टेलिकम्युनिकेशन क्षेत्रात बीई झाले आहेत. आतापर्यंत विविध पुरस्कारांनी त्यांचा सन्मान करण्यात आला आहे. सीआयआयसह अनेक महत्त्वाच्या उदद्योग संघटनांशी ते संलग्न आहेत.

राहुल नहार, अध्यक्ष, एक्झर्बिया डेव्हलपर्स, लि. मुंबई
परवडणाऱ्या दरातील घरे तसेच आलीशान आणि संकल्पनेवर आधारित घरांच्या व गृहनिर्माण प्रकल्पांच्या उभारणीत अग्रगण्य विकासक कंपनी म्हणून राहुल नहार यांची एक्झर्बिया डेव्हलपर्स लि. कंपनीचे नाव अग्रक्रमाने घ्यावे लागेल. सध्या देशात परवडणाºया दरातील घरांच्या निवाºयासाठीची चर्चा जोरात आहे. मात्र ही चर्चा जरी सध्या सुरु असली तरी नहार यांची कंपनी या विषयावर २००४ पासूनच काम करत आली आहे. घरांचे स्वप्न पूर्ण होईल अथवा कसे या विवंचनेत असलेल्या लोकांच्या घराचे स्वप्न पूर्ण करण्याचे काम एक्झर्बिया डेव्हलपर्स लि. सुरुवातीपासूनच केले आहे. याचसोबत, ग्राहकांच्या आवडीनुसार व इच्छेनुसार कस्टमाईजड् घरांची बांधणी करणे, व्हीला अथवा बंगले या क्षेत्रातही कंपनीने मोठे काम केले आहे. कमर्शियल इमारतींच्या बांधकामातही कंपनीचा मोठा लौकिक आहे. कंपनीचे मुख्यालय पुण्यात असून पुणे व मुंबईसोबत अनेक ठिकाणी ही कंपनी आज कार्यरत आहे.

संजय घोडावत, अध्यक्ष, संजय घोडावत समूह, कोल्हापूर
‘संजय घोडावत समूह’ या भव्य उद्योग साम्राज्याचे नेतृत्व स्वत: संजय घोडावत सक्षमपणे करतात. एफएमसीजी उत्पादनांपासून ते शिक्षण तसेच पवन उर्जेसाठीच्या टर्बाइनची निर्मिती अशा सर्वच क्षेत्रात कार्यरत असलेल्या या समुहात ७ हजारहून अधिक कर्मचारी आहेत. संजय घोडावत यांनी मेकॅनिकल इंजिनीअरिंगमध्ये डिप्लोमा केला तसेच ते परवानाधारक वैमानिकही आहेत. जयसिंगपूर येथील सुशीला धनचंद घोडावत चॅरिटेबल ट्रस्टचे हे प्रमुख आहेत. त्यांनी १९९३ मध्ये कंपनीची स्थापना केली. त्यानंतर कोल्हापुरात शिक्षण संस्था आणि पुण्यात आंतरराष्ट्रीय शाळा, मॅनेजमेंट, इंजिनीअरिंग, मेडिकल अभ्यासक्रम देणारी शिक्षण संस्थाही त्यांनी सुरू केल्या. याच समुहांतर्गत जेईई, विविध सीईटी तसेच लोकसेवा आयोगाच्या परीक्षांसाठी मार्गदर्शनही केले जाते. घोडावत एनर्जी प्रायव्हेट लिमिटेड अंतर्गत १०३ मेगावॉट पवन ऊर्जा व १२ मेगावॉट सौर ऊर्जा निर्मित केली जाते. तब्बल १५१ एकरावर फुल शेती व ३० एकरावर बागायत शेतीचे उत्पादन करणारी घोडावत अ‍ॅग्रो प्रायव्हेट लिमिटेड हे देशातील सर्वात मोठी कंपनी आहे. घोडावत फूड्स इंटरनॅशनल प्रायव्हेट लिमिटेड एफएमसीजी क्षेत्रात कार्यरत आहे. घोडावत एन्टरप्राइझेस या कंपनीकडे तीन हेलिकॉप्टर्स असून कंपनी देशांतर्गत हवाई सेवा देते. घोडावत यांना उद्यमशीलतेच्या क्षेत्रातील विविध पुरस्कारांनी आजवर सन्मानीत करण्यात आले आहे.

श्रीकृष्ण चितळे, भागिदार, चितळे बंधू मिठाईवाले, पुणे
अस्सल खवय्यांची आवडती पुण्याची खास बाकरवाडी तयार करणारे चितळे बंधू. चितळे बंधुंनी स्वीट्स, स्नॅक्स आणि अन्य खाद्यपदार्थांच्या क्षेत्रात स्वत:चे वेगळेपण कोरले आहे. अथक परिश्रम आणि समर्पण हे त्यांच्या यशाचे गमक आहे. चितळेंनी १९५० मध्ये दूध वितरणाचा व्यावसाय सुरू केला आणि आज हा व्यावसाय २०० कोटी रुपयांच्या उलाढालीसह महाराष्ट्रातील विश्वासार्ह समूह म्हणून उभा आहे. चितळे बंधुंची बाकरवाडी केवळ पुणे, महाराष्ट्र किंवा देशातच नाही तर विदेशातही प्रसिद्ध आहे. चितळे बंधूंनी १९७४ मध्ये या बाकरवाडी निर्मितीला सुरूवात केली. हा पदार्थ मूळ गुजराती आहे. त्यासाठी त्यांनी सुरतहून स्वयंपाकी बोलवला. मराठी खाद्य संस्कृतीच्या मसाल्यांमुळे या बाकरवडीला विशेष चव आली आणि ती खवय्यांच्या चांगलीच पसंतीच उतरली. बाकरवडीची मागणी वाढत गेल्यानंतर चितळेंनी खास स्वीडनहून यंत्र बोलवले. त्याद्वारे या बाकरवडीचे उत्पादन होऊ लागले. आज शिवपूर येथे याचे स्वतंत्र उत्पादन युनिट आहे. चितळेंचे श्रीखंड, पेढा, बासुंदी, मसाला करंजी आणि अन्य पदार्थही प्रसिद्ध आहे. श्रीखंडासाठीचा चक्का लोकप्रिय आहे. खाद्यपदार्थांचा दर्जा ही चितळेंची ओळख आहे. श्रीकृष्ण चितळे हे शिक्षण क्षेत्रातही कार्यरत आहेत. पुण्याच्या प्रसिद्ध शिक्षण प्रसारक मंडळाच्या प्रशासकीय मंडळाचे ते उपाध्यक्ष आहेत.

राजकारण / कोणाकडून आहेत आपल्याला अपेक्षा?
Politics : Who will fulfill people's expectations?

• 
  आदित्य ठाकरे, पक्ष नेते, शिवसेना, मुंबई
• 
  जयकुमार रावल, पर्यटन मंत्री, महाराष्ट्र राज्य, मुंबई (सिंदखेडा)
• 
  आ. डॉ. जितेंद्र आव्हाड,राष्ट्रवादी, ठाणे
• 
  खा.पूनम महाजन युवा मोर्चा राष्ट्रीय अध्यक्ष, भाजपा, मुंबई
• 
  सतेज पाटील, विधानपरिषद सदस्य, कोल्हापूर

आदित्य ठाकरे, युवासेना अध्यक्ष
महाराष्ट्राच्या राजकारणात ज्या ठाकरे कुटुंबीयांचे नाव मराठी अस्मितेच्या उल्लेखाने घेतले जाते, त्या कुटुंबातील सदस्य असून, शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांचे नातू आहेत. शिवसेना अध्यक्ष उद्धव ठाकरे यांचे ते पुत्र असून, शिवसेनेतील युवापिढीचे नेतृत्व करण्यासाठी मागील काळापासून ते सिद्ध झाले आहेत. राजकारण हा त्यांचा पिंड आहे. कुटुंबातून मिळालेले बाळकडू आणि असलेली राजकीय पार्श्वभूमी यातून त्यांची वाटचाल सुरू झाली आहे. युवासेनेच्या माध्यमातून सध्या त्यांनी राजकारणात पाऊल ठेवले आहे. आजोबा बाळासाहेब ठाकरे यांच्या पावलावर पाऊल ठेवीत, साहित्य आणि सांस्कृतिक क्षेत्रातही त्यांनी रुची जोपासली आहे. कवितासंग्रह, खासगी अल्बम या माध्यमातून त्यांनी स्वत:ची वेगळी प्रतिमा निर्माण केली आहे. राजकारणाच्या वाटेवर चालताना मुंबईतील नाइटलाइफच्या पुनरुज्जीवनासाठी त्यांनी दिलेले योगदान महत्त्वाचे ठरले आहे. आदित्य ठाकरे यांचा जन्म १३ जून १९९० मध्ये मुंबईत झाला. त्यांच्या आईचे नाव रश्मी ठाकरे. बॉम्बे स्कॉटिश स्कूल येथे त्यांचे शिक्षण झाले. पुढे सेंट जेवियर्स कॉलेज मुंबई येथून त्यांनी इतिहास या विषयात बी. ए. केले, तर के. सी. लॉ कॉलेजमधून एलएलबीचे शिक्षण पूर्ण केले. सध्या शिवसेनेचा भाग असलेल्या युवा विभागाच्या युवासेनेचे ते प्रमुख आहे. आदित्य ठाकरे यांनी १७ ऑक्टोबर २०१० मध्ये युवासेनेची स्थापना केली. त्यात केवळ महाराष्ट्रातीलच नव्हे, तर राजस्थान, केरळ, मध्य प्रदेश, बिहार, जम्मू-काश्मीर येथील युवक मोठ्या प्रमाणावर सदस्य आहेत. राजकारणात असूनही कविमन जोपासणाऱ्या आदित्य ठाकरे यांनी ‘माय थॉट्स इन व्हाइट अँड ब्लॅक’ हा पहिला कवितासंग्रह २००७ मध्ये प्रकाशित केला. या कवितासंग्रहातून त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची चुणूक पाहावयास मिळाली. संवेदनशील असलेल्या कविमनाच्या आदित्य ठाकरे यांनी या माध्यमातून साहित्याच्या प्रांतात पाऊल ठेवले. शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांनी जोपासलेला साहित्य, संस्कृतीचा वारसा या निमित्ताने त्यांच्या रूपाने पुढे आला. पुढे २००८ मध्ये त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा गीतकार असा आविष्कार झाला. ‘अमिमेड’ नावाचा खासगी अल्बम त्यांनी प्रकाशित केला. या अल्बमच्या निर्मितीसाठी आठ गाणी त्यांनी लिहिली आहेत. सुरेश वाडकर, शंकर महादेवन, कैलाश खेर, सुनिधी चौव्हाण यांसारख्या प्रथितयश गायकांनी त्यांच्या अल्बमसाठी गाणी गायली आहेत. महानायक अमिताभ बच्चन यांच्या हस्ते त्यांनी अल्बमचे उद्घाटन केले. या काळातच त्यांच्यातील एक लढावू व्यक्तिमत्त्व पाहावयास मिळाले. मुंबई विद्यापीठाने रोहिंग्टन मिस्त्री यांचे ‘आय अ लाँग जर्नी’ हे पुस्तक आपल्या अभ्यासक्रमात समाविष्ट केले होते. त्या पुस्तकाच्या अभ्यासक्रमातील समाविष्ट होण्याला त्यांनी प्रखर विरोध केला. विद्यापीठाला हे पुस्तक अभ्यासक्रमातून मागे घेण्यास भाग पाडले. त्यासाठी त्यांनी विद्यार्थ्यांचे आंदोलन उभारले. एक पालक म्हणून स्वत: विचार करावा, आपल्या मुलांना अशी पुस्तके अभ्यासासाठी हातात देण्याला कशी परवानगी द्याल, असा प्रश्न त्यांनी पालकांपुढे उपस्थित केला. विद्यार्थ्यांना वर्णद्वेषी साहित्य अन्य काहीही गोष्टी आपण शिकवू देणार नाही, वर्णद्वेषातून युवकांना रोजगार मिळणार नाही, त्यामुळे अशा अभ्यासाची गरज काय, असा जाब विचारत, त्यांनी या पुस्तकाचा विरोध केला. मात्र, हे करताना पुस्तकावर बंदी न घालता बाजारात ते विक्रीसाठी असल्यास हरकत नाही. ज्यांना वाचायचे असेल, त्यांनी बाजारातून घेऊन वाचावे. मात्र, ते अभ्यासात समाविष्ट करणे चुकीचे होईल, असे मत त्यांनी मांडले. मुंबई आणि नाइटलाइफ हे समीकरणच आहे. मात्र, रात्रपाळीत जागणाºया माणसांना सुविधा काय, याचा कुणी विचारच केला नव्हता. रात्रपाळीत जागणाºया माणसांना आणि दिवसभर काबाडकष्ट करून रात्री व्यवहाराला वेळ देऊ पाहणाऱ्या माणसांच्या भावना लक्षात घेता, त्यांनी रात्रभर मॉल आणि रेस्टॉरंटला परवानगी देण्याचा मुद्दा समोर मांडला. त्यासाठी रात्री जागणाऱ्या माणसांच्या गरजा, व्यवहारासाठी आवश्यक असलेला वेळ त्यांनी लक्षात आणून दिला. त्यासाठी मुंबईच्या नाइटलाइफचे पुनरुज्जीवन करण्याची शिफारस त्यांनी केली. युवासेनेच्या माध्यमातून त्यांनी अनेक विषय आणि प्रश्न हाताळले. मुंबईच्या उपनगरीय रेल्वे गाडीमध्ये विद्यार्थ्यांसाठी स्वतंत्र डब्याची व्यवस्था असावी, अशी मागणी त्यांनी केली. त्यासाठी युवासेनेचे अध्यक्षपद स्वीकारताच, त्यांनी दिल्लीत जाऊन ममता बॅनर्जी यांची भेट घेतली. ५० हजार विद्यार्थ्यांच्या सह्यांचे निवेदन दिले. स्वत:तील सर्जनशीलतेची जाणीव त्यांच्या कवितांच्या अल्बमच्या माध्यमातून दिसते. त्यांनी कवितांचे लेखन केले. आपल्या सेलफोनवर त्या कविता जतन केल्या. कुटुंबातूनच सांस्कृतिक वारसा मिळालेल्या आदित्य ठाकरे यांची जगाकडे पाहण्याची दृष्टी ही अर्थातच कलात्मक आहे. कविता आणि छायाचित्रण ही माध्यमे असली, तरी आपण त्या माध्यमातून हे जग वेगळेपणाने न्याहाळतो, असे ते सांगतात. वाचक अथवा प्रेक्षकांच्या माध्यमातून आपण ही स्पंदने टिपतो, असे ते म्हणतात. अन्य राजकीय पक्षांपेक्षा शिवसेनेची भूमिका वेगळी आहे. राजकारण करतानाही सोबतच सामाजिक कार्य करणारा आपला पक्ष आहे. त्या माध्यमातून मुंबईकरांचे प्रश्न आणि समस्या सोडविताना सामाजिकतेचा समान धागा शिवसेनेच्या आणि युवासेनेच्या राजकारणात असतो, असे ते सांगतात.

जयकुमार रावल, पर्यटन मंत्री, महाराष्ट्र राज्य
जयकुमार रावल हे आपले आजोबा,महाराष्ट्राच्या पहिल्या विधानसभेतील आमदार आणि राज्याचे नेते दादासाहेब रावल यांचा राजकीय वारसा चालवत आहेत. उच्चशिक्षित असलेल्या जयकुमार यांच्याकडे महाराष्ट्राच्या पर्यटन आणि रोजगार हमी खात्याची जबाबदारी आहे. रावल हे सलग तीनवेळा मोठ्या मतांच्या फरकाने सिंदखेडा मतदारसंघातून विधानससभेवर विजयी झालेले असून, भारतीय जनता पार्टीचे एक आश्वासक युवा नेतृत्व म्हणून त्यांच्याकडे पाहिले जाते. तळागाळातील जनतेच्या हितासाठी सतत विकासाचा ध्यास घेतलेले नेते म्हणूनही त्यांचा लौकिक आहे. धुळे जिल्ह्यात भाजपच्या यशात त्यांचे मोठे योगदान आहे. राज्याचे पर्यटन व रोजगार हमी योजनेचे मंत्री जयकुमार रावल यांना त्यांचे आजोबा उद्योगपती दादासाहेब रावल यांच्यापासून राजकीय वारसा मिळाला. त्यांच्या आजोबांनी स्टार्च फॅक्टरी सुरु करुन दोंडाईचा सारख्या लहानशा शहरात उद्योगाची मुहूर्तमेढ रोवली होती. सर्वसामान्यांच्या हितासाठी झटणारे नेते म्हणून ते लोकप्रिय होते. सतत विकास आणि उद्यमशीलतेचा ध्यास घेतलेल्या दादासाहेबांनी पहिल्या विधानसभेत आपल्या कामाची छाप उमटवली. दादासाहेबांचा वारसा चालविणारे त्यांचे नातू जयकुमार रावल हेही आजोबांप्रमाणेच विकासाचा ध्यास घेऊन राजकारण करीत आहेत. नवी पिढी शिक्षणाबाबत अतिशय जागरूक आहे. जयकुमार यांनी पुण्यात जाऊन वाणिज्य शाखेची पदवी संपादन केली. सिम्बॉयसेस महाविद्यालयातून ते बी. कॉम. झाले. त्यानंतर उच्च शिक्षणासाठी ते इंग्लंडला गेले. बिझनेस मॅनेजमेंटची पदवी तेथून घेतली. शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर दोंडाईचा येथे आल्यावर त्यांनी पहिल्यांदा दोंडाईचा नगरपालिका निवडणुकीत सक्रिय सहभाग नोंदविला. त्यानंतर सन २००४ मध्ये ते शहादा - दोंडाईचा विधानसभा मतदारसंघातून भाजपातर्फे उभे राहिले. त्यांनी या निवडणुकीत काँग्रेसचे ज्येष्ठ नेते डॉ.हेमंत देशमुख यांचा पराभव केला. धुळे जिल्ह्यात आमदारकीची हॅट्ट्रिक पूर्ण करणारे जयकुमार रावल हे भाजपाचे पहिले आमदार ठरले आहेत. सन २००४ नंतर २००९ मध्ये स्वतंत्र सिंदखेडा विधानसभा मतदारसंघातून काँग्रेसचे जिल्हाध्यक्ष श्यामकांत सनेर आणि २०१४ मध्ये पुन्हा काँग्रेस जिल्हाध्यक्ष श्यामकांत सनेर आणि राष्ट्रवादीचे जिल्हाध्यक्ष संदीप बेडसे यांचा पराभव केला. ९ जुलै २०१६ रोजी झालेल्या राज्याच्या मंत्रिमंडळ विस्तारात जयकुमार रावल यांनी कॅबिनेट मंत्रीपदाची शपथ घेतली. राज्याचे पर्यटन व रोजगार हमी योजना मंत्री म्हणून जयकुमार यांनी दोन वर्षांत केलेले काम उल्लेखनीय आहे. पर्यटन मंत्री म्हणून रावल यांनी राज्यातील पर्यटनाला नवी दिशा देण्याचे काम केले. देशोदेशीच्या लोकांनी येथे यावे. यासाठी राज्यातील गड, किल्ले आणि ऐतिहासिक वास्तूची माहिती जगभरात पोहोचविण्यासाठी मार्केटिंग आणि ब्रँडिंगवर त्यांनी अधिक भर दिला. न्याहरी निवासाची योजना आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नेण्यासाठी एअरबीनबी ख्यातनाम संस्थेशी सामंजस्य करार केला. एतिहाद एअरवेज (जेट एअरवेज) सोबतच्या सामंजस्य कराराने ‘डेस्टिनेशन महाराष्ट्र’ ही संकल्पना अधिक प्रभावीपणे राबविली. ओला टॅक्सीचाही राज्याच्या पर्यटन विभागाच्या मार्केटिंगमध्ये परिणामकारकरित्या वापर केला. याशिवाय वाईन पर्यटनासाठी प्रसिद्ध असणारे जर्मनीचे वर्टमबर्ग, क्युबेकचा पर्यटन विभाग आणि जपानच्या वाकायाशी सामंजस्य करार करुन राज्यातील पर्यटन उद्योगाला मोठी चालना देण्याचे काम रावल यांनी केले आहे. पर्यटनासोबत रोजगार हमी योजना खात्यामार्फत ग्रामीण भागातील मजुरांच्या प्रत्यक्ष हाताला काम मिळावे यासाठी समृद्ध महाराष्ट्र जनकल्याण योजना त्यांनी आणली. राज्यस्तरावर ११ कलमी कार्यक्रमांची आखणी केली. त्यात सहा कामे व्यक्तिगत लाभाची, चार कृषी आधारित आणि एक ग्रामविकासाचे काम अशी विभागणी केली. मंत्री पद मिळाल्यानंतर त्यांनी दोंडाईचा नगरपालिकेत भाजपाची सत्ता आणली. नगराध्यक्षा म्हणून त्यांच्या मातोश्री नयनकुवर रावल निवडून आल्या. त्यांनी सिंदखेडा नगरपंचायतीची स्थापना केली. स्थापनेनंतर शिंदखेडा नगरपंचायतीतसुद्धा भाजपाची सत्ता आणली. जिल्ह्यातील पर्यटन उद्योगाला चालना देण्यासाठी त्यांनी चारही तालुक्यातील ऐतिहासिक वास्तू आणि किल्ल्यांसाठी निधी मंजूर करुन दिला. जिल्ह्यातील जिव्हाळ्याचा विषय असलेल्या सुलवाडे - जामफळ आणि प्रकाशा - बुराई या उपसा सिंचन योजना प्रकल्पांसाठी पहिल्यांदा ४१ कोटींची भरीव तरतूद राज्याच्या अर्थसंकल्पात करवून घेतली. या दोन्ही योजनांचे लवकरच भूमिपूजन करण्यात येणार आहे. या दोन्ही प्रकल्पांमुळे धुळे व नंदुरबार जिल्ह्यातील जमीन सिंचनाखाली येऊन परिसर सुजलाम - सुफलाम होणार आहे. जयकुमार रावल यांनी भारतीय जनता पक्षासाठी व्यापक असे संघटनात्मक कार्य उभे केले आहे. ते प्रदेश भाजपचे सरचिटणीस आहेत. भारतीय जनता युवा मोर्चाचे राष्ट्रीय सचिव म्हणूनही त्यांनी काम पाहिले होते. पक्षाच्या युवा संघटनेची जबाबदारी सांभाळताना त्यांनी युवक, विद्यार्थ्यांच्या हितासाठी अनेक उपक्रम राबविले. तत्पूर्वी इंग्लंडमध्ये शिकत असतानाही कार्डीफ विद्यापीठात त्यांनी विद्यार्थी प्रतिनिधी म्हणून कार्य केले. त्यांच्या कार्याची प्रशंसा त्या विद्यापीठानेही केली होती. आपल्याकडे राज्याच्या युवा आमदारांची एक संघटना आहे. यामध्ये ७२ तरूण आमदारांचा सहभाग आहे. या महत्त्वपूर्ण संघटनेचे ते समन्वयक म्हणून काम पाहात आहेत. जयकुमार रावल यांचे नेतृत्व सर्वव्यापी असल्यामुळे त्यांची स्वीकारार्हता मोठी आहे. त्यामुळेच त्यांनी जिल्ह्यातील स्थानिक स्वराज्य संस्थांमधील सत्ता खेचून आणली. रावल यांच्या नेतृत्वामुळे गेल्या दहा वर्षांपासून सिंदखेडा पंचायत समितीवर भाजपची सत्ता आहे. शिवाय सिंदखेडा बाजार समिती भाजपच्याच ताब्यात आहे. तालुका दूध उत्पादक संघ आणि तालुका खरेदी - विक्री संघही रावल यांच्याच ताब्यात आहे.

जितेंद्र आव्हाड - आमदार मुंब्रा - कळवा
जितेंद्र आव्हाड हे राष्ट्रवादी काँग्रेसचे आमदार आहेत. मुंब्रा-कळवा विधानसभा मतदारसंघाचे ते प्रतिनिधित्व करतात. काँग्रेस-राष्ट्रवादीच्या सरकारमध्ये त्यांनी वैद्यकीय शिक्षण व फलोत्पादन खात्याचे कॅबिनेटमंत्री होते. अनेक वादग्रस्त विषयात स्वत:ला झोकून देणे आणि सभागृहात एखाद्या विषयावर तुटून पडणे अशीच त्यांची प्रतिमा आहे. त्यांच्या या स्वभावगुणाबद्दल मार्च २०१७ मध्ये अर्थमंत्री मुनगंटीवार यांच्या भाषणात अडथळे आणल्याबद्दल त्यांना निलंबित करण्यात आले होते. १९८३-८४ साली ठाण्याच्या बी. एन. बांदोडकर महाविद्यालयातून पदवी शिक्षण पूर्ण केलेले आव्हाड, हे विद्यार्थीदशेत असतानाच त्यांचे नेतृत्वगुण आकाराला आले. ते कॉलेजमध्ये जिमखाना सचिवपदी निवडले होते. याशिवाय ऑल इंडिया स्टुडंस् ऑर्गनायझेशन या विद्यार्थी संघटनेचे सचिव म्हणूनही त्यांची निवड झाली होती. त्या वेळी शिक्षण फीच्या विरोधात त्यांनी आंदोलन पेटविले होते. ठाण्यातील कळवा-मुंब्रा विधानसभा मतदार संघातून सलग तीन वेळा आमदार म्हणून निवडून येणाºया जितेंद्र आव्हाड यांची 'एक संघर्षी' नेता म्हणून अवघ्या महाराष्ट्राला ओळख आहे. कळवा-मुंब्रा या आगरी आणि मुस्लीम समाजबहुल मतदारसंघातून ते सलग तिसºयांदा निवडून आले आहेत. महाराष्ट्रातील दहीहंडीचा उत्सव जागतिक पातळीवर पोहोचविण्यासाठी ठाण्यात भव्य दहीहंड्यांचा उत्सव आयोजित करून, दहीहंडीला ग्लॅमर मिळवून देण्यात आव्हाड यांचा मोठा हात आहे. चळवळी आणि तितकाच वादग्रस्त अशी त्यांची ओळख असून, त्यांच्या वक्तव्यावरून होणाºया वादाची ओळख सर्वत्र आहे. जितेंद्र आव्हाड यांचा जन्म ५ ऑगस्ट १९६३ साली नाशिक येथे झाला. ठाण्यात शिक्षण घेतलेल्या आव्हाड यांचे शिक्षण बी. ए., एम. एल. एस (मास्टर ऑफ लेबर स्टडिज मुंबई असून, त्यांना मुंबई विद्यापीठाची डॉक्टरेटही मिळाली आहे.) युवक काँग्रेसच्या माध्यमातून त्यांच्या राजकारणाची सुरुवात झाली. २००२ साली ते कळवा-मुंब्रा येथून पहिल्यांदा विधानसभेवर निवडून गेले. त्यानंतर, सलग तीन टर्म या भागाचे नेतृत्व करत आहेत. संघर्ष सामाजिक संस्थेच्या माध्यमातून सामाजिक उपक्रमांमध्ये ते कार्यरत आहेत. कै. लीलावती सतीश आव्हाड एज्यु. सोसायटीच्या माध्यमातून शैक्षणिक उपक्रम राबवित आहेत, तर मुस्लीम क्रिकेट क्लबच्या माध्यमातून क्रिकेट क्षेत्रात कार्यरत आहेत. वंजारी युवा संघ, जिल्हा बॉडी बिल्डर असोसिएशन, योगा असोसिएशन, कास्ट्राइब महाराष्ट्र जीवन प्राधिकरण कामगार संघटना, महाराष्ट्र राज्य माथाडी कामगार संघटना, बेसबॉल असोसिएशन, विमान वाहतूक क्षेत्रातील पायलट्स गिल्ड या कर्मचारी संघटना अशा संघटनांचे ते अध्यक्ष आहेत. आदिवासी समाजातून आलेले जातीयवादाच्या विरोधात कट्टर असलेले आव्हाड यांनी विवाह करतानाही जातीची बंधने पाळली नाहीत. गुजरातमध्ये चकमकीत मारल्या गेलेल्या इशरत जहाँप्रकरणी त्यांनी आपली भूमिका उघडपणे मांडली. आ. जितेंद्र आव्हाड यांच्याकडे सध्या सेक्युलर आयकॉन म्हणून पाहिले जाते. सध्या राज्यात आणि केंद्र्रात हिंदुत्ववादी विचारसरणीची सत्ता आहे. अशा स्थितीमध्येही सत्ताधाऱ्यांशी दोन हात करण्याची धमक केवळ जितेंद्र आव्हाड यांनीच बाळगली आहे. मुस्लीम, दलित किंवा ओबीसी या जातसमूहासाठी जितेंद्र आव्हाड यांनी लढा उभारला आहे. शरद पवार, शरद यादव, लालुप्रसाद यादव, जॉर्ज फर्नांडिस, नरसय्या आडाम ही मंडळी सद्यस्थितीमध्ये कडवे सेक्युलर नेतृत्व म्हणून ओळखले जातात. त्यांच्यामध्ये आता ठाण्याचे जितेंद्र आव्हाड हे नाव अतिशय आदराने घेतले जात आहे. मुंबई विद्यापीठाने निकालाची डेडलाइन पाळली नसल्याचे सांगत, राष्ट्रवादीचे आमदार जितेंद्र आव्हाड यांनी विद्यापीठाच्या कलिना कॅम्पसच्या हॉटेल हयातजवळील गेटला टाळे ठोकले. आव्हाड १० ते १५ जणांसोबत आले होते. रेल्वे प्रशासनाचा निषेध आणि बुलेट ट्रेनला विरोध करण्यासाठी कळवा रेल्वे स्टेशनवर राष्ट्रवादी काँग्रेसच्या ठाणे शाखेच्या कार्यकर्त्यांनी आमदार जितेंद्र आव्हाड यांच्या नेतृत्वाखाली ‘रेल रोको’ आंदोलन केले.

पूनम महाजन, खासदार उत्तर-मध्य मुंबई
पूनम महाजन या भाजपाच्या उत्तर-मध्य मुंबईच्या विद्यमान खासदार आहेत. पूनम या भाजपाचे दिवंगत नेते आणि माजी केंद्रीय मंत्री प्रमोद महाजन यांच्या कन्या असून, पित्याच्या स्व. प्रमोद महाजन यांच्या निधनानंतर २००६ मध्ये त्या सक्रिय राजकारणात उतरल्या. मुंबईमध्ये तरुण आणि नवीन मतदारांना पक्षाकडे वळविण्यात त्यांनी मोलाची कामगिरी केली. यामुळेच २०१० मध्ये त्यांची भारतीय युवा मोर्चाच्या राष्ट्रीय उपाध्यक्षपदी, तर डिसेंबर २०१६ मध्ये त्यांची भारतीय जनता युवा मोर्चाचे प्रेसिडेंट म्हणून निवड झाली होती. याशिवाय त्याच वेळी त्या भारतीय बास्केटबॉल फेडरेशनच्या अध्यक्षपदीही त्यांची निवड झाली होती. या फेडरेशनच्या पहिल्या महिला अध्यक्ष होण्याचा मान त्यांना मिळाला होता. सध्या त्या भाजपाच्या राष्टÑीय सरचिटणीस आहेत. संसद सदस्य म्हणून निवडून आल्यावर पूनम यांनी केंद्रीय नागरी विकास समितीवर काम केले. सध्या त्या वित्तमंत्रालयाच्या सल्लागार समितीवरही कार्यरत आहेत. भाजपासाठी अगदीच प्रतिकूल म्हणावा, अशा उत्तर-मध्य मुंबई लोकसभा मतदारसंघातून काँग्रेसच्या दिग्गज उमेदवाराचा पराभव करत पूनम महाजन यांनी दिल्ली गाठली. जाएंट किलर पूनम महाजन आज भाजपाचा युवा चेहरा म्हणून राष्ट्रीय राजकारणात वावरत आहेत. भाजपा युवा मोर्चाच्या राष्ट्रीय अध्यक्षा म्हणून देशभर युवांचे संघटन करत आहेत, त्यांचे प्रश्न मांडत आहेत. आज भाजपाचा युवा चेहरा म्हणून राष्ट्रीय राजकारणात वावरणाºया पूनम महाजन अपघातानेच राजकारणात आल्या. भाजपा नेते प्रमोद महाजन यांच्या निधनानंतर २००६ साली त्या राजकारणात सक्रिय झाल्या. वडील प्रमोद महाजन म्हणजे राष्ट्रीय पातळीवर स्वकर्तृत्वाचा आगळावेगळा ठसा उमटविलेले एक प्रसन्न राजकीय नेतृत्व. अशा नेत्याचा राजकीय वारसा पूनम महाजन यांच्याकडे आला, पण म्हणून त्यांचा राजकीय प्रवास सुखकर आणि निर्धोक अजिबात नव्हता. २००९ साली आपल्या पहिल्याच विधानसभा निवडणुकीत त्यांना अपयशाला सामारे जावे लागले. या पराभवाने खचून न जाता, त्यांनी जिद्दीने आपला राजकीय प्रवास सुरू ठेवला. मेहनतीने, निष्ठेने पक्षसंघटनेतील जबाबदाऱ्या पार पाडल्या. २०१० साली ‘भाजयुमो’च्या त्या उपाध्यक्षा बनल्या. त्यानंतर, तीन वर्षांनी म्हणजे २०१३ साली भाजयुमोच्या राष्ट्रीय सरचिटणीसपद त्यांच्याकडे आले. विधानसभा निवडणुकीतील पराभवानंतर अवघ्या चार वर्षांतच उत्तर-मध्य मुंबई लोकसभा मतदारसंघात त्या संघर्षाला सिद्ध झाल्या. सिनेअभिनेते आणि काँग्रेसचे ज्येष्ठ नेते दिवंगत सुनील दत्त यांचा हा मतदारसंघ. त्यांच्या पश्चात त्यांची कन्या प्रिया दत्त यांनी काँग्रेसचा हा बालेकिल्ला आणखी मजबूत केला होता. अत्यंत अवघड मानल्या जाणाऱ्या या मतदारसंघात पूनम महाजन यांचा निभाव लागणार नाही. किंबहुना, म्हणूनच त्यांना हा मतदारसंघ दिल्याचे राजकीय जाणकार म्हणायचे. तेव्हाही इथे भाजपाचा कमळ फुलणारच, असे पूनम महाजन आत्मविश्वासाने सांगायच्या. त्यांच्या निवडणूक वॉर रूमने तयार केलेली विश्लेषणाची फाइल, त्यातील आकडेवारी आत्मविश्वासाने मांडायच्या. या निवडणुकीत त्यांनी राबविलेली प्रचारयंत्रणा, छोट्या-छोट्या वस्ती-वाडे आणि सोसायटीतील राजकीय, सामाजिक समीकरणांचा अद्ययावत ताळेबंद त्यांच्या हाताशी तयार होता. त्यांची ही तयारी प्रमोद महाजन यांची आठवण करून देणारी होती. राजकीय पंडितांच्या सर्व भविष्यवाण्या खोट्या ठरवत, तब्बल एक लाख ८६ हजार मतांनी त्यांनी दणदणीत विजयाची नोंद करून सर्वांनाच आश्चर्यचकित केले. लोकसभेत दाखल झाल्यावर ‘पब्लिक पॉलिटिशयन पार्टनरशिप’ हे सूत्र मांडत, त्यांनी कामाला सुरुवात केली. मतदारसंघातील स्वयंसेवी संस्थांना सोबत घेऊन मतदारसंघातील प्रश्नांवर उत्तरे शोधू लागल्या. राज्याचे मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांच्यासोबत मुंबईतील पायाभूत विकासकामे मार्गी लावण्यात पूनम महाजन यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली. इंटरनॅशनल फायनान्स सेंटर मुंबईत आणण्यात त्यांनी मोलाची भूमिका बजावली. महिला, युवक आणि लहान मुलांच्या प्रश्नांवर काम करणाºया ‘ग्लोबल सिटिझन फोरम’चा कार्यक्रम त्यांनी मुंबईत घडवून आणला. पूनम महाजन यांच्या प्रयत्नांमुळेच ग्लोबल सिटिझन पहिल्यांदाच भारतात, त्यातही मुंबईत दाखल झाला होता. २२ डिसेंबर २०१६ साली औपचारिकपणे भाजयुमोच्या राष्ट्रीय अध्यक्षपदी त्यांची नियुक्ती झाली. उमा भारती यांच्यानंतर या पदावर येणाऱ्या त्या एकमेव महिला कार्यकर्त्या आहेत. विशेष म्हणजे कधी काळी प्रमोद महाजन यांनीही ही धुरा वाहिली होती. राजनाथ सिंग, शिवराजसिंग चौहान आदी दिग्गज नेत्यांनीसुद्धा भाजयुमोचे अध्यक्षपद सांभाळले होते. मेहनत आणि पक्षाशी अविचल निष्ठेच्या जोरावर दिग्गज नेत्यांच्या मांदियाळीत पूनम महाजन आता सामील झाल्या आहेत. राष्ट्रीय पातळीवरील जबाबदाºया सांभाळतानाही मुंबई आणि विशेषत: आपल्या मतदारसंघाकडे तितकेच लक्ष आहे. कार्यकर्त्यांशी नियमित संवाद आणि मतदारांशी संपर्क ठेवून आहेत. शिक्षण : डिप्लोमा इन लीडरशिप (ब्रायग्टन् स्कूल ऑफ बिझनेस अँड मॅनेजमेंट येथून), कमर्शिअल पायलटचा ३०० तासांचे प्रशिक्षण पूर्ण केले.

सतेज पाटील, काँग्रेस आमदार
काँग्रेसच्या महाराष्ट्राच्या राजकारणातील तरुण व ज्याला उत्तम राजकीय भवितव्य आहे, अशा नेत्यांमध्ये आमदार सतेज पाटील यांचा समावेश होतो. विधानसभेच्या २००४ च्या निवडणुकीत करवीर मतदारसंघातून तत्कालीन आरोग्यमंत्री व दिग्गज नेते दिग्विजय खानविलकर यांचा पराभव करून, राजकारणात पाऊल ठेवलेल्या सतेज पाटील यांनी २००९ ला धनंजय महाडिक यांचा पराभव केला. त्यानंतर, त्यांनी गृह, ग्रामविकास, फलोउत्पादन व अन्न व औषध प्रशासन अशी महत्त्वाची खाती मिळाली. सत्तेत असताना त्यांनी राज्यात गुटखाबंदीचा निर्णय घेतला व तो राबवून दाखविला. गृहराज्यमंत्री म्हणून राज्याचा कारभार करत असताना, त्यांनी कसलाही डाग चारित्र्यावर पडणार नाही, असे काम करून दाखविले. सतेज पाटील यांनी आपले वडील डी. वाय. पाटील यांच्याकडून राजकीय आणि सामाजिक वारसा घेतला आहे. त्यांच्या सार्वजनिक, सामाजिक आणि राजकीय जीवनाची सुरुवात विद्यापीठाच्या विद्यार्थी परिषदेच्या निवडणुकांपासून झाली. कोल्हापूरच्या राजकीय क्षितिजावर त्यांच्या रूपाने एक नवा तारा जणू उदयास आला. आपल्या संघटन कौशल्याची चुणूक त्यांनी या काळापासूनच दाखविणे सुरू केले. ते केवळ समस्यांसंदर्भात जागरूकच नसतात, तर त्या दूर करण्याचा त्यांचा सतत प्रयत्न असतो. समाजकारण, राजकारण अथवा संस्थांत्मक कार्यातही त्यांनी आपल्या कामाची हीच पद्धत जोपासली आहे. सतेज पाटील १९९२-९३ या काळात शिवाजी विद्यापीठाच्या प्रौढ शिक्षण व निरंतर सल्लागार समितीवर होते, तर १९९५-९९ या काळात सिनेट सदस्य होते. राजकारणात त्यांचा प्रवेशही दमदार असाच झाला. २००४ ते २००९ या काळात ते करवीर मतदारसंघातून विजयी झाले. पुढे २००९ ते २०१४ या काळातही कोल्हापूर विधानसभा मतदारसंघातून निवडून आले. २०१० ते २०१४ या काळात त्यांनी मंत्रिमंडळातही काम केले. सध्या ३० डिसेंबर २०१५ पासून ते विधान परिषद सदस्य म्हणून कार्यरत आहेत. सतेज पाटील तरुण नेते आहेत. त्यांच्याकडे काम करून घेण्याची कसब आहे. स्वत:ची पाठपुरावा करणारी मोठी यंत्रणा आहे. नव्या तंत्रज्ञानाचा वापर ते खुबीने करतात. पूर्वी एखाद्या आमदाराला भेटणेही सामान्य लोकांच्या दृष्टीने किती दुरापास्त असायचे, परंतु सतेज पाटील यांनी मोबाइलच्या माध्यमातून तुमचा आमदार आज कुठे आहे, हे घरबसल्या कळविण्याची सोय केली आहे. सुमारे दहा हजारांहून अधिक प्रमुख लोकांना ‘एसएमएस’द्वारे हे कळविण्यात येते. त्यांची स्वत:ची वेबसाइट आहे. कोल्हापुरातील चौकात फलक लावून तुम्ही कोणतेही काम माझ्याकडे घेऊन या, ते काम सोडविण्याचा प्रयत्न करू, असे सांगणारा हा कोल्हापुरातीलच नव्हे, तर राज्यातील दुर्मीळ आमदार असावा. सकारात्मक दृष्टीेकोन, स्वच्छ चारित्र्य, उत्तम सार्वजनिक व्यवहार आणि सतत समाजासाठी काही करण्याची धडपड हीच त्यांच्या आजपर्यंतच्या राजकीय जीवनातील यशाची गुरुकिल्ली ठरली आहे. प्रतिवर्षी वाढदिवसाला वह्या संकलित करून, त्या मतदारसंघातील गोरगरीब विद्यार्थ्यांना देण्याचा उपक्रमही कोल्हापूरनेच नव्हे, तर महाराष्ट्रातील इतर आमदारांनी अनुकरण करावा, असा आहे. गेल्या ११ वर्षांत सुमारे साडेदहा लाख विद्यार्थ्यांना या वह्यांचा उपयोग झाला आहे. या उपक्रमाची ‘लिम्का बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड’मध्ये नोंद झाली आहे. कोल्हापुरातील हनुमान भक्त मंडळाच्या माध्यमातूनही त्यांचे सामाजिक कार्य सुरू असते. विविध विषयांवर कार्यशाळा, व्याख्याने यांचे आयोजन या माध्यमातून नियमितपणे केले जाते. कोल्हापूर जिल्हा हौशी बॉक्सिंग असोसिएशनचे ते उपाध्यक्ष आहेत. या असोसिएशनच्या माध्यमातून युवा वर्गामध्ये बॉक्सिंगची आवड निर्माण करणे, विविध स्पर्धांचे आयोजन करणे या खेळ प्रकाराला प्रोत्साहन देण्याचे कार्य ते करीत असतात. वडिलांचा वारसा चालविताना त्यांनी श्री मुनी विद्यापीठाची स्थापना केली. राज्यातील उत्तम अशी शैक्षणिक संस्था म्हणून ती नावारूपास आली आहे. या संस्थेचे ते अध्यक्ष आहेत. या माध्यमातून ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांना शिक्षणाची सुविधा त्यांनी उपलब्ध करून दिली आहे. संघटनकौशल्य त्यांच्या अंगी जन्मजात आहे. ऑगस्ट २००७ मध्ये त्यांनी डॉ. डी. वाय. पाटील सहकारी साखर कारखान्याची स्थापना केली. या कारखान्याचे ते चेअरमन आहेत. या साखर कारखान्याच्या माध्यमातून ऊस उत्पादकांच्या जीवनात आनंद फुलविण्याचे काम त्यांनी केले. सामाजिक बदल केवळ आर्थिक बदलातूनच होणार नाही, तर त्यासाठी राजकीय बळ आवश्यक आहे, हे लक्षात घेऊन त्यांनी कोल्हापुरातील सक्रिय राजकारणात उतरण्याचा निर्णय घेतला. कोल्हापूर जिल्हा मध्यवर्ती बँकेच्या राजकारणात त्यांनी प्रवेश केला. २००१च्या निवडणुकीत गगनबावडा तालुक्यातून ते संचालक म्हणून बँकेवर निवडून गेले. त्यानंतर, २००६ मध्ये पुन्हा संचालक म्हणून त्यांची या बँकेवर निवड झाली. शिवाजी विद्यापीठ कोल्हापूरच्या विद्यार्थी संघाचे माजी अध्यक्ष म्हणूनही त्यांनी कार्य केले आहे. या सोबतच इंडियन रेडक्रॉस सोसायटी, वाइल्ड लाइफ फंड फॉर नेचर इंडिया, संत गजानन महाराज संस्थान शेगाव, रोटरी क्लब कोल्हापूर, गार्डन क्लब कोल्हापूर, युथ होस्टेल असोसिएशन ऑफ इंडिया आदी संस्थांमध्ये ते सदस्य म्हणून कार्यरत आहेत. राजकीय, सामाजिक आणि संस्थात्मक स्तरावर सतेज पाटील यांचे भरीव कार्य सुरू आहे. मैत्रीपूर्ण वृत्ती, हसतमुख चेहरा, सदैव सहकार्याची तयारी, नव्या तंत्रज्ञानाचा स्वीकार करण्याची वृत्ती आणि प्रचंड लोकसंग्रह ही त्यांची बलस्थाने आहेत.

राजकारण / पॉवरफुल राजकारणी कोण?
Politics : Most influential politician?

• 
  चंद्रकांत पाटील, महसूलमंत्री, महाराष्ट्र राज्य, मुंबई (कोल्हापूर)
• 
  धनंजय मुंडे, विरोधी पक्ष नेते, विधान परिषद, (बीड)
• 
  एकनाथ शिंदे, बांधकाममंत्री, महाराष्ट्र राज्य, मुंबई (ठाणे)
• 
  राधाकृष्ण विखे पाटील, विरोधी पक्ष नेते, विधानसभा, मुंबई (अहमदनगर)
• 
  रामदास आठवले, केंद्रीय राज्यमंत्री, दिल्ली (मुंबई)

चंद्रकांत (दादा) पाटील, सार्वजनिक बांधकाम, महसूलमंत्री
गेल्या ४१ वर्षांपासून राजकीय, सामाजिक क्षेत्रात कार्यरत. मुंबईतील कापड गिरणीतील चहा किटलीवाल्याचा मुलगा ते राज्याच्या मंत्रिमंडळातील कॅबिनेटमंत्री अशी कोणत्याही सर्वसामान्य माणसाला अभिमान वाटावी, अशीच चंद्रकांतदादा पाटील यांची कारकीर्द आहे. चंद्रकांतदादा यांच्याकडे सध्या मंत्रिमंडळातील दोन नंबरचे स्थान, महसूल आणि सार्वजनिक बांधकाम यांसारखी दोन महत्त्वाची खाती आहेत. चंद्रकांतदादा पाटील यांचे वडील बच्चू पाटील मूळचे शेतकरी. भुदरगड तालुक्यातील गारगोटीजवळ त्यांचे खानापूर नावाचे सुमारे तीन हजार लोकवस्तीचे छोटेसे गाव, परंतु गावात पोट भरत नाही, म्हणून ते मुंबईत आले. मफतलाल नंबर २ या मिलमध्ये ते नोकरीस होते. मिलच्या कँटीनमध्ये किटलीबॉय अशी त्यांची नोकरी होती. चंद्रकांतदादा पाटील यांचा जन्म, बालपण व शिक्षणही मुंबईतच झाले. त्या वेळी रे रोड हार्बर स्टेशन परिसरात ते राहात होते. दादरच्या राजा शिवाजी विद्यालयात त्यांचे अकरावीपर्यंतचे शिक्षण झाले. व्हीटीच्या सिद्धार्थ कॉलेजमधून ते कॉमर्स शाखेचे पदवीधर होऊन बाहेर पडले. कॉलेजला असतानाच, त्यांचा अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषदेशी संपर्क आला. महाविद्यालयीन शिक्षण पूर्ण झाल्यावर, त्यांनी संघटनेसाठी पूर्ण वेळ वाहून घेण्याचा निर्णय घेतला. संघटनेचे १९८० ते ९३ असे तेरा वर्षे ते पूर्ण वेळ कार्यकर्ते म्हणून फिरत होते. त्यांच्याकडे जळगाव, धुळे, नाशिक, विदर्भ व नंतरच्या टप्प्यात गुजरात व गोवा राज्यांत काम करण्याची जबाबदारी होती. त्याच वेळी त्यांची नरेंद्र मोदी, अमित शहा यांच्याशी ओळख झाली. अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषदेचे ते १९९० ते ९३ या काळात अखिल भारतीय सरचिटणीस होते. हे काम केल्यानंतर ते मूळ गावी खानापूरला परतले व दोन वर्षे शेती केली. पुढे १९९५ च्या सुमारास टेलिमॅट्रिक्स नावाच्या संगणक कंपनीचे संचालक झाल्यावर ते पुन्हा कोल्हापुरात स्थायिक झाले. चंद्रकांतदादा यांच्या राजकारणावर राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचा पगडा आहे. २०१४ ला झालेल्या पुणे पदवीधर मतदारसंघातून ते दुसऱ्यांदा आमदार झाले. विधान परिषदेत ते पक्षाचे प्रतोद होते. शिवाजी व सोलापूर विद्यापीठांच्या सिनेटवर ते आहेत. मितभाषी, कार्यकर्त्याला सन्मान देणारे व विकासाचा स्वत:चा असा एक दृष्टीकोन असलेले नेते अशी पाटील यांची ओळख आहे. २०१४ मध्ये राज्यात सत्ताबदल झाल्यानंतर, देवेंद्र फडणवीस यांच्या मंत्रिमंडळात कॅबिनेटमंत्री म्हणून चंद्रकांतदादा यांची निवड झाली. राज्याच्या राजकारणात प्रभावी असलेली सहकार पणन व वस्त्रोद्योग, सार्वजनिक बांधकाम अशी महत्त्वाची खाती त्यांच्याकडे होती. सहकार खात्याचा माध्यमातून सहकार शुद्धिकरणाची मोहीम त्यांनी हाती घेतली. सार्वजनिक बांधकाम खात्याच्या माध्यमातून खड्डेमुक्त महाराष्ट्राची घोषणा त्यांनी केली. एकनाथ खडसे यांच्या राजीनाम्यानंतर त्यांच्याकडील महसूल हे खाते चंद्रकांतदादा यांच्याकडे आले. स्वच्छ चारित्र्य व सामोपचाराने सर्वांना सोबत घेऊन पुढे जाण्याची त्यांची प्रतिमा आहे. त्यामुळेच पक्ष व राजकारणात कुठेही अडचण निर्माण झाली, तर चंद्रकांतदादांवर संकटमोचकाची जबाबदारी येते. ती जबाबदारी ते यशस्वीपणे पार पाडतात.

एकनाथ शिंदे, मंत्री, सार्वजनिक बांधकाम (सार्वजनिक उपक्रम)
शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांच्या विचारांनी प्रेरित होऊन, शिवसेना ठाणे जिल्हाप्रमुख धर्मवीर आनंद दिघे यांच्या नेतृत्वाखाली, एकनाथ शिंदे यांनी ९०च्या दशकात शिवसैनिक म्हणून सामाजिक कार्यात स्वत:ला झोकून दिले. एक सामान्य शिवसैनिक ते आज राज्य मंत्रिमंडळातील एक प्रभावशाली कॅबिनेटमंत्री अशी थक्क करणारी वाटचाल केली. राजकारणात केवळ घराणेशाहीच चालते, या समीकरणाला छेद देत, एकनाथ शिंदे यांनी नेतृत्वगुणाच्या जोरावर पक्षनेतृत्वाने वेळोवेळी दाखविलेला विश्वास सार्थ ठरवला. त्यामुळेच आनंद दिघे यांच्या अकाली निधनानंतर ठाणे जिल्ह्यात निर्माण झालेली नेतृत्वाची पोकळी शिंदे यांनी रात्रीचा दिवस करून भरून काढली. अलीकडेच झालेल्या महापालिका आणि जिल्हा परिषदांच्या निवडणुकांमध्ये, राज्यभरात भारतीय जनता पक्षाने झंझावाती यश मिळविले असताना, एकनाथ शिंदे यांनी ठाणे हा शिवसेनेचा बालेकिल्ला कायम राखला. ठाणे महापालिकेतील शिवसेनेच्या गेल्या १५ वर्षांच्या इतिहासात शिवसेनेला प्रथमच एकहाती सत्ता प्राप्त झाली. २०१४ साली झालेल्या विधानसभा निवडणुकीनंतर, पक्षप्रमुख उद्धव ठाकरे यांनी त्यांना विरोधी पक्षनेतेपदासारखे महत्त्वाचे पद देऊन, त्यांच्या आजवरच्या वाटचालीचा गौरव केला. विरोधी पक्षनेते म्हणून मिळालेल्या जेमतेम महिनाभराच्या काळात त्यांनी दुष्काळ आणि अवकाळी पावसामुळे शेतकऱ्यांच्या झालेल्या दुरवस्थेवरून सरकारला सळो की पळो करून सोडले. या महिन्याभराच्या काळात त्यांनी विदर्भ, मराठवाडा, उत्तर महाराष्ट्र असा जवळपास संपूर्ण महाराष्ट्र पिंजून काढला. दुष्काळग्रस्त शेतकºयांशी त्यांचे आतड्याचे नाते निर्माण झाले. म्हणूनच मे महिन्यात दुष्काळाला कंटाळून, आपले घरदार सोडून रोजगारासाठी मुंबईकडे धाव घेतलेल्या नांदेड जिल्ह्यातल्या मुखेड तालुक्यातल्या किमान ५०० दुष्काळग्रस्त शेतकरी कुटुंबांसाठी, त्यांनी ठाण्यात महिनाभर दुष्काळग्रस्त छावणी सुरू करून त्यांचा सांभाळ केला, त्यांना रोजगार मिळवून दिला. कॅबिनेटमंत्री म्हणून त्यांनी आपल्या कामाचा ठसा उमटवला असून, एमएमआरडीएला पुन्हा आपल्या पायावर यशस्वीरीत्या उभे केले आहे. राज्य शासनाचा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प असलेला, नागपूर-मुंबई समृद्धी महामार्ग त्यांच्या नेतृत्वाखाली आकार घेत आहे. शेतकºयांना या प्रकल्पात भागीदार करून घेतले जाणार असून, त्यांना या योजनेचे फायदे समजावून सांगून, त्यांना विश्वासात घेऊन, या प्रकल्पात सहभागी करून घेण्यात एकनाथ शिंदे अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावत आहेत. आगामी काळात ठाणे जिल्ह्यासाठी स्वत:च्या हक्काचे धरण बांधण्याचा निर्धार पालकमंत्री या नात्याने एकनाथ शिंदे यांनी केला आहे. ‘धरण उशाशी आणि कोरड घशाशी’ अशी ठाणे जिल्ह्याची परिस्थिती आहे. मुंबईला मुबलक पाणीपुरवठा करणारी सर्व धरणे ठाणे जिल्ह्यात आहेत, पण त्यातून ठाण्यालाच पाणी मिळत नाही. त्यामुळेच पालकमंत्री होताच, ठाणे जिल्ह्यासाठी स्वतंत्र धरण विकसित करण्याची योजना त्यांनी हाती घेतली असून, येणाºया काळात ठाणे जिल्ह्याला पाण्याच्या दृष्टीने स्वयंपूर्ण बनविण्याचा त्यांचा निर्धार आहे.

धनंजय मुंडे, विरोधी पक्षनेते (विधान परिषद)
बीड जिल्ह्यातील मुंडे घराण्याच्या रक्तातच नेतृत्व आणि राजकारणाचे बीज आहेत. त्यामुळे गोपीनाथ मुंडे यांच्यासारखे ‘लोकनेते’ घरात असताना, धनंजय मुंडे राजकारणापासून दूर राहणे शक्यच नव्हते. कायद्याचे शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर बीड जिल्ह्यात तरुणांचे संघटन करत, भाजपामध्ये तरुणांना सक्रिय करण्यासाठी ते कार्यरत झाले. गोपीनाथरावांच्या तालमीत राजकारणाचे धडे गिरवत असतानाच, जिल्हा परिषदेचे सदस्य म्हणून निवडणूक लढविली. पुढे जिल्हा परिषदेचे उपाध्यक्षपदही त्यांनी भूषविले. जिल्हा परिषद, डी.सी.सी. बँक, वैद्यनाथ बँक, जगमित्र सूत गिरणी, अशा अनेक ठिकाणी त्यांनी आपल्या नेतृत्वाची चुणूक दाखविली. २०१२ मध्ये गोपीनाथराव मुंडे यांच्याशी राजकीय मतभेद झाल्याने, त्यांनी भाजपला रामराम ठोकत राष्ट्रवादी काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला. या वेळी ते विधान परिषदेचे सदस्य होते, पण सदस्यत्वाचाही त्यांनी राजीनामा दिला. त्यानंतर, राष्ट्रवादी काँग्रेसने त्यांना पुन्हा विधानपरिषदेत सदस्य म्हणून काम करण्याची संधी दिली आणि विधान परिषदेचे विरोधी पक्ष नेते म्हणून सध्या ते राजकारणात सक्रीय आहेत. स्व. मुंडे यांच्यासोबत गोदा परिक्रमा, शेतकरी संघर्ष अभियानात त्यांचा हिरीरीने सहभाग राहिलेला आहे. अभ्यासपूर्ण आणि तडाखेबाज भाषणासाठी त्यांची ओळख आहे. एक आक्रमक राजकारणी म्हणूनही ते प्रसिद्ध आहेत. परळी मतदार संघात पंकजा मुंडे यांच्या विरोधात त्यांनी २०१४ची विधान सभा निवडणूक लढविली होती. नुकत्याच झालेल्या नगरपालिका आणि जिल्हा परिषद व पंचायत समितीच्या निवडणुकीत त्यांनी परळी मतदार संघात पंकजा यांचा पराभव करत, एकहाती मिळविलेल्या सत्तेमुळेही ते चर्चेत राहिले. विधानपरिषदेतील एक फर्डे वक्ते म्हणून त्यांचा नावलौकिक आहे. शेतकरी कर्जमाफी, समृद्धी महामार्ग, महापुरुषांचे स्मारक आदी विषयांवरून त्यांनी सरकारला धारेवर धरले आहे.

राधाकृष्ण विखे पाटील, विरोधी पक्षनेते, विधानसभा
विधानसभेतील विरोधी पक्षनेते राधाकृष्ण विखे पाटील हे सहकार चळवळीतून पुढे आलेले नेतृत्व आहे. शिक्षण, सहकार आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्था या विषयांचा दांडगा अभ्यास आणि अनुभव असलेले विखे-पाटील हे राज्यातील एक धुुरंधर राजकारणी असून अहमदनगर जिल्ह्यातील शिर्डी विधानसभा मतदारसंघातून ते पाचव्यांदा निवडून आले आहेत. सहकार महर्षी विठ्ठलराव विखे आणि शिक्षण महर्षी बाळासाहेब विखे यांच्याकडून त्यांना सार्वजनिक कार्याचे बाळकडू मिळाले. लोणीसारख्या लहानशा खेडेगावात सहकार आणि शिक्षणाच्या माध्यमातून त्यांनी विविध संस्थांचे जाळे विणले. त्यातून लाखो विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणाची सोय आणि ग्रामीण भागातील युवकांना रोजगार उपलब्ध झाला. राज्यात काँग्रेस-राष्ट्रवादीचे आघाडी सरकार असताना विखे यांच्याकडे कृषी खात्याची जबाबदारी होती. कृषीमंत्री म्हणून त्यांनी त्यांनी केलेल्या कामाचे कौतुक झाले. कृषी विद्यापीठांमधील संशोधन शेतकऱ्यांच्या बांधापर्यंत पोहोचले पाहिजे, यासाठी ते आग्रही होते. त्यासाठी त्यांनी शास्त्रज्ञ-शेतकरी संवाद घडवून आणला. कृषी मेळावे आयोजित करून सर्वसामान्य शेतकºयांना आधुनिक कृषीतंत्रज्ञान आणि सेंद्रीय शेतीबाबत मार्गदर्शन केले. कृषी खात्यातील ‘भेट आणि प्रशिक्षण’ ही आजवर कागदावर राहिलेली योजना पुनर्जिवीत करून शेतकी खात्यातील अधिकारी, कर्मचाऱ्यांना गावभेटीवर पाठविले. अतिवृष्टी, गारपीटीमुळे झालेल्या नुकसानीचे तातडीने पंचनामे करून बाधित शेतकºयांना तात्काळ मदत मिळवून दिली. विरोधी पक्षनेतेपदाची जबाबदारी सांभाळत असताना विखे यांनी नेहमीच सर्वसामान्य जनतेच्या प्रश्नांना विधिमंडळात वाचा फोडली आहे. पोंझी स्कीमच्या माध्यमातून झालेली सर्वसामान्य गुंतवणूकदारांची कोट्यवधींची फसवणूक, बोंडअळीमुळे झालेले कापूस उत्पादक शेतकºयांचे नुकसान, सरकारच्या निर्यात धोरणातील धरसोड वृत्तीमुळे झालेले कांदा उत्पादकांचे नुकसान, बेरोजगारांची होत असलेली फसवणूक, शासकीय कर्मचाऱ्यांना सतवा वेतन आयोग, अंगणवाडी कर्मचाºयांची हेळसांड अशा एक ना अनेक विषयांवरून विखे यांनी सरकारला धारेवर धरले आहे. विखे यांचा मूळ स्वभाव आक्रमक नसला तरी त्यांचे भाषण अभ्यासपूर्ण असल्याने सरकारला त्याची दखल घ्यावी लागते. सर्वसामान्य नागरिकांनी पाठविलेल्या पत्राची तात्काळ दखल घेत सरकार दरबारी त्याचा पाठपुरावा केला जातो. त्यामुळेच विखे यांच्या संपर्क कार्यालयास ‘आयएसओ’ प्रमाणपत्र मिळाले आहे. एखाद्या लोकप्रतिनिधीचे कार्यालय ‘आयएसओ’ प्रमाणित असणे, ही तशी दुर्मिळ गोष्ट!

रामदास आठवले, केंद्रीय समाजकल्याण राज्यमंत्री
कोणतीही कौटुंबिक राजकीय पार्श्वभूमी नसताना, विद्यार्थी चळवळीच्या माध्यमातून राजकारणात पदार्पण करणारे रामदास आठवले आज केंद्रीय समाजकल्याण राज्यमंत्री आहेत. सांगली जिल्ह्यातील अगलगाव या गावातील एका गरीब बौद्ध (पूवीर्चे दलित) कुटुंबात आठवले यांचा जन्म झाला. लहानपणीच वडिलांचे छत्र हरपले. पोटाची खळगी भरण्यासाठी त्यांची आई हौसाबाई काबाडकष्ट करीत होती. प्राथमिक शिक्षण ढालेवाडीत (तासगाव, जि. सांगली) झाल्यानंतर, पुढे काकांकडे मुंबईत शिक्षण घेण्यासाठी गेले. विद्यार्थीदशेपासून अन्याय, अत्याचाराविरोधात लढले. वडाळ्यातील सिद्धार्थ विहारमध्ये महाराष्ट्रातील अनेक दलित आणि मागासवर्गीय समाजातील मुले शिक्षण घेण्यासाठी येत असत. हे वसतिगृहच गोरगरिबांचे आधारस्थान होते. येथे चळवळीविषयी खूप चर्चा होत असत. पुरोगामी आणि दलित चळवळीतील अनेक मान्यवरांची भाषणे आणि व्याख्याने होत असत. या सर्व चळवळीचे संस्कार आठवले यांच्यावर झाले. प्रा. अरुण कांबळे हे त्यांचे खºया अर्थाने वैचारिक गुरू. दलित पँथर्सच्या चळवळीत सक्रिय झाल्यानंतर, त्यांनी महाराष्ट्रात झंझावात निर्माण केला. दलितांवरील अन्यायाविरोधात पँथर्सच्या माध्यमांतून त्यांनी आवाज बुलंद केला. त्यांच्या आंदोलनाची भल्याभल्यांनी धडकी घेतली होती. मराठवाडा विद्यापीठास डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे नाव देण्याच्या मागणीवरून राज्यभर आंदोलन उभे राहिले. या आंदोलनाचे नेतृत्वच आठवले यांनी केले. तत्कालीन सरकारशी त्यांनी संघर्ष केला. आंदोलनाची सरकारला दखल घ्यावी लागली. तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार यांनी मराठवाडा विद्यापीठाच्या नामविस्ताराची घोषणा केली. आंदोलन, चळवळ आणि राजकारण सुरू असतानाच, त्यांचा १९९० मध्ये महाराष्ट्र मंत्रिमंडळात समावेश झाला. आठवलेंनी प्रारंभी महाराष्ट्राचे समाजकल्याण आणि परिवहनमंत्री म्हणून काम केले. मुंबई आणि नंतर पंढरपूर या लोकसभा मतदार संघांतून ते खासदार झाले. आज ते केंद्रीय मंत्रिमंडळात आहेत. ‘जुलमास जाळण्याला, मी विद्रोहाची वात झालो,’ अशा शब्दांत आठवले यांच्या आजवरच्या कारकिर्दीची दखल घ्यावी लागेल.

प्रशासन - आयएएस - प्रॉमिसिंग
Administration -IAS- Promising

• 
  आस्तिक कुमार पांडेय, जिल्हाधिकारी, अकोला
• 
  अश्विन मुदगल, मनपा आयुक्त, नागपूर
• 
  जी. श्रीकांत, जिल्हाधिकारी, लातूर
• 
  शितल उगले, अतिरिक्त आयुक्त, मनपा, पुणे
• 
  तुकाराम मुंडे, मनपा आयुक्त, नाशिक

आस्तिक कुमार पाण्डेय, जिल्हाधिकारी, अकोला
अकोल्याचे जिल्हाधिकारी आस्तिक कुमार पाण्डेय यांनी, जिल्हा प्रशासनाची धुरा सांभाळताना, नियोजनबद्ध कार्यपद्धतीने लोकाभिमुख काम करणारा अधिकारी अशी ओळख निर्माण केली आहे. कधी काळी अकोला शहराचे वैभव असलेली मोर्णा नदी आज प्रचंड प्रदूषित झाली आहे. शहरातील सर्व घाण पाणी नदीत सोडण्यात येते. त्या घाण पाण्यात सहज फोफावणारी जलकुंभी वनस्पती अकोलेकरांसाठी फार मोठे संकट बनली आहे. हीच बाब लक्षात घेऊन, आस्तिक कुमार पाण्डेय यांनी लोकसहभागातून मोर्णा नदी स्वच्छ करण्यासाठी मोर्णा नदी स्वच्छता अभियान राबविण्याचे नियोजन केले. अभियानाच्या प्रारंभासाठी १३ जानेवारी २०१८ हा दिवस निवडण्यात आला. त्या दिवशी सकाळी ७.३० पासूनच अकोलेकरांनी नदी काठावर हजेरी लावायला सुरुवात केली. पाहता-पाहता मोर्णेच्या तीरावर हजारोच्या संख्येने अकोलेकर जमले. नदीचे दोन्ही तीर माणसांनी फुलून गेले. नियोजन व कार्यवाहीबाबत उद्घोषणा होऊ लागल्या. हजारो हात कामाला लागले. जणू श्रमदानाचा महायज्ञच आरंभला होता. जिल्ह्यातील सर्वच लोकप्रतिनिधींनी अभियानामध्ये सहभाग घेतला. सुप्रसिद्ध वऱ्हाडी कवी व अकोल्याच्या स्वच्छता मोहिमेचे अग्रदूत प्रा. डॉ. विठ्ठल वाघ यांनी काव्य गायनाने श्रमकऱ्यांचा उत्साह वर्धित केला. सुमारे ६ ते ७ हजार नागरिक श्रमयज्ञात श्रमसमिधा अर्पण करू लागले. सेवाभावी संस्थांनी हँड ग्लोव्हज, मास्क अशा साहित्याचा पुरवठा केला. उद्योजकांनी एक्स्कॅव्हेटर, टिप्पर, ट्रक, ट्रॅक्टर व तत्सम वाहने विनामूल्य उपलब्ध करून दिली. आर्थिक मदतीसाठी हात पुढे सरसावले. अधिकारी, कर्मचारी यांनी एक दिवसाचे वेतन देऊन अर्थसाहाय्य उपलब्ध करून दिले. पाहता-पाहता नदी स्वच्छ होऊ लागली. एक ते दीड किलोमीटर लांबीचे नदीपात्र स्वच्छ झाले. जिल्हाधिकाऱ्याच्या हाकेला हजारोंच्या संख्येने लोकांनी सकारात्मक प्रतिसाद दिलेला होता. लोकसहभागातून नदी स्वच्छ करण्याचे अभियान देशात प्रथमच अकोला शहरात राबविण्यात आले असल्याने, पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी ‘मन की बात’ या त्यांच्या नभोवाणी कार्यक्रमामध्ये त्याची नोंद घेतली. मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनीही त्यांच्या भाषणात विशेष उल्लेख करून, अकोल्याचा आदर्श प्रत्येक जिल्ह्याने घ्यावा, असे आवाहन केले. राज्याच्या या वर्षीच्या अर्थसंकल्पात जलस्रोत शुद्धिकरणासाठी २७ कोटी रुपयांची तरतूद करण्यात आली आहे. त्यापैकी दोन कोटींचा निधी केवळ मोर्णा स्वच्छता अभियानासाठी राखून ठेवण्यात आला आहे. आस्तिक कुमार पाण्डेय यांच्या मार्गदर्शनामध्ये मोर्णा नदीचे पात्र पूर्णत: स्वच्छ होईपर्यंत, दर शनिवारी सदर मोहिमेत श्रमदान अगदी नियोजनबद्ध पद्धतीने सुरू आहे. आस्तिक कुमार पाण्डेय हे नेहमीच काही तरी नावीन्यपूर्ण उपक्रम राबवून, सर्वसामान्य जनतेला न्याय देण्यासाठी प्रयत्नशील असतात. त्यांनी १ ऑगस्ट २०१७ रोजी महसूल दिनानिमित्त महिन्याचा पहिला दिवस ‘सायकल डे’ म्हणून घोषित केला. ते त्यावरच थांबले नाहीत, तर त्यांनी महिन्याच्या पहिल्या दिवशी शासनाच्या लोकाभिमुख योजनांविषयी जनजागृती करण्याकरिता सायकल रॅलीचे आयोजन केले. त्या रॅलीमध्ये सर्व शासकीय अधिकारी व कर्मचारी मोठ्या प्रमाणात सहभागी होत आहेत. दर महिन्याच्या १ तारखेला ते स्वत: सायकलने कार्यालयात येतात. आस्तिक कुमार पाण्डेय यांच्या पुढाकाराने अकोला जिल्ह्यातील निर्यातक्षम भाजीपाला उत्पादक आणि नागपूर येथील ईवा एक्स्पोर्ट कंपनीदरम्यान भाजीपाला निर्यात करार झाला. त्या करारान्वये, जिल्ह्यातील शेतकºयांनी पिकविलेल्या भाजीपाल्याची (प्रामुख्याने भेंडी, कारले, दुधी भोपळा आणि मिरची) निर्यात होणार आहे. त्या करारानुसार ५५ शेतकऱ्यांनी नोंदणी केली असून, ते साधारणत: ५० एकरात निर्यातक्षम भेंडी पिकविणार आहेत. भेंडीला कंपनीकडून सरासरी २२ रुपये किलोचा दर निश्चित करण्यात आला आहे. जिल्ह्यातून दररोज २५ क्विंटल भेंडी निर्यात होईल. अकोट परिसरातील केळीची निर्यातही जिल्हाधिकारी आस्तिक कुमार पाण्डेय यांच्या पुढाकारने सुरू करण्यात आली आहे. याशिवाय आस्तिक कुमार पाण्डेय यांच्या संकल्पनेतून, जिल्हाधिकारी कार्यालयाची आवार भिंत चित्रकला महाविद्यालयाच्या विद्यार्थ्यांच्या माध्यमातून बोलकी करण्यात आली आहे.

जी. श्रीकांत जिल्हाधिकारी, लातूर
‘तिकीट कलेक्टर टू डिस्ट्रिक्ट कलेक्टर’ अशी यशोगाथा असणारे जी.श्रीकांत.प्रतिकूल परिस्थितीतून वाटचाल करीत ध्येय गाठणारा कर्तव्यदक्ष अधिकारी.वडील अल्पभूधारक शेतकरी. कर्नाटकमधील रायचूर जिल्ह्यात जेवळगेरा गाव. शिक्षकांनी दिशा दिली अन् आयुष्य घडत गेले. दहावीला असतानाच रेल्वे बोर्डाची परीक्षा दिली. त्यात उत्तीर्ण होऊन रेल्वे बोर्डाचे दोन वर्षाचे प्रशिक्षण घेतले आणि तिकीट कलेक्टर म्हणून रुजू झाले. सन २००२ मध्ये पहिल्यांदा महाराष्ट्राच्या भूमीवर पूर्णा येथे पाऊल ठेवले़ तेथे तिकीट कलेक्टर म्हणून काम सुरू केले. नोकरी करीत असतानाच हैदराबादच्या उस्मानिया विद्यापीठातून बीक़ॉमची पदवी घेतली. एम.कॉम.चे एक वर्ष पूर्ण केले़ तिकीट कलेक्टरच्या नोकरीत रेल्वेने खूप काही शिकविले. पुस्तके कमी वाचली. मात्र, माणसे अधिक वाचायला मिळाली. काही घटना आयुष्याला वळण देणाऱ्या ठरल्या. एकदा कर्तव्यावर असताना, वातानुकूलित डब्यातील काही जण मद्य प्राशन करून हुल्लडबाजी करीत होते़ सर्व प्रवासी झोपले आहेत. तुम्ही झोपा़ शांतता राखा, असे सांगूनही त्यांनी ऐकले नाही़ पोलिसांना बोलावूनही त्यांचे वर्तन सुधारले नाही़ इतकेच नव्हे, जी़ श्रीकांत यांना धक्का मारून ‘तू टीसीच आहेस ना, स्वत:ला काय डिस्ट्रिक्ट कलेक्टर समजतोस,’ असे हिणवले.ती हतबलता आणि अवमान जिद्द घेऊन पुढे आला,कायद्याचा बडगा ताकदीने वापरायचा असेल, तर कलेक्टर व्हायचेच, ही खूणगाठ मनाशी बांधली. रेल्वेत भेटणारे प्रवासीच मार्गदर्शक बनले. सन २००९ मध्ये देशात ९७ वा रँक आला. जिथे तिकीट कलेक्टर म्हणून काम केले, तिथेच आयएएस अधिकारी म्हणून रुजू झाले़ सन २००९ मध्ये आदिवासीबहुल असलेल्या किनवटमध्ये सहायक जिल्हाधिकारी म्हणून त्यांनी कामाची सुरुवात केली़ आदिवासी बांधवांच्या योजनांमध्ये पारदर्शकता आणली. नंतर, नांदेड महानगरपालिका आयुक्त म्हणून नावीन्यपूर्ण कामाचा ठसा उमटविला.प्रत्येक महिन्याच्या ५ तारखेला सायंकाळी ५ वाजता स्पर्धा परीक्षा मार्गदर्शन वर्ग भरविला; ज्यामुळे मराठवाड्यासारख्या मागास भागातील विद्यार्थ्यांना यूपीएससी, एमपीएससी परीक्षांसाठी दिशा मिळू शकली.महापालिकेच्या वतीने सुरू झालेला उपक्रम आजही सुरू आहे.‘नांदेड शहर सुरक्षित शहर’ ही संकल्पना अंमलात आणली.महापालिकेकडून शहराच्या संवेदनशील भागात, तसेच बहुतेक सार्वजनिक ठिकाणी सीसीटीव्ही बसविण्याचा प्रयोग पहिल्यांदाच अंमलात आणला, ज्याचा तत्कालीन मुख्यमंत्र्यांनी गौरव केला. महापालिकेत ‘कॅपिटल व्हॅल्यूबेस टॅक्स सीस्टिम’ अंमलात आणली.त्यांच्याच दूरदृष्टीमुळे आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे क्रीडांगण महापालिकेने विकसित केले. छोट्या-छोट्या अडचणींसाठी नागरिकांना महापालिकेत यावे लागू नये, म्हणून ‘आयुक्त नागरिकांच्या दारी’ ही मोहीम राबविली़ सातारा येथे मुख्य कार्यकारी अधिकारी म्हणून जी.श्रीकांत यांनी हागणदारीमुक्त गावांसाठी विशेष लक्ष दिले़ स्वच्छता मोहिमेसाठी जिल्हा परिषदेत स्वतंत्र कॉल सेंटर उभे केले.ज्याद्वारे हागणदारीमुक्त गावासाठी गावकऱ्यांचे २४ तास प्रबोधन केले जात असे. अकोल्याचे जिल्हाधिकारी म्हणून त्यांची कारकीर्द विशेष गाजली. शेतकरी आत्महत्या रोखण्यासाठी जी.श्रीकांत यांनी राबविलेली ‘मिशन दिलासा योजना’ यशस्वीपणे अंमलात आली.शेतकरी हिताच्या सर्व योजनांचे एकत्रिकरण करून शेतकरी कुटुंबांना दिलासा दिला. आर्थिक मदतीपेक्षाही कुटुंब उभे राहण्यासाठी ते रोजगारसक्षम झाले पाहिजे.त्या दृष्टीने रोजगार व शिक्षण या दोन उपाययोजना महत्त्वाच्या मानल्या. उच्च न्यायालयाने स्वत:हून दाखल केलेल्या एका याचिकेत त्या वेळी अकोला व उस्मानाबाद येथील शेतकरी प्रश्नावरील कामावर उच्च न्यायालयाने समाधान नोंदविले़ लातूरचे जिल्हाधिकारी म्हणून काम पाहत असतानाच, काही काळ जी.श्रीकांत यांच्याकडे महापालिकेचाही पदभार राहिला.शहरात कोट्यवधींच्या जमिनींवर वर्षानुवर्षे अतिक्रमण होते. किंबहुना, रस्त्यालगतच्या जमिनींचा मालकी हक्कच महापालिका विसरून गेली होती. ते सर्व दस्तऐवज शोधून मनपाच्या मोक्याच्या जागा शासनाला मिळवून दिल्या. जिथे आता विकसित मार्केट उभे राहू शकेल.जलयुक्त शिवार योजनेत लोकसहभाग वाढविला. व्हॉट्सअप नंबर सर्वांसाठी उपलब्ध करून दिला, ज्यामुळे प्रशासनाची लोकाभिमुखता अधिक जाणवू लागली.माणुसकीची भिंत उभी केली. मूळचे लातूरचे, परंतू देश-विदेशात उच्चपदस्थ असणाऱ्यांना आपल्या मूळ गावासाठी योगदान देण्याचे आवाहन केले. ‘स्वदेश अभियान’ असे नामकरण करून आपल्या गावासाठी कोणी डिजिटल शाळा करू शकेल, कोणी रोजगार उपलब्ध करून देईल, कोणी तरुणांसाठी रोजगार मार्गदर्शन करू शकेल.

तुकाराम मुंढे, मनपा आयुक्त, नाशिक
१२ वर्षांत ९ वेळा बदल्यांना सामोरे गेलेले अधिकारी म्हणून तुकाराम मुंढे यांची सर्वत्र ओळख आहे. प्रशासनाला शिस्त लावण्याची व लोकप्रतिनिधींना आवर घालण्याची त्यांची भूमिका राहिल्यामुळेच या बदल्यांना त्यांना सामोरे जावे लागले. मुंढे यांनी आपल्या प्रशासकीय सेवेचा प्रारंभ २००५ साली सोलापुरातून केला. त्यानंतर, त्यांची बदली धरणी या आदिवासी भागात प्रकल्प अधिकारी, तसेच नांदेडला उपजिल्हाधिकारी म्हणूनही झाली, परंतु मुंढे यांना एक कर्तव्यदक्ष व शिस्तप्रिय अधिकारी अशी ओळख मिळाली ती नागपूरला. २००८ साली नागपूर जिल्हा परिषदेवर मुख्य कार्यकारी म्हणून निवड झाल्याच्या पहिल्याच दिवशी त्यांनी काही शाळांना भेटी दिल्या. त्यात त्यांना अनेक शिक्षक गैरहजर असल्याचे आढळून आले. दुसºया दिवशी त्यांनी त्या सर्व शिक्षकांना निलंबित केले. तेव्हापासून १०-१२ टक्के असणारे शिक्षकांच्या गैरहजेरीचे प्रमाण १-२ टक्क्यांवर आले. वैद्यकीय कारभारातील अनियमितता पाहून त्यांनी काही डॉक्टरांना निलंबित केले. इतिहासात पहिल्यांदाच एका मुख्य कार्यकारी अधिकाऱ्याने डॉक्टरला निलंबित केले होते. २००९ सालीच नागपूरवरून त्यांची बदली नाशिकला ‘अतिरिक्त आदिवासी आयुक्त’ पदावर करण्यात आली, हे पद खास त्यांच्यासाठीच तयार केले होते. पुढे मे २०१० ला त्यांची मुंबईला खादी व ग्रामोद्योग आयोगाचे मुख्य कार्यकारी अधिकारी म्हणून बदली झाली. नंतर त्यांची जालन्याला जिल्हाधिकारी म्हणून बदली झाली. जायकवाडीवरून जालन्याला पाणी आणण्याचे काम सहा वर्षांपासून रखडले होते, त्यांनी ते तीन महिन्यांत ते करून दाखविले. पुढे २०११-१२ साली त्यांनी सोलापूरचे जिल्हाधिकारी पद सांभाळले. सप्टेंबर २०१२ साली त्यांची बदली मुंबई, विक्रीकर विभागाच्या सहआयुक्तपदी झाली. त्यांच्या काळात १४३ कोटी रुपयांचा महसूल ५०० कोटींवर गेला. जलयुक्त शिवार योजनेमध्ये त्यांनी सोलापुरातील २८२ गावे समाविष्ट करून घेतली. या गावातील कामे त्यांनी फक्त १५० कोटी रुपयांमध्ये केली. यात लोकांचे योगदान ५०-६० कोटींचे होते. त्यामुळे वर्षाला ४०० टँकर लागणाऱ्या सोलापुरात टँकरची संख्या ३०-४० वर आली. सोलापूरमध्ये असताना मुंढे यांना पंढरपूर येथील वारीची जबाबदारी देण्यात आली होती आणि मंदिर समितीचे अध्यक्ष म्हणूनही त्यांची निवड झाली होती. वारीच्या वेळी साथीच्या रोगांची सर्वाधिक शक्यता असते. कारण १४-१५ लाख लोक वारीला हजेरी लावतात. त्यापैकी बहुतांश उघड्यावर शौचविधी करतात, त्यातून नदी प्रदूषित होते, परंतु पंढरपूर मंदिर समितीच्या चेअरमनपदी असताना अवघ्या २१ दिवसांत आषाढीवारीच्या वारकऱ्सायांठी तीन हजार शौचालयांची व्यवस्था त्यांनी केली. त्याच वेळी मुख्यमंत्री वगळता इतरांचे व्हीआयपी दर्शन त्यांनी बंद केले. नवी मुंबई मनपा आयुक्तपदी असताना, ‘आयुक्तांसोबत चला’ हा त्यांचा कार्यक्र म जनतेत चांगलाच गाजला. रुजू झाल्यापासून त्यांनी अनेक कामचुकार कर्मचाºयांना कामावरून काढले. बेशिस्त वागणूक, कामातील अनियमितता इत्यादी कारणांमुळे अनेक अधिकाऱ्यांना निलंबित केले. एवढ्यावरच न थांबता, त्यांनी नवी मुंबईमधील वाहतुकीची अडचण ओळखता, रस्त्याच्या बाजूला बसणारे फेरीवाले व अनधिकृत विक्रेत्यांना चाप लावला, ज्यामुळे नवी मुंबईकर सुखावले खरे, पण अनेकांचा रोषही त्यांनी ओढवून घेतला. नाशिक महानगरपालिकेचे आयुक्त म्हणून पदभार स्वीकारायला अवघा महिनाच झाला असून, त्यांनी कामचुकार अधिकारी, कर्मचाऱ्यांना घरी पाठविण्याचा आणि लोकप्रतिनिधींना वठणीवर आणण्याचा धडाकाच सुरू केला आहे. शहरातील अतिक्रमण हटाव मोहीम प्रभावीपणे राबविण्यासोबतच महानगरपालिकेच्या उत्पन्नवाढीसाठी उद्योजक व व्यावसायिकांना नोटिसा बजावून त्यांनी आपल्या कर्तव्यदक्षतेचे दर्शन घडविले आहे. त्यामुळे आल्या आल्या मुंढे यांचा डंका वाजतो आहे.

अश्विन मुदगल, मनपा आयुक्त, नागपूर
अश्विन अशोक मुदगल. एक प्रयोगशील व कर्तव्यदक्ष अधिकारी. त्यांनी पारदर्शी व लोकाभिमुख कारभारामुळे वर्षभरातच नागपूर महापालिकेची वेगळी ओळख निर्माण केली आहे. केंद्र सरकारच्या स्मार्ट सिटी मिशन अंतर्गत नागपूर शहराची निवड करण्यात आली आहे. १,००२ कोटींचा हा प्रकल्प आहे. शहराच्या विस्तार व विकासोबतच स्वच्छता व अतिक्रमणाची समस्या वाढत आहे. यावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी त्यांच्या पुढाकाराने ‘न्यूसन्स डिटेक्शन स्क्वॉड’ निर्माण केले आहे. सार्वजनिक ठिकाणी घाण करणाºयांना दंड आकारला जात असल्याने अस्वच्छतेला आळा घालण्यात यश आले आहे. केंद्र सरकारच्या स्वच्छ भारत अभियानाच्या धर्तीवर महापालिकेत राबविण्यात येत असलेल्या स्वच्छ महाराष्ट्र अभियानांतर्गत, १३ हजार वैयक्तिक शौचालये उभारण्यात आली. १५ सार्वजनिक व सामूहिक शौचालये उभी झाली. यासाठी अश्विन मुदगल यांनी अथक परिश्रम घेतले. याची दखल घेत, केंद्र व राज्य सरकारने नागपूर शहराला ‘हागणदारीमुक्त’शहर घोषित केले. शहरात दररोज १,२०० मेट्रिक टन कचरा निर्माण होतो. भांडेवाडी डम्पिंग यार्डची साठवण क्षमता संपत आली आहे. सध्या मेसर्स हंजर बायोटेक एनर्जीस प्रा.लि.च्या घनकचरा व्यवस्थापन प्रकल्पात २०० मेट्रिक टन कचºयावर प्रक्रिया होते. भविष्याचा विचार करता, ८०० मेट्रिक टन क्षमतेचा ३०८ कोटींचा कचºयापासून वीजनिर्मिती करण्याचा प्रकल्प उभारला जात आहे. काही महिन्यांत हा प्रकल्प कार्यान्वित होईल. विशेष म्हणजे, या प्रकल्पांसाठी महापालिकेवर आर्थिक बोजा पडणार नाही, तसेच भांडेवाडी येथे साठविण्यात आलेल्या कचऱ्याची बायोमायनिंगच्या माध्यमातून विल्हेवाट लावली जात आहे. यात मोठ्या प्रमाणात यश आल्याने भविष्यात नागपूर कचरामुक्त होण्याला मदत होणार आहे. नागपूर शहरात दररोज ४०० ते ४५० एमएलडी सांडपाणी निर्माण होते. यातील १३० एमएलडी पाण्यावर प्रक्रिया केली जाते. १३० एमएलडी पाण्यावर प्रक्रिया करून महाजनकोला दिले जाते. यातून वर्षाला महापालिकेला १५ कोटी मिळतात. पुन्हा २०० एमएलडी सांडपाण्यावर प्रक्रिया करण्याचा प्रकल्प अंतिम टप्प्यात आहे. आयुक्तांच्या प्रयत्नांनी या प्रकल्पाला गती मिळाली आहे. प्रक्रिया केलेल्या सांडपाण्याचा वीजनिर्मिती प्रकल्पात वापर केला जाणार आहे. यातून महापालिकेला वर्षाला २० कोटींचे उत्पन्न होणार आहे. अशा प्रकारे सांडपाण्यातून वर्षाला ३५ कोटी मिळणार आहेत. देशभरातील २० स्वच्छ शहरांच्या यादीत नागपूरचा समावेश व्हावा, यासाठी नागपूर शहरात स्वच्छता अभियान राबविण्यात आले. घराघरातून ओला व सुका कचरा वेगवेगळा संकलित करणे, नागरिकांच्या मोबाइलमध्ये स्वच्छता अ‍ॅप डाउनलोड करणे, ‘सिटीझन फिडबॅक’ यासाठी केलेल्या विशेष प्रयत्नांना नागरिकांचा चांगला प्रतिसाद मिळाला. शहरातील गरजू व गरीब रुग्णांना महापालिकेच्या रुग्णालयात उत्तम दर्जाचे उपचार मिळावेत, यासाठी टाटा ट्रस्टच्या सहकार्याने २९ शहर प्राथमिक आरोग्य केंद्रांचे बळकटीकरण हाती घेण्यात आले आहे. यामुळे रुग्णांना उत्तम दर्जाचे उपचार मिळतील. मागील काही वर्षांपासून बिकट आर्थिक स्थितीतून महापालिकेला बाहेर काढण्यासाठी, थकीत कर वसुलीसाठी थकबाकीदारांना दंडाच्या रकमेत सूट देण्यासाठी ‘अभय योजना’ राबविण्यात आली. ७० टक्के मालमत्तांचे सर्वेक्षण करून, कर निर्धारणाची ऑनलाइन प्रक्रिया राबविण्यात आली. कारभारात पारदर्शता आणली. राज्य सरकार व महमंडळाकडे प्रलंबित असलेला महापालिकेचा निधी प्राप्त क रण्यासाठी प्रयत्न केले, यात यश मिळाले. गणेशोत्सवात शहरातील तलाव व नद्यांचे मोठ्या प्रमाणात प्रदूषण होते. याला आळा घालण्यासाठी अश्विन मुदगल यांनी पुढाकार घेतला. शहराच्या विविध भागांत २०० कृत्रिम टँक तयार केले. अ‍ॅपच्या माध्यमातून विसर्जनाची घरपोच व्यवस्था करण्यात आली. यामुळे भाविकांची सुविधा झाली. सोबतच प्रदूषणालाही आळा बसला. दीक्षाभूमी येथील कार्यक्रमासाठी देशभरातून लाखो भाविक येतात. येथील गर्दी विचारात घेता, परिसराची स्वच्छता व उत्तम दर्जाच्या नागरी सुविधा महापालिकेच्या माध्यमातून उपलब्ध केल्या. स्मार्ट सिटीचा महत्त्वाचा भाग असलेल्या शहरातील सिमेंट रस्त्यांच्या कामांना गती दिली. कविवर्य सुरेश भट सभागृहाचे काम रखडले होते. अश्विन मुदगल यांनी प्रत्येक आठवड्याला संबंधित विभागाच्या अधिकाºयांच्या बैठका घेऊन, अत्याधुनिक अशा सभागृहाचे काम पूर्ण केले. राष्ट्रपती रामनाथ कोविंद यांच्या हस्ते या सभागृहाचे लोकार्पण करण्यात आले. नागनदी नदी प्रकल्प व ऑरेंज सिटी स्ट्रिट प्रकल्पाच्या कामाला लवकरच सुरुवात केली जाणार आहे. शहरातील महापालिकेच्या कार्यक्षेत्रातील झोपडपट्टीधारकांना पट्टेवाटपाची प्रक्रिया अंतिम टप्प्यात आहे. महिनाभरात पट्टेवाटप केले जाणार आहे. पारदर्शी, लोकाभिमुख कारभारासोबतच शहरातील महापालिकेच्या विकास कामांना गती देण्यात अश्विन मुदगल यांचा प्रयत्न प्रशंसनीय आहे.

शीतल बसवराज तेली उगले, अतिरिक्त आयुक्त, पुणे महापालिका
अहमदनगरमधील एका साध्या घरातील साधी मुलगी ते पुण्यासारख्या ४० लाख लोकसंख्येच्या महापालिकेच्या अतिरिक्त आयुक्त. मध्ये पाच-सहा वर्षे जळगाव जिल्हा परिषद मुख्य कार्यकारी अधिकारी, रायगडच्या जिल्हाधिकारी. त्याही आधी चंद्रपूरसारख्या तालुक्याच्या प्रांताधिकारी. नगरच्या उगले कुटुंबातील शीतल या एका साध्या मुलीची ही गोष्ट. शाळा कोणती, तर नगरच्या चितळे रस्त्यावरील समर्थ विद्या मंदिर. त्यानंतर, ११वी व १२वीही फार काही भारी नाही. कला शाखेत असे काय असणार? साहित्य, इतिहास, राज्यशास्त्र असे नेहमीचेच विषय, पण शीतलने त्यातही चमक दाखविली. बाराव्या इयत्तेत ती बोर्डात गुणवत्ता यादीत आली. दरम्यानच्या काळात मामांशी संपर्क आला. मामा वरिष्ठ सरकारी अधिकारी. त्यांचा रुबाब, कामकाजातील शिस्त, त्यांचा शब्द पाळण्यासाठी तयार असलेले कर्मचारी, हे सगळे महाविद्यालयीन जगात पाऊल ठेवणाºया शीतलने पाहिले. ते तिला भावले. पहिली ठिणगी पडली ती तिथे. पुण्यातील सर परशुराम महाविद्यालय हे त्यांचे कॉलेज. कला शाखेत राज्यशास्त्र हा विशेष विषय. कॉलेजचे शिक्षण घेत असतानाही त्यांच्या मनात पडलेली ठिणगी कधी विझली नाही. त्यांनी त्याच वेळेस स्पर्धात्मक परीक्षेचा अभ्यास सुरू केला. लोकसेवा आयोगाच्या पहिल्याच प्रयत्नात त्या उत्तीर्ण झाल्या. भारतीय महसूल सेवेसाठी त्यांची निवड झाली. मात्र, त्यात त्यांना फारसा रस नव्हता. त्यामुळे त्यांनी पुन्हा दुसऱ्यांदा परीक्षा दिली. त्यातही त्या उत्तीर्ण झाल्या. पुन्हा त्याच सेवेसाठी निवड झाली. या वेळी त्यांनी सेवेत प्रवेश केला, पण मन लागत नव्हते. त्यामुळे त्यांनी परीक्षेचा अभ्यास सुरूच ठेवला. तिसºया वेळी त्यांना हवे ते मिळाले. देशात त्या ३७व्या मानांकनाने उत्तीर्ण झाल्या. भारतीय प्रशासकीय सेवेत त्यांची निवड झाली. सन २००९ची ही गोष्ट. अगदी सुरुवातीला चंद्रपूर तालुका मिळाला. या कालावधीत त्यांनी तब्बल नऊ वेगवेगळ्या प्रकारच्या निवडणुका हाताळल्या. जळगाव जिल्हा आकाराने बराच मोठा. मुलींच्या जन्मदरात या जिल्ह्याचा क्रमांक राज्यात खालून दुसरा होता. म्हणजे बीड पहिले, तर जळगाव दुसरे. त्याशिवाय माता-बालमृत्यूचे प्रमाणही वाढले होते. शीतल यांनी यात बदल करण्याचा चंग मांडला. त्याचाच परिणाम म्हणून हा दर ८६९ इतका वाढला. त्यानंतरचे शीतल यांचे पोस्टिंग होते रायगड जिल्हाधिकारी. विविध प्रकल्पांसाठीचे भूसंपादन त्यांच्याच कार्यकाळात झाले. रायगडमध्ये केलेले आणखी एक उल्लेखनीय काम म्हणजे, आदिवासींना मिळवून दिलेला जमिनीचा हक्क. तब्बल ३० हजार हेक्टर जमीन त्यांना कायदेशीरपणे नावावर करून दिली. सात हजार आदिवासींना त्याचा लाभ झाला. आता त्या पुणे महापालिकेत अतिरिक्त आयुक्त म्हणून कार्यरत आहेत. एकूण २२ विभाग त्यांच्या अखत्यारित आहेत. भूसंपादन हा त्यातलाच एक. महापालिकेच्या तब्बल ११ हजार मिळकती, त्यावर कायदेशीररीत्या महापालिकेचे नावच नाही अशा अवस्थेत होत्या. शीतल यांनी त्याचा अभ्यास केला. महसूल विभागातील अधिकाऱ्यांना अशा कामाचा अनुभव असतो. त्यामुळेच महापालिकेच्या जमिनींवर नाव लावण्यासाठी म्हणून काही निवृत्त तहसीलदारांची मानधन तत्त्वावर नियुक्ती करावी, असा विषय अनेक महिने प्रलंबित होता. शीतल यांनी त्याला गती दिली. आज पाच निवृत्त तहसीलदार महापालिकेत कार्यरतही झाले आहेत. २००९च्या बॅचच्या आयएएस अधिकारी असलेल्या शीतल तेली-उगले यांनी सन २००९ मध्ये नागपूरच्या परिविक्षाधीन सहायक जिल्हाधिकारी म्हणून कामाला सुरुवात केली. त्यानंतर, २०११ मध्ये काही महिने चंद्रपूर येथे सहायक जिल्हाधिकारी म्हणून स्वतंत्रपणे जबाबदारी घेतली. सन २०१२ ते सन २०१५ मध्ये त्या जळगाव जिल्हा परिषदेच्या मुख्य कार्यकारी अधिकारी म्हणून कार्यरत होत्या. रायगडच्या जिल्हाधिकारी म्हणून त्यांनी सन २०१५ ते सन २०१७ काम केले. ११ मे २०१७ पासून त्या पुणे महापालिकेत अतिरिक्त आयुक्त (जनरल) म्हणून कार्यरत आहेत.

प्रशासन - आयपीएस - प्रॉमिसिंग
Administration -IPS- Promising

• 
  अभिनव देशमुख, जिल्हा पोलीस प्रमुख, गडचिरोली
• 
  महेश पाटील, जिल्हा पोलीस प्रमुख, ठाणे
• 
  निसार तांबोळी, डीसीपी, क्राइम ब्रँच, मुंबई
• 
  दत्ता कराळे, जिल्हा पोलीस प्रमुख, जळगाव
• 
  वीरेंद्र मिश्रा, डीसीपी, झोन तीन, मुंबई

डॉ.अभिनव दिलीपराव देशमुख, (जिल्हा पोलीस अधीक्षक, गडचिरोली)
दोन वर्षांपूर्वी गडचिरोलीसारख्या नक्षलदृष्ट्या अतिसंवेदनशील आणि सतत युद्धजन्य परिस्थितीला तोंड द्यावे लागणाºया गडचिरोली जिल्ह्याची धुरा सांभाळण्याची जबाबदारी डॉ.अभिनव देशमुख यांच्यावर आली. नक्षलवाद्यांच्या हिंसक कारवायांना रोखणे, त्यांचे नेटवर्क उद्ध्वस्त करून त्यांचे मनसुबे हाणून पाडणे, भरकटलेल्या युवक-युवतींना नक्षलवादी चळवळीपासून दूर नेऊन, आत्मसमर्पणाच्या माध्यमातून त्यांच्या जीवनाची नवी सुरुवात करणे अशी विविध आव्हाने त्यांच्यापुढे होते. ते त्यांनी समर्थपणे पेलण्यासोबतच इतरही अनेक उपक्रम राबविले. त्यामुळे आज नक्षल चळवळ बºयापैकी नियंत्रणात येऊन सामान्य नागरिकांना भयमुक्त जीवन जगण्यास मदत होत आहे. पोलीस विभागाच्या पुढाकारातून जागोजागी जनजागरण मेळावे घेऊन, शासनाच्या विविध विभागांच्या प्रतिनिधींना त्यात सहभागी करून, शासनाच्या कल्याणकारी योजनांची माहिती नागरिकांना दिली जाते. जून २०१६ मध्ये डॉ.देशमुख यांनी पदभार स्वीकारल्यापासून असे ३८५ जनजागरण मेळावे घेण्यात आले. याशिवाय सदर मेळाव्यादरम्यान शासकीय खर्चातून २७८ जोडप्यांचे विवाहसुद्धा लावून देण्यात आले. ग्रामभेट योजनेंतर्गत पोलीस विभागाच्या चमूने गावांना प्रत्यक्ष भेटी देऊन, गावकºयांच्या विविध पातळीवरील समस्या जाणून घेऊन, त्यांच्या निराकरणासाठी संबंधित विभागांकडे पाठपुरावा केला जातो. डॉ.देशमुख यांच्या कार्यकाळात ३,१७७ ग्रामभेटी होऊन २७०९ समस्या प्राप्त झाल्या. त्या संबंधित विभागाकडे पाठविण्यात आल्या. उद्याचे भविष्य असणाºया ग्रामीण भागातील शाळकरी, महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांना ‘महाराष्ट्र दर्शन’ ही सहल घडवून बाहेरील प्रगती, संस्कृतीचे दर्शन घडविले जाते. यात गेल्या दोन वर्षांत ७ सहलींचे आयोजन करून, ५७७ विद्यार्थ्यांना महाराष्ट्राची सहल घडविली. त्यात २५ नक्षल्यांचे नातेवाईक व २८ नक्षलपीडित पाल्यांचाही समावेश होता. वर्षभरात नक्षल्यांकडून दोन वेळा सप्ताह पाळला जातो. या दरम्यान, नक्षल्यांचे मनसुबे साध्य होऊ नये आणि नागरिकांमधील दहशत कमी व्हावी, यासाठी डॉ. देशमुख यांच्या संकल्पनेतून सर्व उपविभागीय स्तरावर शांती मेळाव्यांचे आयोजन करण्यात आले. त्यालाही नागरिकांनी चांगला प्रतिसाद दिला. जागतिक आदिवासी दिनाचे औचित्य साधून, १० पोलीस ठाण्यांच्या वतीने ‘आदिवासी विकास दौड - एक धाव विकासाकडे’ या कार्यक्रमाचे आयोजन केले. त्यात ८ हजार विद्यार्थी, गावकरी आणि महिलांनी सहभाग घेतला. याशिवाय या जिल्ह्याच्या सुशिक्षित बेरोजगारांना रोजगाराची संधी मिळावी, म्हणून ५ जानेवारी २०१८ रोजी पोलीस विभागाच्या पुढाकारातून गडचिरोलीत रोजगार मेळावा घेतला. त्यात ३,७६६ उमेदवारांची नोंदणी झाली. त्यापैकी ८२४ उमेदवारांना विविध कंपन्यांत रोजगार देण्यात आला. पोलिसांच्या नागरी कृती शाखेमार्फत सिकलसेल तपासणी, बिरसा मुंडा व्हॉलिबॉल स्पर्धा असे विविध उपक्रम राबवून, नागरिकांच्या अधिक जवळ जाण्याचा प्रयत्न केला जात आहे. विशेष म्हणजे, ३ मार्च २०१८ रोजी जिल्हा पोलीस दलाच्या मदतीने आणि आदर्श मित्र मंडळ पुणे यांच्या सहकार्याने जिल्ह्यातील विद्यार्थी व नागरिकांना सहभागी करून घेत, एक विश्वविक्रम साधण्यात आला. यात ‘गांधी विचार व अहिंसा’ या पुस्तकातील उतारा एकाच वेळी ७,०४१ जणांना ऐकवून तुर्कस्तानचा विक्रम मोडला. गिनिज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड्सच्या चमूकडून या विश्वविक्रमाची अधिकृत घोषणा होईल, यात दुमत नाही.

डॉ.महेश पाटील, पोलीस अधीक्षक, ठाणे ग्रामीण पोलीस
कायदा आणि सुव्यवस्थेवर पकड, मोठ-मोठ्या गुन्ह्यांची उकल करण्याचे कसब आणि सोबत विविध सामाजिक क्षेत्रांमध्ये चांगली प्रतिष्ठा कायम केलेले ठाणे ग्रामीण पोलीस दलाचे पोलीस अधीक्षक डॉ. महेश पाटील यांची अष्टपैलू अधिकारी म्हणून ओळख आहे. अहमदनगर आणि नांदेडसारख्या राजकीय आणि सामाजिकदृष्ट्या संवेदनशील जिल्ह्यांचा कारभार त्यांनी यशस्वीरीत्या सांभाळला. कुर्ला, धारावी माणि माहिमचा समावेश असलेल्या मुंबईच्या अतिशय संवेदनशील अशा झोन क्रमांक पाचमध्ये त्यांनी परिणामकारक कामगिरी केली. एका पोलीस कर्मचाºयाने दोन गुन्हेगारांवर पाळत ठेवण्याची जबाबदारी देण्याची योजना त्यांनी राबविली. या प्रशंसनीय योजनेची अंमलबजावणी गृहविभागाने राज्यभर केली. बोरीवली येथे एका चित्रपट निर्मात्याच्या हाय प्रोफाइल खून प्रकरणाचा छडा महेश पाटील यांनी लावला होता. दादर येथे ५0 लाख रुपयांची खंडणी घेताना, कुख्यात गँगस्टर अश्विन नाईक याच्या मुसक्या त्यांनीच आवळल्या होत्या. रोमन नागरिकांची आंतरराष्ट्रीय टोळी गजाआड करून मुंबईच्या बोगस एटीएम कार्डच्या दहा प्रकरणांची उकल त्यांनी केली होती. १९९३च्या बॉम्बस्फोटातील आरोपी याकूब मेमनच्या अंत्यविधी वेळी उद्भवलेली जातीय परिस्थिती महेश पाटील यांनी अतिशय सावधपणे आणि योग्यरीत्या हाताळली होती. महापरिनिर्वाण दिनी दादर येथील चैत्यभूमीवर लाखोंचा जनसागर उसळतो. एवढ्या मोठ्या जनसमुदायाचे नियंत्रण आणि व्यवस्थापन पाटील यांनी सलग दोन वर्षे यशस्वीरीत्या केले. अहमदनगर आणि नांदेडमधील जातीय दंगलींची परिस्थिती सक्षमपणे हाताळून त्यांनी स्वत:मधील एका परिपक्व अधिकाºयाचा परिचय दिला. पुणे येथे २00८ साली झालेल्या कॉमनवेल्थ क्रीडा महोत्सवाची सुरक्षा व्यवस्था पाटील यांनी सक्षमपणे हाताळली होती. अतिशय अरुंद रस्ते आणि गल्ल्या असलेल्या धारावी परिसरात राहुल गांधी यांनी काढलेल्या पदयात्रेचा बंदोबस्त त्यांनी सांभाळला होता. अवैध दारूमुक्त ठाणे जिल्ह्याची मोहीम पाटील यांनी धडकपणे राबविली. यासाठी एकीकडे कारवाईचा बडगा उगारताना दुसरीकडे पाटील यांनी ६0 अवैध दारू विक्रेत्यांना रोजगाराची संधी उपलब्ध करून देऊन माणुसकीचा परिचय दिला. अवैध दारू गाळण्याच्या कामात कुष्ठरोगाने ग्रस्त झालेले काही रुग्ण गुंतले होते. पाटील यांनी त्यांचे दापोली, तसेच पुणे येथे पुनर्वसन करून दिले. बरेचदा काही गुन्ह्यांमध्ये बालगुन्हेगार सापडतात. पाटील यांनी त्यांचेही समुपदेशन आणि पुनर्वसन केले. पोलीस खात्यातील त्यांची २२ वर्षांची सेवा निष्कलंक असून, खात्याप्रती त्यांची निष्ठा वाखाणण्याजोगी आहे.

निसार तांबोळी, पोलीस उपायुक्त, गुन्हे प्रकटीकरण - १, मुंबई
अंगी जिद्द आणि चिकाटी असल्यास कोणतेही लक्ष्य अशक्य नसते, याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे पोलीस उपायुक्त निसार तांबोळी. लातूरच्या एका सामान्य कुटुंबात जन्मलेल्या तांबोळी यांनी येथीलच सैनिकी शाळेतून बारावीपर्यंत शिक्षण पूर्ण केले. तेथूनच देशसेवेचा विडा त्यांनी उचलला. दुसरीकडे जिद्दीने अभ्यासही सुरूच ठेवला. परभणीच्या शेतकी महाविद्यालयातून त्यांनी पदवी संपादन केली. पुढे पदव्युत्तर शिक्षण पूर्ण करत त्यात विद्यापीठाचे सुवर्णपदकही पटकावले. एमपीएससी परीक्षेचे सर्व टप्पे पार करत, १९९६ मध्ये ते पोलीस दलात सहभागी झाले. सुरुवातीच्या काळात धुळे, हिंगोली, नांदेड येथे त्यांनी सेवा बजावली. त्यानंतर, वर्धा, नंदुरबार येथेही कार्यरत राहून ते मुंबई परिमंडळ ८ चे पोलीस उपायुक्त म्हणून रुजू झाले. पुढे मुंबई गुन्हे शाखेत तीन वर्षे त्यांनी चोख सेवा बजावली. त्यानंतर, आव्हानात्मक म्हणून ओळखल्या जाणाºया परिमंडळ दोनची जबाबदारी त्यांना सोपविण्यात आली. तेथील धडक कारवाईमुळे ‘मुंबईचे सिंघम’ हीच त्यांची ओळख बनली. पोलीस खात्यात राहूनही व्यक्तिमत्त्वातील साधेपणा आणि मनातील प्रेमळ भाव त्यांनी जपले आहेत. कर्तव्यात मात्र कोणतीही चूक अथवा कसूर राहू नये, याकडे त्यांचा कटाक्ष असतो. वैयक्तिक श्रेय अथवा बडेजाव ते कधीही मिरवित नाहीत, तर सांघिकदृष्ट्या काम करण्याकडे त्यांचा सदैव कल असतो. याच कार्यपद्धतीमुळे गुन्ह्यांचा अत्यंत कमी वेळात छडा लावण्यात त्यांचा हातखंडा आहे. जे. डे. हत्याकांड, दहशतवादी अजमल कसाब खटल्यासह विविध संवेदनशील गुन्ह्यांत त्यांची भूमिका महत्त्वाची मानली जाते. २०१४ मध्ये औरंगाबादच्या एसआरपीएफ कमांडंट म्हणून त्यांची नियुक्ती झाली आणि तेथे अनेक बदल त्यांनी घडवून आणले. एसआरपीएफच्या जवानांसाठी आरोग्य प्रकल्प, जवानांच्या विविध समस्यांवर तोडगा काढण्यासाठी ते सदैव प्रयत्नशील राहिले. पोलीस अधिकारी असूनही सामाजिक कार्याचे भान त्यांनी ठेवले. वृक्षारोपण, प्लॅस्टिकमुक्तीसह स्वच्छता मोहिमेत ते हिरीरीने सहभागी होत आले आहेत. त्यांच्या पुढाकाराने सुरू केलेल्या स्वच्छता मोहिमेची शासनाने वेळोवेळी दखल घेतली. दोन वर्षे महाराष्ट्राचा क्लिनेस्ट आणि बेस्ट कॅम्पेन म्हणून त्यांना गौरविण्यात आले. एसआरपीएफमधील सेवेनंतर सध्या ते मुंबई गुन्हे प्रकटीकरण एकच्या पोलीस उपायुक्त पदाची धुरा सांभाळत आहेत. त्यांच्या उल्लेखनीय कार्याबद्दल त्यांना पोलीस महासंचालक, राष्ट्रपती पुरस्काराने गौरविण्यात आले आहे.

दत्तात्रय कराळे, पोलीस अधीक्षक, जळगाव
नव्या तंत्रज्ञानाचा वापर करून गुन्हेगारांवर, तसेच गुन्हेगारी वृत्तीला कसा आळा घालायचा, याची शिकवण अवघ्या महाराष्ट्राला करून देणाऱ्या जळगावचे पोलीस अधीक्षक दत्तात्रय कराळे यांचे नाव अग्रक्रमाने घ्यावे लागेल. सातारा सैनिक स्कूलमध्ये शिक्षण घेतलेल्या कराळे यांचा पिंडच नवेनवे उपक्रम राबवून प्रयोगशीलता कायम ठेवणे, त्यातून योग्य तो सकारात्मक परिणाम साधणे असा आहे. त्यामुळे त्यांनी जळगाव येथे रुजू झाल्यानंतर, वाढते अपघात आणि त्यात बळी जाणाºयांची संख्या यावर लक्ष केंद्रित केले. ज्या ठिकाणी सर्वाधिक अपघात झाले, असे ‘ब्लॅक स्पॉट’ शोधले आणि उपाययोजना केली. मानवी चुकांमुळे होणारे गुन्हे कमी करण्यासाठी गुन्हे प्रतिबंध जनजागृती व्हॅनची निर्मिती केली. या व्हॅनमधून शाळा, कॉलेज आणि गर्दीच्या ठिकाणी सातत्याने जनजागृती केली जाते. गुन्हेगारांमध्ये वचक राहावा, यासाठी डिजिटल इंडियाच्या संकल्पनेतून पेट्रोलिंगसाठी आवश्यक असलेली आरएफआयडी ही सीस्टिम लागू केली. या सीस्टिममुळे पेट्रोलिंगमध्ये खंडही पडत नाही आणि टाळाटाळही होत नाही. याचे थेट नियंत्रण अपर पोलीस अधीक्षकांकडे असते. याशिवाय सिटीझन पोर्टल, महत्त्वाच्या ठिकाणी सीसीटीव्ही कॅमेरे असे उपक्रमही त्यांनी जळगावात राबविले. याशिवाय पोलीस पाल्यांसाठी उद्योजकांचा मेळावा घेऊन, तब्बल ५२२ पोलीस पाल्यांना नोकरीची संधी उपलब्ध करून दिली. पोलीस उपअधीक्षक दाखल होण्यापूर्वी युनोमध्ये त्यांनी युगोस्लाव्हीया, कोसोवा येथे प्रतिनियुक्तीवर काम केले. मुंबई, ठाणे, कल्याण नाशिक येथे पोलीस उपायुक्त म्हणून काम पाहिले आहे. लाचलुचपत प्रतिबंधक विभागाचे ठाणे येथे पोलीस अधीक्षक, तर उस्मानाबाद येथे पोलीस अधीक्षक म्हणून ते कार्यरत होते. ४ मे २०१७ पासून ते जळगावात पोलीस अधीक्षक म्हणून रुजू झालेत. १ जानेवारी २०१८ रोजी त्यांना शासनाने पोलीस अधीक्षक अ श्रेणी प्रदान केली. ते आता उपमहानिरीक्षक पदोन्नतीस पात्र आहेत. सन्मान पदके

विरेंद्र मिश्रा, पोलीस उपायुक्त, परीमंडळ ३, मुंबई
प्रामाणिक, कर्तव्यनिष्ठ, सचोटीचे अधिकारी म्हणून विरेंद्र मिश्रा यांची ओळख आहे. मध्यप्रदेशच्या रीवा शहरात त्यांचा जन्म झाला. आई वडील आणि चार भाऊ असे त्यांचे कुटूंब आहे. मिश्रा यांनी लहाणपणीच पोलीस दलात सहभागी होण्याचे ठरविले आणि प्रयत्न सुरु केले. अलाहाबाद, लखनऊमधून त्यांनी एमए, एलएलबीचे शिक्षण पूर्ण केले. पुढ़े दिल्लीतून पत्रकारीतेचे शिक्षण घेतले. सुरुवातीपासूनच वाचन, साहित्य, कला, नाट्य, संस्कृति, पर्यटनात आवड असलेल्या मिश्रा यांनी ३ वर्ष लेक्चरर म्हणून नोकरी केली. २००६ मध्ये ते आयपीएस झाले. २००८ मध्ये ठाणे ग्रामीण सहाय्यक पोलीस अधीक्षक म्हणून त्यांनी सेवेला सुरुवात केली. नंतर बुलढाणामध्ये उपविभागीय अधिकारी म्हणून सेवा बजावल्यानंतर २०११ ते २०१४ दरम्यान त्यांची अकोला पोलीस अधीक्षक म्हणून नेमणूक झाली. याच दरम्यान अकोल्यातील २०१२ दंगलीच्या काळात कायदा-सुव्यवस्थाच नव्हे तर विस्कटलेल्या, तुटलेल्या मनांना जोडण्याचे काम मिश्रा यांनी केले. त्यांच्या या कामगिरीची दखल घेत त्यांना २०१५ च्या महात्मा गांधी शांतता पुरस्काराने ग़ौरविण्यात आले. शिवाय खेळांच्या माध्यमातून जातीय सलोखा टिकविण्याची अनोखी नाळ त्यांनी जोडली. आजही हा उपक्रम तेथे सुरु आहे. अकोल्यातील उल्लेखनीय कामगिरीनंतर मुंबईतील अतिमहत्त्वाच्या परीमंडळ ८ ची जबाबदारी सोपविण्यात आली. मेक इन इंडियासारख्या महत्वपूर्ण कार्यक्रमाची धुरा सांभाळत त्यांनी अनेक संवेदनशील गुन्हयांची उकल केली. पुढ़े पोलीस उपायुक्त म्हणून मुख्यालयात ५ महीने पदभार सांभाळला. सध्या ते परीमंडळ ३ मध्ये कार्यरत आहेत. मुंबईकरांची झोप उड़विणा-या कमला मिल अग्नितांडवात त्यांनी केलेल्या कारवाईमुळे सर्वाच्याच भुवया उंचावल्या. कुठल्याही दबावाला न जुमानता त्यांनी सर्वच आरोपींना बेड्या ठोकत त्यांच्याविरोधात आरोपपत्र दाखल केले. ‘एक गुन्हा एक अधिकारी’ या त्यांच्या कार्यपद्धतीमुळे गुन्हयांचा छड़ा लावण्यास मदत होते. आरोग्य चांगले ठेवून जास्तीत जास्त समाजसेवा करण्याकडे त्यांचा कल असतो. पत्नीच्या सहकार्यामुळे आपण कामाकड़े लक्ष देउ शकतो हे देखील तितकेच अभिमानाने मिश्रा सांगतात. पत्नी आयकर विभागात आयआरएस अधिकारी आहेत. घर, नोकरी सांभाळून ती एक वर्षाच्या मुलीची काळजी घेते. त्यामुळे मी बिन्धास्त असतो, असेही ते म्हणतात. खाकी वर्दीवरील जनतेचा विश्वास कायम राहण्यासाठी त्यांची धड़पड असते. पोलीस अधिकारी म्हणून चोख कामगिरी बजावणा-या खाकी वर्दीतील आदर्शवत मिश्रा यांना लोकमतचा सलाम।

सीएसआर
CSR

• 
  बजाज इलेक्ट्रीकल्स- ज्ञानदीप विद्यालय प्रोजेक्ट- एम्प्लॉयी इन्क्लुजन इन सीएसआर
• 
  आयसीआयसीआय फाऊंडेशन- आर्थिक साक्षरता प्रकल्प
• 
  जेएसडब्ल्यू एनर्जी- पर्यावरण विषयांसाठी काम
• 
  केसी महिंद्र एज्युकेशन ट्रस्ट
• 
  प्रॉक्टर अॅंड गॅम्बल

बजाज इलेक्ट्रीकल्स- ज्ञानदीप विद्यालय प्रकल्प- सीएसआरमध्ये कर्मचाऱ्यांचा समावेश
बजाजच्या कर्मचाऱ्यांनी नेहमीच सीएसआर प्रकल्पांमध्ये सहभाग घेतला आहे. आपल्याकडील असणाऱ्या कौशल्यांचा वापर करुन समुदायांच्या उत्थानासाठी काम केलं आहे. कन्झ्युमर प्रोडक्ट मार्केटिंग टीमच्या कर्मचाऱ्यांनी महाराष्ट्रातील खेड तालुक्यातील शिवे गावातील ज्ञानदीप विद्यालय दत्तक घेतले आहे. या शाळेमध्ये विविध योजना तडीस जाव्यात यासाठी हे कर्मचारी, सीएसआर विभाग, ज्ञानदीप विद्यालय आणि विद्यार्थी एकत्र येऊन काम करत आहेत. या कार्यक्रमामार्फत पौगंडावस्थेतील मुलांना प्रशिक्षण, तंबाखू नियंत्रण मोहीम, शाळेच्या ग्रंथालयाला पुस्तके देणे, विज्ञान उपकरणे देणे, क्रीडासंस्कृती वाढवणे आणि शाळेची एकूणच प्रगती साध्य करणे असे प्रकल्प हाती घेण्यात आले. यामध्ये विद्यार्थी, शिक्षक, प्रशासन, पालक, मुले आणि शाळेजवळील सर्व गावकऱ्यांनी सहभाग घेतला आहे. मुलांमध्ये नेतृत्वगुण वाढीस लागण्यासाठीही हा प्रकल्प मदत करत आहे.

आयसीआयसीआय फाऊंडेशन- आर्थिक साक्षरता प्रकल्प
आयसीआयसीआय आपल्या ग्रामिण स्वयंरोजगार प्रशिक्षण संस्थेद्वारे ग्रामिण भागातील बेरोजगार तरुणांपर्यंत पोहोचली असून आर्थिक साक्षरतेचा प्रकल्प राबवित आहे. यामध्ये १२ तासांचे प्रशिक्षण देण्यात येते. आयसीआयसीआयच्या आरएसईटीआयच्याद्वारे केल्या जाणाऱ्या अभ्यासक्रमांमधील महत्त्वाचा भाग आहे. तरुणांना दृकश्राव्य माध्यमं, फ्लीप चार्ट, खेळ, सेल्फ अॅनालिसिस प्रश्नावलीचा या कार्यक्रमात समावेश आहे. वेळोवेळची बचत, गुंतवणूक आणि आर्थिक नोंदी करून योग्य आर्थिक सवयी लावून घेण्याबद्दल या कार्यक्रमात माहिती दिली जाते. त्यामुळे अनेक प्रशिक्षणार्थी आज अर्थसाक्षर झाले आहेत.

जेएसडब्ल्यू एनर्जी- पर्यावरण विषयक कार्य
जेएसडब्ल्यू फाऊंडेशनने शाश्वत पर्यावरणासाठी विविध कार्यक्रम हाती घेतले आहेत. पिण्यायोग्य शुद्ध पाणी मिळवण्यासाठी सर्वात जास्त धडपड स्त्रिया आणि मुलींना करावी लागते. त्यामुळे तात्कालिक आणि दीर्घकालीन योजनांद्वाारे पिण्यायोग्य पाण्याची उपलब्धता करुन देण्यासाठी फाऊंडेशद्वारे प्रयत्न केले जात आहे. यासाठी महाराष्ट्राच्या जलयुक्त शिवार योजनेतही सहभाग घेतला आहे. त्याचप्रमाणे फाऊंडेशनद्वारे ग्रामिण भागामध्ये शौचालयेही बांधण्यात येत आहेत. याच उपक्रमांतर्गत शाळांमधील शौचालयांची दुरुस्ती करून मुलींचे शाळा सोडण्याचे प्रमाण कमी होण्यासाठी प्रयत्न केले आहेत. जयगड आणि डोलवी येथे मॅनग्रोव्हच्या संरक्षणासाठी कार्य करून तेथील जैवविविधता जपण्यासाठी प्रयत्न करण्यात आले आहेत. 2016 साली पर्यावरणासाठी काम करणाऱ्या ५१ व्यक्तींना अर्थकेअर पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.

के. सी महिंद्रा एज्युकेशन ट्रस्ट- मुलींच्या शिक्षणासाठी नन्ही कली प्रकल्प
महिंद्र आणि महिंद्र या कंपनीचे अध्यक्ष आनंद महिंद्र या प्रकल्पाचे संस्थापक आहेत. मुलींच्या शिक्षणासाठी त्यांनी नेहमीच कार्य केले आहे. सुशिक्षित महिला या कोणत्याही समाजाच्या आणि लिंगसमानता असणाऱ्या समाजाच्या मह्त्त्वाच्या भाग आहेत यावर त्यांचा विश्वास आहे. महिलांना शिक्षणाद्वारे अगदी लहान वयापासूनच सक्षम केल्यास त्याचा फायदा राष्ट्राला होतो असं त्यांचं मत आहे. महिलांच्या शिक्षणात केलेल्या गुंतवणुकीपेक्षा दुसरी कोणतीही गुंतवणूक जगाच्या दृष्टीने अधिक लाभदायक नाही असं मत जागतिक बँकेनेही व्यक्त केलेलं आहे. मुलींच्या शिक्षणामुळे कुपोषण, बाळंतपणात होणारे मृत्यू यात घट होते आणि मुलांचे आरोग्य, पोषण सुधारुन आर्थिक प्रगती होते असंही जागतिक बँकेने नमूद केलं आहे. के. सी. एज्युकेशन ट्रस्ट सामाजिक आणि आर्थिकदृष्ट्या दुर्लक्षित कुटुंबातील मुलींना शिक्षणाच्या संधी मिळाव्यात आणि त्यांचं शिक्षण सोडून देण्याचं प्रमाण कमी व्हावं यासाठी प्रयत्न करत आहेत. भारतातील मुलींच्या शिक्षणाची वृद्धी व्हावी काम करु पाहाणाऱ्या इच्छुकांनाही के. सी. महिंद्र एज्युकेशन ट्रस्ट आणि नन्ही कली प्रकल्प संधी देतो.

प्रॉक्टर अँड गॅम्बल- शिक्षण प्रकल्प- पढेगा इंडिया, बढेगा इंडिया
प्रॉक्टर अँड गॅम्बलच्या ' शिक्षा' या प्रकल्पाचे हे ८वे वर्ष आहे. आजवर २ लाख ८० हजार विद्यार्थ्यांना या प्रकल्पामुळे शिक्षणाची संधी मिळाली आहे. विविध एनजीओच्या मदतीने भारतात या प्रकल्पाच्याअंतर्गत १४० शाळांची उभ्या राहिल्या आहेत. स्थापनेपासून या प्रकल्पामधून २२ कोटी रुपयांच्या देणग्या देण्यात आल्या आहेत. भारतामध्ये सर्वांना 100 टक्के शिक्षण मिळावे असं फाऊंडेशनचं मूळ ध्येय आहे. या प्रकल्पाला अनुपम खेर, सुष्मिता सेन, सैफ अली खान, शर्मिला टागोर, आर. माधवन, अभय देओल, कोंकोणा सेन, तब्बू, सोहा अली खान, डॉ. किरण बेदी, जतीन दास अशा अनेक मान्यवरांनी मदत केलेली आहे.