लोकसेवा - समाजसेवा
Public/Social Service

• 
  चेतना सिन्हा - ग्रामीण महिलांना सक्षम करणारी बँकर - सातारा
• 
  दत्ता बारगजे - एचआयव्हीबाधित कुटुंबीयांचे पालनकर्ते - पाली, बीड.
• 
  प्रतिभा शिंदे - आदिवासींच्या हक्कासाठी लढणाऱ्या सामाजिक कार्यकर्त्या/span>
• 
  राहिबाई पोपेरे - दुर्मिळ पिकांच्या बियाणांचे बँकर - अहमदनगर
• 
  रामभाऊ इंगोले - वारांगनांच्या मुलांना आधार देणाऱ्या विमलाश्रमाचे जनक - नागपूर

राहिबाई पोपेरे - दुर्मिळ पिकांच्या बियाणांचे बँकर - अहमदनगर
राहीबाई पोपेरे यांना बियाण्यांची आई म्हणून ओळखले जाते. त्या अकोले तालुक्यातील कोंभाळणे येथील. ५८ वर्षाच्या निरक्षर असलेल्या राहीबार्इंनी आदिवासी भागात पहिली बियाणे बँक निर्माण केली़ त्यांचे घर दगड-मातीचे असून, या घरात त्यांनी एका स्वतंत्र खोलीत ही बियाणे बँक सुरु केली आहे़ पूर्वी त्या मडक्यांमध्ये राखेत मळवून बियाणे साठवायच्या़ आता त्यांनी रॅकवर डब्ब्यांमध्ये बियाणे साठविले आहेत. त्या डब्ब्यांवर बियाणांचे नाव, त्याचे वैशिष्ट्ये लिहिलेली आहेत़ त्यामुळेच त्यांची बीबीसीच्या शंभर प्रेरणादायी महिलांच्या यादीत भारतातून त्यांची निवड झाली आहे. शिवाय २०१८ मध्ये बीबीसीने जगभरातील १०० प्रेरणादायी महिलांच्या यादीत राहीबाई पोपेरे यांचा समावेश केलेला आहे़ त्यांच्या बियाणे बँकेत ११४ प्रकारचे विविध जुने वाण साठविले आहेत़ या बँकेत साठविलेले वाण त्या मागेल त्याला पुरवितात़ तसेच जुने बियाणे साठवून त्यांचा प्रचार-प्रसार करण्यासाठी इतरांनाही प्रोत्साहन देतात़ त्यांच्याकडून माहिती घेऊन आता राज्यभरात अनेक ठिकाणी जुन्या वाणांचे बियाणे कोष उभे राहिले आहेत़ बायफ संस्थेच्या माध्यमातून १९९७ सालापासून या कामास विशेष गती मिळाली़ गावरान बियाणे वाणांचे संवर्धन व प्रचार-प्रसार करण्यात राहीबार्इंनी मोठे योगदान दिले आहे. बचत गटाच्या माध्यमातून ३० हजार आदिवासी महिलांच्या घरी गावरान बियाणे पोहोचवून परसबागेची निर्मिती त्यांनी केली़ त्यामुळे हंगामी परसबागेतून हजारो आदिवासींचे जीवनमान सुधारले आहे़ संकरित आहारातून वाढलेले आजार कमी होऊन आदिवासींमधील कुपोषण व आजारांचे प्रमाण घटविण्यात राहीबार्इंचे मोठे योगदान आहे़ त्यांनी कळसूबाई स्थानिक बियाणे संवर्धन समिती स्थापना केली़ काळभात, जिरवेल, तामकुडई, खडक्या, मनोर, रायभोग, ढौळ व इतर प्रमुख १४ भाताचे वाण त्यांनी जतन केले आहेत़ त्याशिवाय विविध प्रकारच्या भाज्या, वनौषधी झाडांची बियाणेही त्यांनी जतन केले आहेत़ हे दर्जेदार बियाणे व रोपे देशभरातील लाखो शेतकऱ्यांना राहीबाई पोपेरे यांनी पुरविले आहे़ सुमारे ४१ आदिवासी गावांमधील २५३ बचत गटांना मार्गदर्शन करून पारंपरिक बियाणे सवर्धन करुन त्यातून हंगामी परसबागा फुलविण्याचे शिक्षण दिले आहे़

रामभाऊ इंगोले - वारांगनांच्या मुलांना आधार देणाऱ्या विमलाश्रमाचे जनक - नागपूर
१९८० च्या सुमारास जांबुवंतराव धोटे यांनी वेश्यांच्या पुनर्वसनासाठी मोहीम सुरू केली. या मोहिमेत रामभाऊ इंगोले नावाचा एक सामान्य माणूसही सामील झाला होता. देहविक्रय करणाºया महिलांच्या मुलाबाळांसाठी आपण काहीतरी करावे या विचाराचे विमलाश्रमाची मुहूर्तमेढ रोवली गेली. अनाथांचा बाप होण्यासाठी लागणारे जिगर असले तरी बापाची कर्तव्ये पार पाडताना येणाºया अडचणींवर मात करण्याची कणखर मानसिक आणि आर्थिक कुवत लागते. बेवारस आणि निराश्रितांना आश्रय देणाऱ्या संस्था आज जगभर विखुरलेल्या आहेत. परंतु देहविक्रयाच्या धंद्यात बदनाम झालेल्या महिलांच्या मुलांना बापाचे नाव देण्याची हिंमत रामभाऊंनी केली. आजन्म अविवाहित राहण्याची प्रतिज्ञा घेऊन आर्थिक कुवत नसतानाही आज शेकडो मुला-मुलींचा सांभाळ करण्याचे अवघड काम ते करीत आहे. वेश्यांच्या मुला-मुलींना दत्तक घेऊन त्यांना चांगल्या वातावरणाचे संस्कार देणे, त्यांच्या शिक्षणाची सोय करणे, त्यांच्या जीवनाला शिस्त लावणे, कपडेलत्ते, निवास, भोजन या जबाबदाºया अंगावर घेऊन पैशाची सोय करण्यासाठी दारोदार भटकण्याचे काम ते करतात. वेश्यांच्या मुला-मुलींचा सांभाळ करतो म्हणून समाजाने, नातेवाईकांनी, मित्रांनी बहिष्कृत केले. आमच्याशी संबंध ठेवू नको म्हणून वाट्टेल तसे टोमणे सहन केले. ज्या घरात भाड्याने राहायला जायचे त्या घरमालकांना ही मुले वेश्यांची असल्याचे माहीत होताच घरातून हाकलून लावले जायचे. अनेकदा मुलांना दोन वेळचे अन्न देखील कठीण झाले होते. पैशाची सोय नसल्याने कधीकधी पाण्यावरच राहण्याची वेळ कित्येकदा आली. तरीही हा जिद्दी माणूस हिंमत हरला नाही. सुदैवाने आता विमलाश्रमाचे दिवस बदलले आहेत. कारण ज्या समाजाने त्याला वाळीत टाकले तोच समाज आज त्याच्या कामाला सलाम करतो आहे. रामभाऊंनी १९८० मध्ये सुरू केलेल्या विमलाश्रमात राहणाºया मुलींना शिकवून त्यांनी आपल्या पायावर उभे केले. त्यांना चांगला जोडीदार शोधून दिला. अतिशय धुमधडाक्यात लग्न लावून दिले. अशा १३ मुली सुखाने संसार करीत आहे. रामभाऊच्या विमलाश्रमातील चार मुली ह्या इंजिनीअर झाल्या आहेत. मोठमोठ्या कंपन्यांमध्ये त्या कार्यरत आहेत. एका मुलाने नुकतेच इंजिनीअरिंग केले आहे. आठ मुली पोस्ट ग्रॅज्युएट झाल्या आहे. आपापल्या पायावर त्या उभ्या आहेत.

चेतना सिन्हा - ग्रामीण महिलांना सक्षम करणारी बँकर - सातारा
ग्रामीण, दुष्काळी भागातील महिलांच्या जीवनात आर्थिक सुबत्ता आणली. त्यांना स्वत:च्या पायावर उभे केले. म्हसवडचे नाव आंतरराष्ट्रीय पातळीवर नेण्याचे काम केले ते सामाजिक कार्यकर्त्या चेतना सिन्हा यांनी. यावर्षीच्या दुष्काळाची दाहकता ओळखून शासनाच्या मदतीविना माण तालुक्यातील जनावरांसाठी माणदेशी फाउंडेशनतर्फे चारा छावणी सुरू केली. या छावणीत १९ दिवसांत ७५०० जनावरे दाखल झाली आहेत. दाओस (स्वीर्झलँड) येथे २३-२६ जानेवारी २०१८ मध्ये झालेल्या जागतिक आर्थिक परिषदेचे सहअध्यक्षपद त्यांच्या रुपाने प्रथमच एका भारतीय महिलेला मिळाले. या निवडीमुळे त्यांचे कार्य जागतिक पातळीवर गेले. महिलांच्या उद्योग वाढीसाठी शंभर कोटी रुपयांचा निधीची घोषणा हे दाओस परिषदेचे महत्त्वाचे फलित आहे. चेतना सिन्हा या मुळच्या मुंबईच्या. आणीबाणीच्या विरोधात शेकडो युवक-युवती रस्त्यावर उतरल्या. त्यात चेतना सिन्हाही होत्या. जयप्रकाश नारायण यांच्या लढ्यात त्या सहभागी झाल्या. शेतकरी संघटनेचे संस्थापक शरद जोशी यांच्या संघटनेत ही त्या सहभागी झाल्या. मुंबई सोडून म्हसवडचे सुपुत्र सामाजिक कार्यकर्ते विजय सिन्हा यांच्याशी त्यांचा विवाह झाला आणि त्या १९८६ मध्ये माणदेशात आल्या. दुष्काळी माणदेशासाठी अहोरात्र कष्ट घेत महिला सक्षमीकरण, दुष्काळ हटाओ, क्रीडा, शैक्षणिक, ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांच्या कलागुणांना वाव मिळण्यासाठी ‘माणदेशी रेडिओ’ या माध्यमातून माणदेशाचे नाव जगात पोहोचविण्याची किमया त्यांनी केली. सिन्हा यांनी १९९६ मध्ये माणदेशी फाउंडेशनची स्थापना केली. या फाउंडेशनतर्फे ग्रामीण महिलांमध्ये अर्थसाक्षरता निर्माण केली तरच त्याही स्वत:च्या पायावर उभ्या राहून गरुडभरारी घेऊ शकतात, हे ओळखून १९९७ मध्ये माणदेशी महिला बँकेची स्थापना केली. माणदेशी उद्योगिनीच्या माध्यमातून २००६ मध्ये ग्रामीण भागातील महिलांसाठी हिशोब-हिंमत-हुशारी या त्रिसुत्रीवर पहिली व्यवसाय प्रशिक्षण शाळा सुरू केली. माणदेशी उद्योगिनी (बिझनेस स्कूल) सुरू करून शेकडो महिला उद्योजकांना नवा आत्मविश्वास दिला. मुक्त सफर उपक्रमातून दहा हजार मुलींना सायकलचे वाटप केले. दुष्काळी तालुका म्हणून माणची ओळख असणाऱ्या तालुक्यातील भूमीची व माणसांची तहान भागविण्यासाठी त्यांनी पावसाचे पडणारे पाणी वाहून जाऊ नये, यासाठी कोट्यवधी रुपयांचे सिंमेट बंधारे बांधले. अमेरिकेचे माजी अध्यक्ष बिल गेट्स फाउंडेशनने २० सप्टेंबर २०११ रोजी अमेरिकेत आयोजित केलेल्या ‘क्लिंटन ग्लोबल इनिशिएटिव्ह’ परिषदेसाठी चेतना सिन्हा यांना निमंत्रण मिळाले.

प्रतिभा शिंदे - आदिवासींच्या हक्कासाठी लढणाऱ्या सामाजिक कार्यकर्त्या - तळोदा, जि. नंदूरबार
हे नाव २०१८ मध्ये चर्चेत आले ते ‘उलगुलान’ या ३० हजार आदिवासी शेतकरी, शेतमजुरांचा मुंबई विधानसभेवरील मोर्चामुळे. या मोर्चानंतर शासनाला वनदावे निकाली काढण्यासाठी तातडीने जी. आर. काढावा लागला. वर्षभरात नंदुरबार जिल्ह्यात दहा हजार तर जळगाव जिल्ह्यात २२०० वनदावे मंजुर करण्यासाठी त्यांचे सक्रीय प्रयत्न राहीले. अजूनही तो विषय त्यांनी सोडून दिलेला नाही. वनहक्क कायद्याच्या अंमलबजावणीसाठी २०१२ मध्ये जळगाव ते मुंबई असा ९०० किलोमिटरचा पाच हजार आदिवासींसोबत त्यांनी पायी मोर्चा काढला. शेतकरी आत्महत्या, कर्जमाफी आणि हमीभावासाठी शेतकरी सुकाणू समितीच्या माध्यमातून दिल्ली येथे मोठे आंदोलन उभे केले. आॅल इंडिया किसान संघर्ष समन्वय समितीतही त्या सक्रीय सहभागी आहेत. जल, जंगल, जमीन आणि स्थानिक नैसर्गिक साधनांवरील आदिवासींच्या हक्काची लढाई लढणारी लढवय्यी महिला ही त्यांची ओळख. १९९३ पासून त्या आदिवासी समाजाशी जोडल्या गेल्या. सरदार सरोवर प्रकल्पात विस्थापीत होणाऱ्या गावांचे न्यायपूर्ण पुनर्वसन व्हावे यासाठी लढा देत असताना ३३ गावांचे पुनर्वसन योग्य प्रकारे व्हावे यासाठी १९९७ साली पुनर्वसन संघर्ष समितीची स्थापना केली. महाराष्टÑ आणि गुजरात सीमेवरील आदिवासींसाठी मोठा संघर्ष केला. पुनर्वसन संघर्ष समितीचे पुनर्गठन करून लोक संघर्ष मोर्चा या संघटनेच्या छत्राखाली त्यांनी न्यायपूर्ण लढा देत आल्या आहेत. सातपुडा परिसरातील अदिवासीच्या हक्कासाठी लोकसंघर्ष मोर्चाच्या माध्यमातून प्रतिभा शिंदे यांचा लढा सुरू आहे. लोकसंघर्ष मोर्चा आदिवासी समूहांना त्यांचे जल, जंगल व जमिनीचे हक्क मिळावे म्हणून केलेल्या आंदोलनातून मिळालेले यश म्हणजे केंद्र शासनाने केलेले वनांवरील अधिकारांचे मान्यता विधेयक २००६़ हे विधेयक संसदेत मांडले जावे व त्याच्या मसुद्यात लोकाभिमुख सुधारणा केल्या जाव्यात म्हणून लोकसंघर्ष मोर्चाने संसदेपर्यंत मोर्चे काढून व समितीपुढे प्रत्यक्ष आपल्या सूचना मांडून लोकांच्या हिताच्या सुधारणा घडवून आणल्या़ हे विधेयक संसदेत मांडले जाऊन मंजूर करून घेतले़

दत्ता बारगजे - एचआयव्हीबाधित कुटुंबीयांचे पालनकर्ते - पाली, बीड.
बीड शहराजवळील बिंदुसरा धरणासमोर पाली गावाजवळील डोंगरावर दत्ता बारगजे (४८) आणि संध्या बारगजे या दाम्पत्यांनी स्थापन केलेली ‘इन्फंट इंडिया’ ही संस्था म्हणजे ‘एचआयव्ही’बाधित ७५ मुलांचे कुटुंबच. गेली ११ वर्षे या सुरू असलेल्या या संस्थेचे काम नक्कीच प्रेरणादायी आहे. दत्ता बारगजे हे शेतकरी कुटुंबातले. बी.एस्सी. एम.सी.जे. वैद्यकीय पदविका शिक्षण पूर्ण केल्यावर भामरागडच्या ग्रामीण आरोग्य केंद्रात प्रयोगशाळा तंत्रज्ञ म्हणून नियुक्त झाले. तेव्हा बाबा आमटे यांच्याशी त्यांचा संपर्क आला. बीड शहरापासून ११ किलोमीटरवर पाली नावाचे गाव आहे. तेथून दोन किलोमीटर डोंगरावर चढले, की ‘इन्फंट इंडिया’ या संस्थेची इमारत दिसते. दत्ता बारगजे यांना सरकारी नोकरी होती. त्यांच्या पत्नी संध्या महाविद्यालयात प्राध्यापिका होत्या. भामरागडहून बीड जिल्हा रुग्णालयात बदली झाल्यावर नव्याने काम उभे करायचे, हा विचार पक्का करूनच त्यांनी एचआयव्हीग्रस्त बालकांसाठी काम करण्याचे ठरवले. आणि त्यांनी २००६ साली ‘इन्फंट इंडिया’ची स्थापना केली. ‘या’ मुलांना नुसते सांभाळून चालणार नव्हते. त्यांना शिकवायचे कसे, हा प्रश्न उभा राहिला. या मुलांना जिल्हा परिषदेच्या शाळेत बसू देण्याला विरोध झाला. शेवटी जिल्हा परिषदेने या मुलांना शिकविण्यासाठी आश्रमातच दोन शिक्षकांची नियुक्ती केली. ‘इन्फंट इंडिया’अंतर्गत आनंदवन, आधार महिलाश्रम, नवजीवन असे प्रकल्प सुरू आहेत. २००६ मध्ये ‘आनंदवन’ची सुरु वात झाली. सुरु वातीला आनंदवनात सहा मुले होती. आता त्यांची संख्या ७५ पर्यंत गेली आहे. संस्थेत त्यांची काळजी घेतली जाते. त्याद्वारे त्यांना सकस आहार, आवश्यक औषधे, शिक्षण, तसेच उत्तम वातावरण उपलब्ध करून दिले जाते, जेणेकरून त्यांच्या प्रकृतीत लवकरात लवकर सुधारणा होऊ शकेल. आधार महिलाश्रमात एड्सग्रस्त मुली आणि महिलांचीही काळजी घेतली जाते. या संस्थेमधील चार मुलींचे कन्यादान योजनेअंतर्गत लग्न करून देण्यात आले आहे. एचआयव्हीग्रस्त महिलांवर ‘एआरटी’ उपचार करून त्यांचे बालक निरोगी जन्माला येण्यासाठी प्रयत्न केले जातात. संस्थेत वाढलेली मुले १८ वर्षांची झाली, की त्यांना ‘आयटीआय’चे प्रशिक्षण देऊन रोजगार उपलब्ध करून दिला जातो. बाबा आमटे यांच्या कौशल्य विकास कार्यशाळेच्या माध्यमातून महिलांनाही रोजगार निर्मितीचे साधन उपलब्ध करून दिले जाते. ‘एचआयव्ही’बाधित मुलांना योग्य ती औषधे पुरविणे; नियमितपणे ‘सीडी-४’ पेशींची तपासणी करणे आणि नियमतिपणे ‘एआरटी’ची औषधे देणे; त्यांच्या अन्न, वस्त्र, निवाºयाची सोय करून त्यांच्या शालेय शिक्षणाची व्यवस्था करणे; ‘सीडी-४’ पेशींची वाढ होण्यासाठी प्रयत्न करणे आदी कार्य संस्थेकडून केले जाते. 

क्रीडा
Sports

• 
  अनुजा पाटील आंतरराष्ट्रीय महिला क्रिकेटपटू कोल्हापूर
• 
  भाग्यश्री फंड - कुस्तीपटू - अहमदनगर
• 
  जेमिमा रॉड्रिग्ज, भारतीय संघातील क्रिकेटपटू, मुंबई
• 
  ओम राजेश अवस्थी - जलतरणपटू - सोलापूर
• 
  राहुल आवारे - आंतरराष्ट्रीय मल्ल - पाटोदा, जि. बीड

राहुल आवारे - आंतरराष्ट्रीय मल्ल - पाटोदा, जि. बीड
पात्रता असूनही स्वत:ला सिद्ध करण्याची संधी अनेक वर्षे मिळाली नाही तरी संयमी आणि कणखर मानसिकतेतून ध्येयाच्या दिशेने अविरत प्रवास कसा करावा, याचे मूर्तिमंत उदाहरण म्हणजे आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील यशस्वी मल्ल राहुल आवारे. २०१८ मध्ये गोल्ड कोस्ट राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत राहुलने भारताला ५७ किलो वजन गटामध्ये सुवर्णपदक जिंकून दिले आणि हा तरुण देशाच्या नकाशावर चर्चेत आला. बीड जिल्ह्यातील पाटोदा या त्याच्या मूळ गावापासून सुरू झालेला यशासोबतच नवनवीन संघर्षाचा राहुलचा प्रवास कायम आहे. ‘रूस्तम-ए-हिंद’ हरिश्चंद्र उर्फ मामा बिराजदार आणि अर्जन पुरस्कारविजेते मल्ल काका पवार यांचा शिष्य असलेल्या राहुलने सर्वप्रथम लक्ष वेधून घेतले ते २००८ मध्ये पुण्यात झालेल्या राष्ट्रकुल युवा क्रीडा स्पर्धेत. या स्पर्धेत त्याने प्रतिस्पर्ध्यांना सहजपणे नमवून सुवर्णपदकाला गवसणी घातली. तेव्हापासून तर मागील वर्षी राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेतील सुवर्णयशापर्यंतचा विचार करता राहुलने विविध पातळींवर सर्वोच्च यश मिळवले आहे.
आॅक्टोबर २००८ मध्ये राष्ट्रकुल युवा क्रीडा स्पर्धा गाजविल्यानंतर २००९ मध्ये तर राहुलने धडाकेबाज कामगिरी केली. उझबेकिस्तानमध्ये झालेल्या ज्युनिअर आशियाई कुस्ती स्पर्धेत त्याने सुवर्णपदक जिंकले. त्याच वर्षी जर्मन ग्रां-प्रीमध्येही त्याने सर्वोच्च यश संपादन केले. जागतिक ज्युनिअर कुस्ती स्पर्धेत रौप्य आणि आशियाई चॅम्पियनशिपमध्ये कांस्यपदक जिंकून राहुलने २००९ हे वर्ष अविस्मरणीय केले. २०१० ला गोल्डन ग्रां-प्रीत कांस्यपदक जिंकल्यानंतर २०११ मध्ये मेलबोर्न राष्ट्रकुल स्पर्धेत राहुलने सिनियर गटात दिग्गज प्रतिस्पर्ध्यांना लोळवून सुवर्णपदक जिंकण्याचा पराक्रम केला. याच वर्षी एशियन चॅम्पियनशिपमध्ये त्याने कांस्यपदकही मिळवले. २०१४ मध्ये त्याने जागतिक स्पर्धेच्या उपउपांत्यपूर्व फेरीत धडक दिली होती.
राहुलने राष्ट्रीय स्पर्धांमध्येही सातत्याने सहभाग घेतला आहे. या स्पर्धेत तो नुसताच सहभागी झाला नाही तर, सिनियर गटात तब्बल ७ वेळा विजेतेपद पटकावत त्याने मराठवाड्याचा दम दाखवून दिला. अशी कामगिरी करणारा तो महाराष्ट्रातील एकमेव मल्ल आहे. राष्ट्रीय तसेच आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील सातत्यपूर्ण कामगिरीमुळे राहुलला राज्य सरकारतर्फे शिवछत्रपती पुरस्काराने गौरविण्यात आले आहे.

भाग्यश्री फंड - कुस्तीपटू - अहमदनगर
ही कहाणी आहे, अहमदनगर जिल्ह्यातील टाकळी लोणारची मल्ल भाग्यश्री फंड अन् तिचे वडील हनुमंत यांची. वडिलांपासून प्रेरणा घेत भाग्यश्री कुस्तीच्या प्रेमात पडली. चौथीपासूून तिने केवळ कुस्तीवर लक्ष केंद्रित केले. घराच्या गच्चीवर तासन्तास ती बहिणीसोबत सराव करायची. कमी वयात आशियाई स्पर्धेत खेळणारी आणि पदक जिंकणारी भाग्यश्री ही एकमेव महिला मल्ल आहे. मागील वर्षी नोव्हेंबरमध्ये जपान येथे झालेल्या आशियाई सबज्युनिअर स्पर्धेत तिने रौप्यपदक जिंकले.
भाग्यश्री सध्या आळंदी येथे नववीत शिकत आहे. छत्तीसगड येथे तिने कुस्तीचे प्राथमिक प्रशिक्षण घेतले. त्यानंतर पुण्यात सराव केला. २०२४ मध्ये आॅलिम्पिकमध्ये सुवर्ण पदक मिळविणे हे तिचे ध्येय आहे. कुस्तीत कोलांटीउडी मारणारी ती एकमेव महिला कुस्तीपटू आहे. एका दमात ती रोज दीड हजार जोर मारते.
२०१७ मध्ये झालेल्या खेलो इंडियामध्ये भाग्यश्रीने ५७ किलो वजन गटात सुवर्णपदक मिळविले. नुकत्याच झालेल्या दुसऱ्या खेलो इंडिया स्पर्धेत तिने कांस्यपदक जिंकले. केंद्रीय सुरक्षा दलातर्फे झालेल्या डी. जी. स्पोर्टसमध्ये तिने छाप पाडली होती. २०१६ मध्ये राष्ट्रीय स्पर्धेत ती रौप्यपदकाची मानकरी ठरली होती. १५ वर्षांखालील वयोगटात राष्ट्रीय पातळीवर तिने अव्वल स्थान प्राप्त केले होते. भाग्यश्रीने आतापर्यंत राष्ट्रीय पातळीवर ५ सुवर्णपदके पटकावली आहेत. राज्यपातळीवरील स्पर्धांत १२ सुवर्णपदके तिच्या नावावर आहेत. विशेष उल्लेखनीय बाब म्हणजे, केंद्र सरकारच्या ‘बेटी बचाव, बेटी पढाव’ या मोहिमेत ती महाराष्ट्राची ब्रॅण्ड अ‍ॅम्बेसिडर आहे.

जेमिमा रॉड्रिग्ज - भारतीय संघातील क्रिकेटपटू - मुंबई
गोलंदाजाने टाकलेला प्रत्येक चेंडू हा धुलाई करण्यासाठीच असतो, हे क्रिकेटमधील तत्वज्ञान आपण भारतीयांना वीरेंद्र सेहवागमुळे माहित झाले. त्यानंतर अनेकांनी हे तत्वज्ञान आपल्या परीने अमलात आणण्याचा प्रयत्न केला... आताही करीत आहेत. अलिकडे न्यूझीलंडच्या महिला संघाविरूद्ध त्यांच्याच देशात नाबाद ८१ धावांची धडाकेबाज खेळी करणारी १८ वर्षीय जेमिमा रॉड्रिग्ज याच वीरूच्या तत्वज्ञानाची पाईक आहे. आ वासायला लावणारे क्षेत्ररक्षण हा तिचा आणखी एक प्लस पॉर्इंट. मागील वर्षी दक्षिण आफ्रिकेविरूद्ध झालेल्या टी-२० लढतीत मारिझेन केपचा अफलातून झेल क्रिकेटविश्वात चर्चेचा विषय ठरला होता.
मुंबई उपनगरातील भांडूप येथे जन्मलेल्या जेमिमाने वयाच्या चौथ्या वर्षी पहिल्यांदा बॅट हातात घेतली. तेव्हापासून जेमिमा आणि क्रिकेट हे समीकरण तिच्या कुटुंबियांच्या अंगवळणी पडले... इतके की, मुलीच्या क्रिकेटवेडापायी वडील इव्हान यांनी बांद्रा परिसरात स्थानिक होण्याचा निर्णय घेतला. क्रिकेटचे प्राथमिक धडे जेमिमाने वडिलांच्या मार्गदर्शनाखाली गिरवले. ती १३ वर्षांची असताना मुंबईच्या १९ वर्षांखालील संघात तिने पदार्पण केले. २०१७ मध्ये देशांतर्गत स्पर्धेत सौराष्ट्रविरुद्ध १६३ चेंडूत २०२ धावांची धमाकेदार खेळी करुन जेमिमा राष्ट्रीय स्तरावर प्रथम प्रसिद्धीच्या झोतात आली. ५० षटकांच्या क्रिकेटमध्ये द्विशतक झळकावण्याचा पराक्रम करणारी जेमिमा ही स्मृती मानधनानंतर भारतातील केवळ दुसरी फलंदाज. त्यापूर्वी जेमिमाने १९ वर्षांखालील स्पर्धेत गुजरातच्या गोलंदाजांना धुताना १४२ चेंडूत १७८ धावांची तडाखेबंद खेळी केली होती. जेमिमाने वयाच्या १८व्या वर्षी भारतीय संघात पदार्पण केले. २०१८ फेब्रुवारीमध्ये दक्षिण आफ्रिकेविरूद्ध जेमिमाची भारतीय संघात पहिल्यांदा निवड झाली. टी२० विश्वचषकातही तिने भारताचे प्रतिनिधीत्व केले. या स्पर्धेत सातत्यपूर्ण कामगिरी करीत तिने आपली निवड सार्थ ठरविली. जेमिमा ही भारताच्या टी-२० संघातील प्रमुख फलंदाजांपैकी एक आहे. जून २०१८ मध्ये बीसीसीआयने तिला देशांतर्गत सर्वोत्तम क्रिकेटपटू म्हणून ‘जगमोहन दालमिया पुरस्कारा’ने गौरविले. 

अनुजा पाटील - आंतरराष्ट्रीय महिला क्रिकेटपटू - कोल्हापूर
भारतीय महिला क्रिकेट विश्वातील चमकता तारा असलेल्या अनुजा पाटील हिची २०१७ साली बांगलादेश ‘अ’ संघाविरुद्ध एकदिवसीय सामन्यासाठी भारतीय ‘अ’ महिला क्रिकेट संघाच्या कर्णधारपदी निवड झाली. ऑक्टोबर २०१८ मध्ये तिची श्रीलंका येथे टी-२० क्रिकेट स्पर्धेसाठी भारतीय महिला क्रिकेट संघात निवड झाली. २०१८ सलग दुसऱ्या वर्षी तिला कर्णधारपदाची संधी मिळाल्यावर तिने भारतीय ‘अ’ संघाचे नेतृत्व केले. भारतीय महिला क्रिकेट संघातील एक प्रमुख खेळाडू बनलेल्या टी-२० विश्वचषक क्रिकेट स्पर्धेतही भारताचे प्रतिनिधीत्व केले आहे.
हा काही ओळींचा थक्क करणारा प्रवास आहे कोल्हापूरातल्या एका रिक्षाचालकाच्या मुलीचा. है... समस्यांना लोळवून स्वत:ला सिद्ध करण्याच्या ती जिद्दीला पेटली... पोरीचा निग्रह बघून वडील आणि काका पाठीशी ठामपणे उभे राहिले. मुलांच्या संघात त्यांच्या खांद्याला खांदा भिडवून तिने इर्ष्येने सराव केला. अखेर भारतीय महिला संघातील स्थानाच्या रूपात तिला कष्टाचे फळ मिळाले. ही कहाणी आहे कोल्हापूरच्या फायटर प्लेअर अनुजा पाटीलची! कोल्हापुरात शाहू मिल परिसरात राहणाऱ्या अनुजाने आठवीत असताना शाहू स्पोर्ट्स या क्लबमध्ये युवकांच्या संघासोबत लेदरबॉलवर खेळण्याचे धडे गिरवले. यामुळे अल्पावधीतच आॅलराऊंडर म्हणून ती नावारूपास आली. १६ वर्षांखालील मुलींच्या राज्य संघात तिने स्थान मिळविले. यादरम्यान एक अखिल भारतीय स्पर्धा या मुलीने निव्वळ आपल्या क्षेत्ररक्षणाच्या जोरावर गाजविली. स्पर्धेतील ६ सामन्यांत तिने तब्बल २० फलंदाजांना धावबाद करण्याची अविश्वसनीय करामत केली! १९ वर्षांखालील मुलींची पश्चिम विभागीय स्पर्धाही तिने फलंदाजी आणि गोलंदाजीतील शानदार कामगिरीने गाजवली.
पहिल्याच सामन्यात ४ बळी घेत अनुजाने सर्वांचे लक्ष वेधले. या काळात ३-४ स्पर्धांमध्ये तिने सातत्यपूर्ण कामगिरी करीत महाराष्ट्र क्रिकेट संघटनेचा ‘बेस्ट अपकमिंग प्लेअर’ हा पुरस्कार पटकावला. २०१२ मध्ये श्रीलंकेत झालेल्या टी-२० विश्वचषक स्पर्धेसाठी तिची भारतीय संघात निवड झाली. या स्पर्धेत तिने पाकिस्तानविरूद्ध शानदार अर्धशतक झळकावत सर्वांंची वाहवा मिळविली. त्याच वर्षी आशिया चषक स्पर्धेवर ठसा उमटवल्यानंतर न्यूझीलंड आणि आॅस्ट्रेलिया दौरा, २०१५-१६मध्ये झालेली टी-२० विश्वचषक स्पर्धा तसेच वेस्ट इंडीजविरूद्धच्या मालिकेत अनुजाने भारताचे प्रतिनिधीत्व केले. २०१५-१६ मध्ये टी-२० प्रकारात सर्वाधिक बळी घेणारी ती जगातील दुसरी गोलंदाज ठरली होती. वडिलांनी रिक्षा चालवून मुलीच्या आकांक्षांना दिलेले पंख आणि गगनभरारी घेण्याचे रक्तात भिनलेले वेड या जोरावर अनुजाने स्वत:ला सिद्ध केले. बाप-लेकीच्या संघर्षाची ही ‘रियल’ कहानी तुम्हा-आम्हा सर्वांसाठी प्रेरणादायी आहे.

ओम राजेश अवस्थी - जलतरणपटू - सोलापूर
‘सोलापूरचा शार्क’ ओम अवस्थी याला जग जिंकण्याच्या ध्येयाने झपाटून टाकलंय. ओमचे वय आहे अवघे १६ वर्षे... अन् त्याची आवड आहे डायव्हिंग. डायव्हिंग हा जलतरणातील पोहण्याच्या तुलनेत भारतात दुर्लक्षित क्रीडाप्रकार मानला जातो. मात्र, ओमने या क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी खेळण्या-बागडण्याच्या वयापासून सर्वस्व पणाला लावलंय. डायव्हिंग हेच आयुष्य झालेल्या ओम याने आतापर्यंत २ आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये सहभागी होत १ सुवर्ण आणि २ रौप्यपदके देशासाठी जिंकली आहेत.
२०२०, २०२४ आणि २०१८ च्या ऑलिम्पिकसाठी निवडलेल्या भारताच्या संभाव्य खेळाडूंत त्याची निवड झाली आहे. वयाच्या दहाव्या वर्षी ओम डायव्हिंगकडे वळला. त्याच वर्षी राष्ट्रीय स्पर्धेत सुवर्ण जिंकत त्याने आपली क्षमता दाखविली. तेव्हापासून ६ वर्षे त्याची कामगिरी सातत्याने नवी उंची गाठत आहे. २०१६ मध्ये श्रीलंकेत झालेल्या साऊथ एशियन अ‍ॅक्वेटिक चॅम्पियनशिपमध्ये त्याने हायबोर्ड डायव्हिंगमध्ये प्रस्थापित प्रतिस्पर्ध्यांना पछाडत सुवर्णपदक पटकावले. याच स्पर्धेत १ मीटर स्प्रिंगबोर्ड तसेच ३ मीटर स्प्रिंगबोर्ड प्रकारात रौप्यपदक जिंकत ओम याने जलतरण विश्वाचे लक्ष वेधून घेतले. २०१५-१६ मध्ये आॅस्ट्रेलियात झालेल्या पॅसिफिक स्कूल गेम्समध्ये त्याने ‘टॉप फाईव्ह’मध्ये स्थान मिळवले होते. राष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये ओम याला कुणीही आव्हान देऊ शकलेले नाही. आतापर्यंत ९ राष्ट्रीय स्पर्धांत त्याने १३ सुवर्ण, ६ रौप्य आणि १ कांस्य अशी एकूण २० पदकांची कमाई केली आहे. दहावीत शिकत असलेल्या ओम याने १० राज्यस्तरीय स्पर्धांत तब्बल २८ सुवर्ण आणि २ रौप्य अशी ३० पदकांची लयलूट त्याने केलीय.

चित्रपट (पुरुष)
Film - Male

• 
  अशोक सराफ - मी शिवाजी पार्क - मुंबई
• 
  नागराज मंजुळे - नाळ - मुंबई
• 
  स्वप्निल जोशी - अभिनेता -(मुंबई पुणे मुंबई ३)
• 
  स्वानंद किरकिरे - चुंबक - मुंबई
• 
  सुबोध भावे - आणि डॉ. काशिनाथ घाणेकर - मुंबई

स्वप्निल जोशी - अभिनेता -(मुंबई पुणे मुंबई ३)
२०१८ सालात मुंबई पुणे मुंबई या सिनेमाचा तिसरा भाग आला. स्वप्निलच्या गौतम या व्यक्तिरेखेने सिनेमाच्या या आधील २ भागांमधूनच रसिकांवर गारूड घातलं आहे. या भागात झालं. या स सुरू होतो,गौतम (स्वप्नील आणि गौरी (मुक्ता बर्वे) यांचा संसार सुरू झाला आहे. ठरविलेल्या मार्गावरून आणि सारे काही आधी ठरवून त्यांचा प्रवास सुरू आहे. घर आणि कहेत. तोपर्यंतच्यधडपडला फळ मिळाले आहे आणि आता करिअरची गाडी सुसाट सुटेल, अशा वळणावर ते आहेत. याच वळणावर त्यांनी अजिबात न ठरविलेली, विचार न केलेली गोष्ट समोर येते. ते आई-बाबधक्का सतो. या बाळे त्यांचे कुटुंबही साऱ्याच निर्णयात, पुढील गोष्टींत सहभागी होते. या सिनेमातला गौतम बोलका असला, तरी आत जे काही होते आहे, ते सांगता येत नाही. मुळात स्नील यानेमातून छान मांडतो. नीटसे समजतही नाही, ही अवस्था स्वप्

नागराज मंजुळे - नाळ - मुंबई
सिनेमाचं झिंगाट यश अनुभवलेल्या तसेच आपल्या लेखणी आणि दिग्दर्शनाच्या जोरावर स्वत:चे वेगळेपण सिद्ध करणारा दिग्दर्शक आणि अभिनेता म्हणजे नागराज मंजुळे. मराठी सिनेमाने आजपर्यंत कधीही न अनुभवलेली बॉक्स आॅफिसवरची १०० कोटींची कमाई नागराजने अगदी सैराटपणे करून दिली. चित्रपटरसिकांच्या मनाचा ठाव घेणारा फिल्ममेकर अशी नागराजची ओळख आहे. नाळ या चित्रपटाच्या निमित्ताने नागराजने निर्मिती क्षेत्रात पाऊल टाकले आहे. सुधाकर रेड्डी यांनी या सिनेमाचे दिग्दर्शन केले. नाळ हा चित्रपट आठ वर्षांचा मस्तीखोर मुलगा चैतन्यवर आधारित आहेत. महाराष्ट्रातील दुर्गम भागात नदी किनारी वसलेल्या छोट्याशा गावात चैतन्य राहतो. श्रीनिवास पोकळेने चैतन्यची भूमिका साकारली आहे. तर चित्रपटात चैतन्यच्या वडिलांची भूमिका नागराज मंजुळे यांनी साकारली आहे. 'नाळ' चित्रपटाचे संवाद देखील नागराजने लिहिले आहेत. चित्रपटात नागराजने अतिशय सहजपणे अभिनय केला आहे. नाळ चित्रपटाला प्रेक्षकांनी अक्षरश: डोक्यावर घेतले. नागराजच्याच भाषेत सांगायचं झालं तर त्याचं दिग्दर्शन तर भारीच आहे पण आपल्या अभिनयाने त्याने मराठी रसिकांशी एक घट्ट नाळ जोडली आहे.

सुबोध भावे - आणि डॉ. काशिनाथ घाणेकर - मुंबई
सिनेमा, नाटक, मालिका अशा तिन्ही माध्यमात लिलया काम करून रसिकांच्या गळ््यातील ताईत बनलेला कलाकार म्हणजे सुबोध भावे. ‘‘मला कोणतीही भूमिका द्या, मी ती माझ्या मेहनतीने आणि उत्तम अभिनयाने लोकांसमोर आणतो, उसमे क्या है...’’ यावर सुबोधची श्रध्दा. ‘आणि डॉ. काशिनाथ घाणेकर’ या चित्रपटात प्रेक्षकांना दिग्गज अभिनेते काशिनाथ घाणेकर यांच्या आयुष्याचा प्रवास पाहायला मिळाला. या चित्रपटात सुबोधने डॉ. घाणेकर यांची भूमिका साकारली. तो ही व्यक्तिरेखा जगला असल्याची प्रतिक्रिया प्रेक्षक समीक्षकांनी दिली आहे. काशिनाथ घाणेकर यांचा लूक, संवादफेक, अस्वस्थता, बिनधास्तपणा, बेफिकीरीपणा, त्यांचे अभिनयाबद्दलचे वेड हे अतिशय उत्तमप्रकारे सुबोध भावेने साकारले आहे आणि हेच प्रेक्षकांच्या पसंतीस देखील पडले. त्याच्या या सिनेमातील निळ््या डोळ््यांचं तर विशेष कौतुक झालं. सुबोधने आपली प्रत्येक व्यक्तिरेखा इतकी जिंवत केलीय की प्रेक्षकही आपसूक म्हणतात की काशिनाथ घाणेकरांच्या भूमिकेत आम्ही फक्त तुला पाहतो रे...

स्वानंद किरकिरे - चुंबक - मुंबई
एखाद्या गोष्टीपासून आपण दूर पळायला बघतो. पण ती गोष्ट काही केल्या आपला पाठलागच सोडत नाही, असे अनेकवेळा आपल्यासोबत होते. तसेच आयुष्यात अनेकवेळा आपल्याला ज्या व्यक्तिंपासून पळायचे असते, तीच व्यक्ती सतत आपल्यासमोर येते. असेच काहीसे चुंबक या चित्रपटात घडते. स्वानंद किरकिरे यांनी ‘प्रसन्न’ नावाच्या व्यक्तीच्या भूमिकेसाठी जी देहबोली स्वीकारली आहे, ती एवढी प्रत्ययकारी आहे की पाहताक्षणीच त्या व्यक्तिरेखेच्या आपण प्रेमात पडतो.
‘बावरा मन देखने चला एक सपना...’ असंच एक वेडं स्वप्न घेऊन एक कवी, संगीतकार, गायक मुंबापुरीत आला. ज्याने आपल्या गाण्यांनी, कवितांनी आणि गायनाने रसिकांना भरभरून आनंद दिला असा स्वानंद किरकिरे... मुळात चित्रपट दिग्दर्शक व्हायचे हे स्वप्न घेऊन आलेल्या या हरहुन्नरी कलाकाराचा विविध क्षेत्रांतून झालेला प्रवास आता अभिनयाच्या क्षेत्रापर्यंत पोहोचला आहे. स्वानंद किरकिरेने 'चुंबक' चित्रपटात प्रसन्न ठोंबरे ही व्यक्तिरेखा साकारली आहे. स्वानंद हा हरहुन्नरी कलाकार आहे. स्वानंदचा हा पहिला सिनेमा असला तरी त्याच्याच भाषेत त्याच्या व्यक्तिरेखेबद्दल सांगायचं झालं तर कहा से आया था वो, छुके हमारे दिल को , कहा गयॉ उसे ढूंढो .. तो मदमस्त आहे. तो एकावेळी अनेक ठिकाणी शब्दांची, अभिनयाची मुशाफिरी करू शकतो. त्यामुळेच त्याच्या गाण्यासारखाच त्याचा अभिनय आपलासा वाटतो. 

अशोक सराफ - मी शिवाजी पार्क - मुंबई
‘‘न्यायदेवता आंधळी असते आम्ही डोळस होतो’’ ही टॅगलाईन असलेल्या ‘मी शिवाजी पार्क’ या चित्रपटात व्यवस्थेने गांजल्यामुळे रिअ‍ॅक्ट झालेल्या पाच ज्येष्ठ नागरिकांची गोष्ट मांडली आहे. एका घडलेल्या घटनेबाबत न्याय मिळवण्यासाठी वेगवेगळ्या पार्श्वभूमीचे पाच ज्येष्ठ नागरिक एकत्र येऊन आपापल्या पातळीवर कसा लढा लढतात याची कथा या चित्रपटात रेखाटण्यात आली आहे. यात अशोक सराफ यांनी दिगंबर सावंत या कॉन्स्टेबलची भूमिका साकारली आहे. आपले आयुष्य आपल्या मर्जीप्रमाणे जगणारा, आपले दु:ख कोणालाही न दाखवून देणारा दिगंबर त्यांनी खूपच चांगल्याप्रकारे सादर केला आहे. त्यांनी या भूमिकेतून पुन्हा एकदा रसिकांना भुरळ पाडली आहे.
ज्यांच्या नावातच सराफ आहे आणि ज्यांनी नाटक, मालिका, चित्रपट या तीनही माध्यमातून अभिनयाचं इतकं सोनं लुटलंय असे सगळ्यांचे लाडके मामा म्हणजे ज्येष्ठ अभिनेते अशोक सराफ. मामांच्या अभिनय कारर्किदीची पन्नास वर्ष पूर्ण झाली. आपल्या कसदार अभिनयाच्या जोरावर त्यांनी मराठी चित्रपटसृष्टीत आपला स्वतंत्र ठसा उमटवला, विनोदी भूमिका सादर करताना आपल्या लाजवाब टायमिंगने प्रेक्षकांना खळखळून हसवले. अश्याप्रकारची एक वेगळीच भूमिका अशोक सराफ यांनी मी शिवाजी पार्क या सिनेमातून रसिकांसमोर आणली.

चित्रपट(स्त्री)
Film Female

• 
  देविका दफ्तरदार - नाळ - मुंबई
• 
  कल्याणी मुळ्ये - न्यूड - मुंबई
• 
  माधुरी दीक्षित - बकेट लिस्ट - मुंबई
• 
  प्रिया बापट - आम्ही दोघी - मुंबई
• 
  वैदही परशुरामी - आणि डॉ. काशिनाथ घाणेकर - मुंबई

देविका दफ्तरदार - नाळ - मुंबई
'नाळ' चित्रपटातील देविका दफ्तरदार यांची भूमिका वाखाण्याजोगी होती. आपल्या दत्तक मुलावर प्रचंड प्रेम करणाऱ्या आईची भूमिका त्यांनी नाळ चित्रपटात साकारली आहे. दत्तक घेतलेल्या मुलाला ती स्वत: पेक्षा जास्त जपत असते. तो दत्तक आहे याची जाणीव देखील त्याला कधी करून देत नाही. पण त्याला तो दत्तक आहे हे कळल्यानंतर तो आईपासून दूर व्हायला लागतो, आपल्या खºया आईला भेटण्याची त्याला ओढ लागते. या सगळ्यात त्याला अनेक वर्षं आपला मुलगा म्हणून सांभाळलेल्या आईची काय अवस्था होते हे देविकाने खूप चांगल्याप्रकारे सादर केले आहे. नाळ चित्रपटाला प्रेक्षकांचा खूप चांगला प्रतिसाद मिळाला व देविकाच्या भूमिकेचे देखील सगळीकडून खूप कौतुक झाले. देविका दफ्तरदारने २००४ साली मराठी चित्रपटसृष्टीत पदार्पण केले. आतापर्यंत त्यांनी सिनेमांमध्ये विविध भूमिका सक्षमपणे साकारून रसिकांच्या मनात आपले स्थान निर्माण केले आहे.

वैदही परशुरामी - आणि डॉ. काशिनाथ घाणेकर - मुंबई
डॉ. काशिनाथ घाणेकर यांच्या पत्नीची, कांचन घाणेकर यांची व्यक्तिरेखा वैदेहीने साकारली आहे. अल्लड वयातील त्यांची निरागसता, वयाच्या प्रत्येक टप्प्यावर त्यांच्या वेगवेगळ्या छटा वैदेही परशुरामीने सक्षमपणे रुपेरी पडद्यावर मांडल्या आहेत. वैदेही परशुरामीने २०१३ साली मराठी चित्रपटसृष्टीत पदार्पण केले. मराठी शिवाय तिने हिंदी सिनेमातही काम केले आहे. नुकताच तिचा आणि डॉ. काशिनाथ घाणेकर हा मराठी चित्रपट प्रदर्शित झाला. १९६० च्या दशकावर आधारीत असलेल्या 'आणि... डॉ. काशिनाथ घाणेकर' मध्ये या अभिनेत्याचा उदय आणि अस्त दाखविण्यात आला आहे. त्यांनी मराठी रंगभूमीचा चेहरामोहरा नाट्यमयरीत्या बदलून टाकला होता. या सिनेमाचे दिग्दर्शन अभिजीत देशपांडे यांनी केले आहे.

कल्याणी मुळ्ये - न्यूड - मुंबई
आपल्या मुलाला चांगले शिक्षण मिळावं म्हणून एका कॉलेजमध्ये न्यूड मॉडेलचं काम करणाºया अभिनेत्री कल्याणी मुळ्येचं न्यूड या सिनेमामुळे देशातच नव्हे तर जगभर कौतुक झालं. पैशांची गरज असल्याने ती या व्यवसायात ओढली जाते पण याच व्यवसायावर पुढे जाऊन प्रेम करायला लागते. तिच्या आयुष्यातील विविध छटा कल्याणी मुळ्येने ‘न्यूड’ या चित्रपटात मांडल्या आहेत. या सिनेमात कल्याणीने साकारलेली यमुना निव्वळ अप्रतिम आहे. परिस्थितीमुळे विद्यार्थ्यांसमोर का होईना, पण देहावरची वस्त्र उतरवायला लागणे यातली अगतिकता त्यांनी चेहºयावर जी साकारलीय, त्याला तोड नाही. कल्याणी मुळ््ये मुळात नाट्यकलाकार. एका नाटकाचे इंग्रजीत आलेले परीक्षण वाचून दिग्दर्शक रवी जाधवने न्यूड चित्रपटासाठी कल्याणीची निवड केली. नाशिकमध्ये प्रसिद्ध दिग्दर्शक प्रशांत हिरे यांच्यासोबत नाटकांमध्ये काम सुरू असतानाच कल्याणीला एनएसडीला (राष्ट्रीय नाट्य विद्यालय) जाण्याची संधी मिळाली होती. दिल्लीला गेल्यानंतर कठोर मेहनत घेऊन कल्याणीने स्वत:ला सिद्ध केले. अनेक हिंदी मराठी नाटकातून काम, मालिका तसेच अनेक जाहिरातींमधूनही ती झळकली आहे. ‘न्यूड’ चित्रपटात तिने ‘यमुना’ या मॉडेलची भूमिका साकारली आहे. त्यासाठी ‘न्यूड’ मॉडेल्सशी प्रत्यक्ष संवाद, कार्यशाळा याची तिला मदत झाली. आपल्या मुलाला शिक्षण देण्यासाठी ती एका कॉलेजमध्ये न्यूड मॉडेल म्हणून काम करत असते.

माधुरी दीक्षित - बकेट लिस्ट - मुंबई
'बकेट लिस्ट' या चित्रपटाद्वारे बॉलिवूड मधील धकधक गर्ल माधुरी दीक्षितने मराठी चित्रपटसृष्टीत पदार्पण केले होते. या चित्रपटात तिने मधुरा या गृहिणीची भूमिका साकारली होती. कुटुंबाची काळजी घेणारी, त्यांच्यातच रमणारी अशी गृहिणी आणि तिच्यावर हृदय प्रत्यारोपणची शस्त्रक्रिया झाल्यावर आपल्याला ज्या मुलीचे हृदय मिळाले तिच्या इच्छा पूर्ण करण्यासाठी धडपडणारी स्त्री अशा एकाच व्यक्तिरेखेच्या दोन वेगळ्या भूमिका तिने खूप चांगल्या प्रकारे साकारल्या आहेत. संसारात गुंतलेली स्त्री कुटुंबाच्या व्यापात आपले स्वत:चे आयुष्य जगायचेच विसरून जाते. हे आयुष्य नव्याने जगण्याची एक उमेद देणारा हा बकेट लिस्ट आहे. माधुरी दीक्षित मराठीत सिनेमात काम करणार अशी चर्चा गेली कित्त्येक वर्षे सुरु होती मात्र हे सत्यात बकेट लिस्ट चित्रपटाच्या निमित्ताने उतरले. माधुरीच्या चाहत्यांसाठी बकेट लिस्ट हा चित्रपट म्हणजेच पर्वणीच असणार आहे. माधुरीने मधुराची भूमिका अतिशय सक्षमपणे साकारली आहे.

प्रिया बापट - आम्ही दोघी - मुंबई
'आम्ही दोघी' या चित्रपटात प्रियाने सावी नावाच्या मुलीची भूमिका साकारली आहे. चित्रपटाची कथा अमला आणि सावित्री सरदेसाई (सावी) या दोन प्रमुख पात्रांभोवती बेतलेली आहे. दोघीही परस्परविरोधी स्वभावाच्या, मात्र केवळ दैवाने या दोघींची गाठ पडलेली असते. फक्त या दोघींच्याच नाही तर बापलेकी, पती-पत्नी, आई- मुलगी आणि प्रेयसी-प्रियकर अशा बºयाच नातेसंबंधांवर हा चित्रपट भाष्य करतो. प्रियाने वैविध्यपूर्ण भूमिका करत स्वत:ला या चित्रपटात पुन्हा एकदा सिद्ध केले आहे. प्रिया बापटने बालकलाकार म्हणून चित्रपटसृष्टीतील कारकीर्दीला सुरूवात केली. मराठीसह हिंदी सिनेमात प्रियाने विविध दर्जेदार आणि आव्हानात्मक भूमिका साकारल्या आहेत.

परफॉरमिंग आर्ट
Performing Arts

• 
  अजय गोगावले - गायक - रेडू - देवाक काळजी (17-05-2018) मुंबई
• 
  एव्ही प्रफुल्लचंद्र - संगीतकार - जाऊ दे नवं गाणे - नाळ चित्रपट
• 
  बॉस्को सीजर - नृत्य दिग्दर्शक - धुऊन टाक गाणे - माउली (14-12-2018) मुंबई
• 
  पौर्णिमा ओक - वेशभूषाकार - फर्जंद (01-06-2018) मुंबई
• 
  विक्रम गायकवाड - मेकअप - आणि डॉ. काशिनाथ घाणेकर (7-11-2018) मुंबई

अजय गोगावले - गायक - रेडू - देवाक काळजी (17-05-2018) मुंबई
संगीतकार आणि गायक अजय गोगावले हे नाव ऐकले की आपोआपच मराठी माणसाचे पाय थरथरायला लागतात. अजयला कुठलीही संगीताची पार्श्वभूमी नसताना त्यांने संगीत क्षेत्रात आपले वेगळे स्थान निर्माण केले आहे. अनेक चित्रपटांना संगीत देण्यासोबत अजयने गाण्यांनादेखील आपले स्वरदेखील दिले आहेत. अजयच्या आवाजातील अनेक गाणी प्रेक्षकांच्या मनाला भिडली आहेत. त्यांने गायलेल्या रेडू सिनेमातील 'देवाक काळजी रे' या गाण्याला राज्यस्तरीय पुरस्कार मिळाला आहे. ग्रामीण जीवनातील हलकेफुलके विनोद मांडणाºया रेडू सिनेमात मराठी-मालवणी भाषेचा सर्वाधिक वापर करण्यात आला आहे. निसगार्ने नटलेल्या कोकणी संस्कृतीशी जवळीक साधण्याची नामी संधी 'रेडू'च्या निमित्ताने शहरी प्रेक्षकांना मिळाली होती. शशांक शेंडे आणि छाया कदम यांची प्रमुख भूमिका असलेल्या या सिनेमातून रेडियोची गमतीदार गोष्ट सांगण्यात आली होती. 'देवाक काळजी रे' हे गीत गुरु ठाकूर यांनी लिहिले आहे. विजय नारायण गवंडे यांनी या गाण्याला संगीत दिले आहे. हे गाणे थेट प्रेक्षकांच्या काळजाला भिडणारे आहे. अजय गोगावले हे नाव फक्त मराठी चित्रपटसृष्टी पुरते मर्यादित नसून त्यांने बॉलिवूडमध्ये सुद्धा आपल्या आवाजाने, संगीताने रसिकांची मनं जिंकली आहेत.

एव्ही प्रफुल्लचंद्र - संगीतकार - जाऊ दे नवं गाणे - नाळ चित्रपट
'नाळ' सिनेमातील 'आई मला खेळायला जायचंय, जाऊ दे न वं' गाणं चांगलेच गाजले. या गाण्यातील निरागसता प्रेक्षकांना प्रचंड भावली होती. चित्रपटाची कथा आहे लहानग्या चैतन्यची. चैतू आठ वर्षांचा आहे. नदीच्या काठी वसलेल्या महाराष्ट्रातील एका दूरच्या खेड्यात तो राहतो. त्याचे वडील गावातील एक प्रतिष्ठित जमीनदार आहेत, ते चैतूचे सगळे हट्ट पुरवतात. प्रेमळ आणि मायाळू आई त्याचे खूप लाड करते. अशा सुंदर वातावरणात वाढणा?्या चैतन्यच्या भावविश्वाचा अनपेक्षित प्रवास नाळच्या कथासूत्रात उलगडताना दिसत आहे. चित्रपटातील सगळ्याच व्यक्तिरेखा खूपच चांगल्या पद्धतीने मांडल्या आहेत. 'जाऊ दे न वं' या गाण्याला रसिका प्रेक्षकांनी चित्रपट रिलीज होण्याच्या आधीच डोक्यावर घेतले होते.हे गाणं चित्रपटाला चार चाँद लावून गेले. हे गाणे आजपर्यंत युट्यूबवर तब्बल साडेतीन कोटी लोकांनी पाहिलेले आहे.

बॉस्को सीजर - नृत्य दिग्दर्शक - धुऊन टाक गाणे - माउली (14-12-2018) मुंबई
माऊली सिनेमातील धुवून टाक हे गाणं बरंच लोकप्रिय झालं. या गाण्याची कोरियोग्राफी केली आहे बॉस्को मार्टीस व सीजर गोन्साल्विज म्हणजेच बॉस्के-सीजर या बॉलिवूडमधील प्रसिद्ध नृत्यदिग्दर्शकांनी. हे गाणे होळींच्या पार्श्वभूमीवर आधारीत असून या गाण्यावर रितेश देशमुख व जेनेलिया डिसुझा-देशमुख थिरकले आहेत. या गाण्याची कोरियोग्राफी इतकी उत्तम झाली आहे की हे गाणे पाहताना आपोआप पाय थिरकू लागतात. धुवून टाक हे गाणे चित्रपटाच्या सुरूवातीलाच असून चित्रपटाप्रमाणेच या गाण्यालाही खूप चांगला प्रतिसाद मिळाला. या दोघांनी आतापर्यंत जवळपास ७५ चित्रपटांसाठी आणि २०० गाण्यांसाठी कोरियोग्राफी केली आहे. त्या दोघांनी करियरची सुरूवात कोरियोग्राफर लॉलीपॉप व फराह खान यांच्यासोबत बॅकअप डान्सर म्हणून केली. त्यानंतर १९९४ साली त्या दोघांनी स्वतंत्ररित्या काम करण्यास सुरूवात केली. त्यांना २०११ साली राष्ट्रीय पुरस्कारही मिळाला आहे.

पौर्णिमा ओक - वेशभूषाकार - फर्जंद (01-06-2018) मुंबई
‘कोंडाजी फर्जंद’ या योद्धयाने आपल्या जीवाची बाजी लावत मूठभर मावळ्यांना सोबत घेत पन्हाळ्यावर केलेल्या अतुलनीय शौयार्ची यशोगाथा ‘फर्जंद’ चित्रपटात सांगितली आहे. फर्जंद या चित्रपटाचा काळ हा शिवकालीन आहे. या चित्रपटातील कलाकारांची वेशभूषा पोर्णिमा ओक यांनी केली असून तो काळ हुबेहुब उभा केला आहे. मराठीसोबतच हिंदी चित्रपटसृष्टीत दोन दशकाहून अधिक काळ सातत्याने पूर्णिमा ओक वेशभूषाकार म्हणून काम पाहत आहे. तिने पात्राला साजेशी वेशभूषा डिझाईन करून कथेला न्याय देण्याची जबाबदारी चोख बजावली आहे. त्यांनी 'फर्जंद' चित्रपटात वेशभूषाकार म्हणून काम पाहिले असून त्यांनी प्रत्येक पात्राचा अभ्यास करून त्यांची वेशभूषा डिझाईन केली आहे.

विक्रम गायकवाड (रंगभूषा - आणि डॉ. काशीनाथ घाणेकर )
काही महिन्यांपूर्वी आलेल्या काशीनाथ घाणेकर या चित्रपटातील कलाकारांच्या रंगभूषेची जबाबदारी त्यांनी स्वीकारली होती. चित्रपटातील प्रत्येक व्यक्तिरेखेने रसिकांच्या मनावर अधिराज्य गाजवले मात्र या व्यक्तिरेखा आपल्याला आपल्याशा वाटण्यासाठी खरी किमया साधली ती रंगभूषाकर विक्रम गायकवाड यांनी. सुबोध भावेने साकारलेल्या डॉ. काशिनाथ घाणेकर ही भूमिका प्रेक्षकांनी अक्षरक्ष: डोक्यावर घेतली. या चित्रपटाचा काळ हा साठ आणि सत्तरच्या दशकातील आहे. गायकवाड यांनी केलेली कलाकारांची वेशभूषा देखील त्या काळाला तितकीशी साजेशी केली आहे. त्यांनी केलेल्या वेशभूषेमुळे सुबोध या चित्रपटात हुबेहुब काशिनाथ घाणेकर यांच्यासारखाच दिसला आहे. घाणेकर यांच्या आयुष्यात अनेक चढ-उतार आले. एखाद्या चित्रपटात घडाव्यात अशा अनेक रंजक गोष्टी त्यांच्या आयुष्यात घडल्या. त्यांचे आयुष्यच फिल्मी असल्याने या चित्रपटाची कथासोबतच विक्रम गायकवाड यांनी कलाकारांचा केलेला कायापालट प्रेक्षकांना खिळवून ठेवण्यास यशस्वी ठरला. सिनेसृष्टीतील अनेक दिग्गजांना वेगवेगळ्या भूमिकांसाठी विक्रम गायकवाड यांनी रंगभूषा केली आहे. आतापर्यंत त्यांनी मराठीत आणि बॉलिवूडमध्ये अनेक वैविध्यपूर्ण पात्रांना आपल्या रंगभूषेने अधिक वास्तववादी केले आहे.

रंगभूमी (पुरुष)
Theatre - Male

• 
  अस्ताद काळे - तिला काही सांगायचंय (नोव्हेंबर 2018) - मुंबई
• 
  भरत जाधव - वन्स मोअर (जून 2018) - मुंबई
• 
  मोहन जोशी - नटसम्राट (नोव्हेंबर 2018) - मुंबई
• 
  प्रशांत दामले - एका लग्नाची पुढची गोष्ट (नोव्हेंबर 2018) - मुंबई
• 
  वैभव मांगले - अलबत्या गलबत्या (मे 2018) - मुंबई

प्रशांत दामले - एका लग्नाची पुढची गोष्ट (नोव्हेंबर 2018) - मुंबई
लग्नाच्या अनेक वर्षांनंतर पती-पत्नीचे नाते कशा पद्धतीने बदलत जाते, त्यांच्यावर येणाऱ्या जबाबदाºयांमुळे त्यांचे नाते कसे बदलते हे सगळे हलक्या फुलक्या पद्धतीने या नाटकात मांडण्यात आलेले आहे. सहकाऱ्याच्या सांगण्यावरुन ऑफीसातल्या एका मुलीच्या प्रेमात पडणारा आणि त्यामुळे घरच्या बायकोला सांभाळण्याची त्रेधा तिरपीट सावरणारा मन्या प्रशांतने साकार केलाय ‘एका लग्नाची पुढची गोष्ट’ या सध्या त्यांचे रंगभूमीवर गाजत असलेल्या नाटकात. कविता लाड आणि प्रशांत दामले यांच्या जोडीचे ‘एका लग्नाची गोष्ट’ हे नाटक चांगलेच लोकप्रिय ठरले होते. ‘या नाटकात त्यांनी गायलेले ‘मला सांगा सुख म्हणजे नक्की काय असतंद हे गाणे आजही लोकप्रिय आहे. पुन्हा एकदा याच जोडीसोबत ‘‘एका लग्नाची पुढची गोष्ट’’ हे नाटक रसिकांच्या भेटीला आले आहे. या नाटकात प्रशांत दामले यांनी मनोजची (मन्या) भूमिका साकारली आहे. लग्नाच्या अनेक वर्षांनंतर पती-पत्नीचे नाते कशा पद्धतीने बदलत जाते, त्यांच्यावर येणाºया जबाबदाºयांमुळे त्यांचे नाते कसे बदलते हे सगळे हलक्या फुलक्या पद्धतीने या नाटकात मांडण्यात आलेले आहे. एका लग्नाची गोष्ट हे नाटक पाहिलेली अनेक रसिक मंडळी अनेक वर्षांनी आवर्जून एका लग्नाची पुढची गोष्ट हे नाटक पाहायला आवर्जून येतायेत.

आस्ताद काळे (तिला काही सांगायचंय)
'तिला काही सांगायचं आहे' हे नाटक आस्तादाचे सध्या रंगभूमीवर जोरदार सुरु आहे. यश पटवर्धन आणि मिताली सहस्रबुद्धे या जोडप्याची ही गोष्ट आहे. यश पटवर्धनची भूमिका आस्ताद काळेने साकारली आहे. यश एका कार्पोरेटमध्ये मोठया हुद्द्यावर आहे तर मिताली एका समाजिक संस्थेमध्ये काम करत असते. मितालीवर खूप प्रेम करणारा, थोडासा पारंपरिक विचारांचा, आपल्या बायकोची तिच्याच ऑफिसमधल्या एका कलीगशी जरा जास्तच असलेली जवळीक आणि त्यामुळे अस्वस्थ होणारा, त्यानंतर तिने एक स्फोटक खुलासा केल्यावर उद्धवस्त होणारा यश, आस्तादने अगदी समर्थपणे साकारला आहे. आजच्या तरुण पिढीला आपलीशी वाटणारी अशी या नाटकाची भाषा आणि संवाद आहेत. यातील आस्तादाने साकारलेला यश रसिक प्रेक्षकांना भावला आहे. आस्ताद काळे त्यांच्या कारकिर्दीच्या सुरुवात रंगभूमीवरुन केली. आस्तादने वयाच्या चौथ्या वर्षांपासून शास्त्रीय संगीताचे शिक्षण घेण्यास सुरुवात केली, त्यांने जवळपास १५ वर्षे शास्त्रीय संगीताचे शिक्षण घेतले आहे. तसेच आस्तादने मालिका, चित्रपट आणि नाटक या तीनही माध्यमांमध्ये काम केले आहे.

भरत जाधव ( वन्स मोअर)
भरतचे आणखीन एक नाटक रसिकांच्या भेटीला आले आहे ते म्हणजे ‘वन्स मोअर’. या नाटकात भरतने जीवनची भूमिका रंगवली आहे. ही गोष्ट आहे जीवन देशमुख आणि नियती देशमुख यांच्या सुखी कुंटुंबाची. जीवन आणि नियती यांना एक लालू नावाचा शाळेत जाणारा मुलगा असतो. लालूसोबत खेळायला कोणीतरी आणायचं असा विचार जीवन करत असतानाच सरकार फतवा काढते की, या पुढे विवाहित जोडप्यास एकच मुल जन्माला घालता येईल. एक मुलाची गंभीर समस्या हसत-खेळत मांडण्यात आली आहे. त्यामुळे नाटक धमाल करुन जात असताना प्रेक्षकांना अंतमुर्ख व्हायला भाग पाडते. जीवनची मध्यवर्ती भूमिका भरतने समर्थपणे साकराली आहे. वन्स मोअर या नाटकाला रसिकांचे भरभरुन प्रेम लाभले आहे. निपुण धर्माधिकारी आपल्या दिग्दर्शनाने या नाटकाला एका वेगळ्या उंचीवर नेऊन ठेवले आहे. भरत जाधव हे नाव आज मराठीतील आघाडीच्या अभिनेत्यांपैकी एक आहे. त्याच्या नावावरच चित्रपटगृहात हाऊसफुलचा बोर्ड लागतो. भरत जाधवने आतापर्यंत अनेक हिट चित्रपट मराठी इंडस्ट्रीला दिले आहेत. भरत जाधवची नाटकंदेखील प्रचंड गाजली आहेत.

मोहन जोशी (नटसम्राट)
मोहन जोशी यांनी पुण्यातील थिएटरपासून आपल्या कारकिर्दीला सुरुवात केली. रंगभूमी असो मालिका असो किंवा सिनेमा असो या तिनही माध्यमांमध्ये मोहन जोशी यांनी आपल्या अभिनयाची छाप सोडली आहे. 'नटसम्राट'च्या रुपात त्यांनी एक अजरामर नाट्यकृती रंगभूमीवर आणली. कुणी घर देता का घर? अशी साद देणाºया आप्पासाहेब बेलवलकरांची भूमिका मोहन जोशी यांनी पुन्हा एकदा जीवंत केली. विल्यम शेक्सपिअरच्या गाजलेल्या शोकांतिकांवरुन प्रेरित होऊन वि. वा. शिरवाडकर यांनी 'नटसम्राट' हे नाटक लिहिले होते. सत्तरच्या दशकात या नाटकाने रंगभूमीवर इतिहास रचला होता. या नाटकासाठी नाना पाटेकर यांनी मोहन जोशींची निवड केली आहे. रोहिणी हट्टंगटी यांनी यात मोहनी जोशी यांची पत्नी कावेरीची भूमिका साकारली आहे. ह्रषिकेश जोशी यांनी या नाटकाच्या दिग्दर्शनाची जबाबदारी संभाळली आहे. मराठी रसिक प्रेक्षकांच्या मनावर या नाटकाचं गारुड आजही कायम असल्याची प्रचिती हे नाटक पुन्हा एकदा रंगमंचावर आल्याने झाली. या नाटकाला रसिकांच्या पसंतीची पावती मिळाली आहे. मोहन जोशी यांनी साकारलेली आप्पासाहेब बेलवलकरांची भूमिका रसिकांना चांगलीच भावली आहे.

वैभव मांगले (अलबत्त्या गलबत्त्या)
अलबत्या गलबत्या’ हे सत्तरच्या दशकात गाजलेलं बालनाटय वैभव मांगले यांनी पुन्हा एकदा आपल्या भेटीला येऊन आला आहे. यात वैभवने चेटकणीची भूमिका साकारली आहे. हे नाटक लहान मुलांच्या विश्वात डोकावणार आहे. एका राजाला त्याच्या मुलीचे लग्न करायचे असते, परंतु तिच्या कुंडलीत तिचे लग्न एका अलबत्या गलबत्या नामक व्यक्तीशी होणार असते. राजाला हे कदापि मान्य नसल्यामुळे तो त्याच्या मुलीला नजरकैदेत ठेवतो. राजा त्या अलबत्याला फाशी देण्याचे जाहीर करतो. तर दुसरीकडे चेटकिणीला सर्व जग तिच्या ताब्यात यावे अशी इच्छा असते. तिच्याकडे एक जादूची आगपेटी असते. ही आगपेटी ती चालाकीने अलबत्या गलबत्या म्हणजेच अलबतराव गलबतराव याच्या द्वारे मिळवते अशी काहीशी या नाटकाची गोष्ट आहे. रत्नाकर मतकरी लिखित चिन्मय मांडलेकर दिग्दर्शित हे नाटक प्रेक्षकांची मने जिंकत आहे. वैभव मांगले यांनी आपल्या भूमिकेव्दारे बाल रसिकांची दाद मिळवली आहे. वैभव मांगले यांनी आपल्या अभिनयाच्या जोरावर रसिकांच्या मनात वेगळं स्थापन निर्माण केले आहे. वैभव मांगले याने मालिका, चित्रपट आणि नाटकांमध्ये काम केले आहे.

रंगभूमी (स्त्री)
Theatre - Female

• 
  गौरी इंगवले - ओवी - मुंबई
• 
  हेमांगी कवी - ओवी - मुंबई
• 
  कविता लाड - एका लग्नाची पुढची गोष्ट (नोव्हेंबर 2018) - मुंबई
• 
  मयुरी देशमुख - डिअर आजो (एप्रिल 2018) - मुंबई
• 
  तेजश्री प्रधान - तिला काही सांगायचंय (नोव्हेंबर 2018) - मुंबई

कविता लाड - एका लग्नाची पुढची गोष्ट
प्रशांत दामले आणि कविता लाड यांची मुख्य भूमिका असलेले एका लग्नाची गोष्ट हे नाटक प्रचंड गाजले होते. या नाटकाचा पुढचा भाग म्हणजेच एका लग्नाची पुढची गोष्ट नुकतेच प्रेक्षकांच्या भेटीस आले आहे. लग्नाच्या अनेक वर्षांनंतर पती-पत्नीचे नाते कशा पद्धतीने बदलत जाते, त्यांच्यावर येणाऱ्या जबाबदाºयांमुळे त्यांचे नाते कसे बदलते हे सगळे हलक्या फुलक्या पद्धतीने या नाटकात मांडण्यात आलेले आहे. या नाटकाचे दिग्दर्शन अद्वैत दादरकरने केले असून यात कविता लाड यांनी मनिषा ही व्यक्तिरेखा साकारली असून या भूमिकेनं गृहिणीच्या मनाचा ठाव घेतला आहे. ठराविक वयात नवरे हाताबाहेर जातील या भीतीपोटी एक बायको आपल्या नवऱ्याला वठणीवर आणण्यासाठी काय करते हे कविता लाड यांनी उत्तमरित्या उभे केले आहे. केवळ मराठी नव्हे तर अमराठी लोकांमध्ये देखील या नाटकाविषयी उत्सुकता आहे. नाटक कधीही न पाहिलेले लोक देखील या नाटकामुळे नाट्यगृहाकडे वळत आहेत. कविता लाड यांनी चित्रपट, नाटक व मालिका अशा तिन्ही माध्यमात आपल्या अभिनय कौशल्यानं रसिकांना भुरळ पाडली आहे.

मयुरी देशमुख -डियर आजो
२०१८ मध्ये मयुरी लिखित व अभिनीत डिअर आजो हे नाटक रंगभूमीवर दाखल झाले. या नाटकात मयुरीने शानूची भूमिका साकारली आहे. या तरुण लेखिकेने लिहिलेले हे पहिलेच नाटक असून हे नाटक तिने अवघ्या बावीसाव्या वर्षी लिहिले आहे. मुळात या वयात इतक्या प्रगल्भ विषयावर एक अख्खे दोन अंकी व्यावसायिक नाटक तिने लिहिले याबद्दल मयुरीचे कौतुक आहे. मयुरी आजच्या तरुण पिढीतली आहे आणि त्यामुळे तिने आजच्या पिढीच्या साहित्याचा बाज या नाटकात वापरला आहे. डियर आजो अत्यंत हलकंफुलकं आणि मनोरंजक असले तरीही भावनिक ठेवण्यात यश मिळवले आहे. नातं म्हणजे काय दुधावरची साय असे कॅप्शन असलेले हे डियर आजो नाटक म्हणजे एका ओघाने एकट्या पडलेल्या आजोबाची आणि अचानक एकटी पडलेल्या नातीच्या नात्याची गोष्ट आहे.
१८ वर्षांची नात आपल्या आजोबांना प्रथमच भेटते आहे. अमेरिकेत अटलांटा शहरात राहणारी ही मुलगी आई-बापाच्या आकस्मिक अपघाती मृत्यूमुळे तिच्या भवितव्याच्या काळजीपोटी आजोबा तिला भारतात आपल्याकडे बोलावून घेतात. इकडे आजोबाही एकटेच आहेत. दोन पिढ्यांतील व्यक्ती एकत्र आल्यामुळे त्यांच्यातील असणारे वैचारिक अंतर या नाटकात अधोरेखित करण्यात आले आहे. या नाटकाला प्रेक्षकांचा खूप चांगला प्रतिसाद मिळत असून विशेष कौतूक मयुरीचे होत आहे.

तेजश्री प्रधान -तिला काही सांगायचंय
तेजश्री प्रधान चे तिला काही सांगायचंय हे नाटक सध्या रंगभूमीवर गाजत आहे. या नाटकात तिने मितालीची भूमिका बजावत असून तिच्यासोबत आस्ताद काळे मुख्य भूमिकेत आहे. 'एक बंडखोर नाटक' अशी या नाटकाची टॅगलाइन असून नवरा बायकोमध्ये हाताळले जाणारे विषय या नाटकातून कोणताही संकोच न बाळगता स्पष्टपणे मांडले आहेत. मिताली सहस्त्रबुद्धे आणि यश पटवर्धन हे दोघे पती-पत्नी आहेत. यश कापोर्रेट क्षेत्रात वावरत आहे तर मिताली ही स्त्रीवादी संघटनेशी संबंधित आहे. हे दोघे पथनाटकाच्या निमित्ताने एकत्र येतात आणि विवाहबंधनात अडकतात. लग्नाच्या पहिल्या वाढदिवसादिवशी कामाच्या निमित्ताने दोघांच्या सान्निध्यात येणारे स्त्री-पुरूष त्यांच्या दोघांमध्ये संशय निर्माण करतात. त्यानंतर रात्री बाराच्या ठोक्याला वाढदिवस साजरा करण्याऐवजी ते दोघे एकमेकांपासून विभक्त होण्याची भाषा करू लागतात. तेजश्रीने या नाटकात मितालीची भूमिका सक्षमपणे साकारली असून तिच्या या भूमिकेचे सगळीकडे खूप कौतूक झाले आहे. पती-पत्नीच्या नात्यातील दुरावा या विषयावर जरी हे नाटक आधारीत असले तरीदेखील या नाटकात हाताळलेला विषय पूर्णपणे नवीन आहे, त्यामुळे प्रेक्षक हे नाटक पाहण्यासाठी गर्दी करत आहेत.

गौरी इंगवले - ओवी
बालकलाकार गौरी इंगवले हिने २०१२ साली चित्रपटातून आपल्या अभिनय कारकीर्दीला सुरूवात केली. नुकतेच तिने ओवी या नाटकातून व्यावसायिक रंगभूमीवर पदार्पण केले. २०१७ साली सादर झालेली ओवी ही एकांकिका आता दोन अंकी नाटकात रंगभूमीवर दाखल झाली आहे. निर्माते-दिग्दर्शक महेश मांजरेकर यांच्या अश्वमी थिएटर्सने या नाटकाची निर्मिती केली असून बाल अभिनेत्री गौरी इंगवले आणि अभिनेत्री हेमांगी कवी यांच्या या नाटकात प्रमुख भूमिका आहेत. ओवी पाहिल्यानंतर रहस्यमय थरार प्रेक्षकांना अनुभवायला मिळत आहे. 'ओवी' हे एक थरारनाट्य आहे, पण ते थ्रिलर नाही. 'ओवी'च्या कथेच्या केंद्रस्थानी आहे मनोविकाराचा गंभीर विषय. एक लहान मुलगी, जिचे आईवडील वारल्यावर ती आपल्या मामाकडे राहते आणि मामा तिला मुलींकरिता असणाºया एका आश्रमात आणून ठेवतो. ही मुलगी म्हणजे ओवी. आश्रमातल्या एकंदर वातावरणात तिच्या मनोविकारामुळे काय घडते याचा एक अत्यंत कृतिशील वृत्तांत म्हणजे हे नाटक 'ओवी'. भेदरलेल्या लहान 'ओवी'पासून ते शेवटच्या प्रसंगात आपल्या विकाराशी प्रगल्भपणे सामना करणाºया 'ओवी'पर्यंतचा सगळा प्रवास रसिकांना खिळवून ठेवतो. एक अनोखा थरारक अनुभव देणाºया 'ओवी' या नाटकाचे प्रयोग हाऊसफुल्ल होते. सादरीकरणातल्या वैविध्यतेमुळे हे नाटक प्रेक्षकांचे लक्ष वेधून घेण्यात यशस्वी ठरले आहे.

हेमांगी कवी - (ओवी )
हेमांगी कवीने नाटक, मालिका व चित्रपट अशा तिन्ही माध्यमात आपल्या अभिनय कौशल्याने रसिकांच्या मनावर अधिराज्य गाजविले आहे. २०१७ साली सादर झालेली ओवी ही एकांकिका आता दोन अंकी नाटकात रंगभूमीवर दाखल झाली आहे. निर्माते-दिग्दर्शक महेश मांजरेकर यांच्या अश्वमी थिएटर्सने या नाटकाची निर्मिती केली असून बाल अभिनेत्री गौरी इंगवले आणि अभिनेत्री हेमांगी कवी यांच्या या नाटकात प्रमुख भूमिका आहेत. हेमांगीने आश्रम शाळेतील समिधा ताईची भूमिका रंगवली आहे. ओवी पाहिल्यानंतर रहस्यमय थरार प्रेक्षकांना अनुभवायला मिळत आहे. 'ओवी' हे एक थरारनाट्य आहे, पण ते थ्रिलर नाही. 'ओवी'च्या कथेच्या केंद्रस्थानी आहे मनोविकाराचा गंभीर विषय. एक लहान मुलगी, जिचे आईवडील वारल्यावर ती आपल्या मामाकडे राहते आणि मामा तिला मुलींकरिता असणाºया एका आश्रमात आणून ठेवतो. ही मुलगी म्हणजे ओवी. आश्रमातल्या एकंदर वातावरणात तिच्या मनोविकारामुळे काय घडते याचा एक अत्यंत कृतिशील वृत्तांत म्हणजे हे नाटक 'ओवी'. सादरीकरणातल्या वैविध्यतेमुळे हे नाटक प्रेक्षकांचे लक्ष वेधून घेण्यात यशस्वी ठरले आहे.

शिक्षक
Teacher

• 
  भरत पाटील - जिल्हा परिषद शाळा, धुंदे - नाशिक
• 
  गोदावरी तांबेकर - बुलडाणा
• 
  रणजितसिंह डिसले - जिल्हा परिषद शाळा, परितेवाडी - सोलापूर
• 
  शफी शेख - जिल्हा परिषद शाळा, ढाणकी - यवतमाळ
• 
  सुनील अलूरकर - जिल्हा परिषद शाळा, मुंगशी - नांदेड

रणजितसिंह डिसले, जिल्हा परिषद शाळा, परितेवाडी जिल्हा सोलापूर
रणजितसिंह डिसले गुरुजींनी आपल्या नाविन्यपूर्ण प्रयोगांनी फळा आणि खडूत अडकलेलं परंपरातगत शिक्षण त्यांनी बदलून टाकलं. देशाच्या शिक्षण क्षेत्रात तंत्रस्नेही क्रांतीची सुरुवात करणारे उपक्रम डिसले गुरुजींनी राबवले आहेत. ‘क्युआर कोड’ आणि ‘व्हर्च्युअल फिल्ड ट्रीप’च्या स्मार्ट उपक्रमातून त्यांनी शिक्षण पद्धतीला डिजिटल रूप दिलं. त्यांच्या या उपक्रमाची दखल घेऊन जगप्रसिद्ध मायक्रोसॉफ्ट कंपनीने त्यांना ‘मायक्रोसॉफ्ट इनोव्हेंटिव्ह एज्युकेशन एक्सपर्ट’ या किताबाने तब्बल चारवेळा गौरविलं आहे. त्यांचा पहिला प्रयोग होता ‘क्युआरकोड’चा. प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या पुस्तकातील प्रत्येक धड्यावर त्यांनी ‘क्युआरकोड’ चिकटवला आणि परितेवाडीच्या शाळेतील पुस्तकाच्या धड्यांना डिजिटल केले. या ‘क्युआरकोड’ समोर विद्यार्थ्याने मोबाईल धरला की धड्याची व्हिडीओ माहिती, कवितेची ऑडीओ क्लिप बोलू लागली. अभ्यासाच्या पद्धतीतील या बदलामुळे मुलांच्या समजण्या उमजण्याची क्षमता कैक पटीने वाढली. परितेवाडी शाळेतील या प्रयोगाची बालभारतीच्या माध्यमातून राज्यातील प्रत्येक शाळेत अंमलबजावणी सुरू आहे. आज महाराष्ट्रातील सर्वच इयत्तांची पुस्तकं ‘क्युआर कोड’ स्वरुपात छापली जातात, याचं श्रेय डिसले गुरुजींचंच. इतकेच नव्हे तर आता पुढच्या वर्षापासून एनसीईआरटी हा प्रयोग संपूर्ण देशातील पुस्तकात करते आहे.
आता त्यांनी ‘व्हर्चुअल फिल्ड ट्रिप’चा नवा प्रयोग हाती घेतला. समजा इतिहासाचे पुस्तक आहे. चौथीला छत्रपती शिवाजी महाराजांचा इतिहास आहे. हा इतिहास शब्दरुपाने पुस्तकात दिला आहे. पण फक्त पुस्तक वाचून छत्रपती शिवरायांचे कर्तृत्त्व मुलांच्या नजरेत कसे भरेल? मग त्यांनी त्या गड, किल्यावरील स्थानिक नागरिकांना संपर्क करून स्काइपच्या माध्यमातून तो इतिहास जीवंत केला. वर्गात शिकविलेल्या गोष्टीपेंक्षा अधिक माहिती विद्यार्थ्यांनी तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून लाईव्ह ऐकली. अनंत प्रश्न विचारले आणि आपले ज्ञान वाढवून घेतले. हे फक्त शिवनेरी पुरते मर्यादीत राहीले नाही. पेग्वीन पक्षाची माहिती अभ्यासताना दक्षिण आफ्रिकेतील केपटाऊन येथील सॅनकॉबचा गाईड, आयफेल टॉवरची माहिती सांगायला पॅरीसमधला गाईड, समुद्राच्या तळाचं जग पाहताना सर्बियाच्या अंडरवॉटर लॅबचा गाईड, अमेरिकेतील फक्त कासवांच्या हॉस्पिटलचे डॉक्टर अशा जगभरातील ८८ देशांच्या वेगवेगळ्या तज्ज्ञांनी परितेवाडीच्या मुलांशी लाईव्ह संवाद साधलाय. मुलांच्या प्रश्नांना उत्तरे देऊन शंका समाधान केलेय. अशा पध्दतीने ज्ञानदान करणारा भारत आठवा देश आणि भारतात परितेवाडी ही पहिली शाळा होती.

सुनील अलूरकर , जिल्हा परिषद शाळा, मुंगशी जिल्हा नांदेड
शिक्षकांना तंत्रज्ञानाचे धडे देण्याचे काम करणारे सुनील अलूरकर हे नांदेडच्या मुंगशी गावातील जिल्हा परिषद शाळेत शिक्षक आहेत. तब्बल १५ वर्षांचा अनुभव असणारे अलूरकर अतिशय विपरीत परिस्थितीत काम करतात. मात्र परिस्थितीशी दोन हात करून त्यांनी शाळेचे रूप बदलून दाखवलेय. राष्ट्रपतींच्या हस्ते कउळ अवार्ड मिळवणारे अलूरकर गुरुजी सबंध महाराष्ट्रभर ओळखले जातात ते त्यांच्या संकेतस्थळामुळे. २०११ साली त्यांनी ‘‘झेडपी गुरुजी डॉट कॉम’’ या संकेतस्थळाची निर्मिती केली. त्यांच्या वेबसाईटवर, तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रातील किचकट माहिती अतिशय साध्यासोप्या भाषेत समजावून सांगून त्याचे व्हिडीओ तयार करून ते अपलोड केले जातात. शिक्षकांना कोणत्याही स्वरूपातील डिजिटल साहित्य हवे असेल तर ते अगदी मोफत स्वरुपात मिळवण्यासाठी त्यांची ही वेबसाईट लोकप्रिय आहे. अर्थात शिक्षकांना तंत्रज्ञानाचे धडे देणे इतपत यांचे काम मर्यादित नाहीये. स्वत:च्या अध्यापनाचे रोज व्हिडीओ रेकॉर्डिंग करून त्या दिवशी गैरहजर असणाऱ्या मुलाला ते व्हिडीओ पाठवले जातात. त्यांच्या वर्गात कधी गेलात तर मुले प्रोजेक्टर वरील व्हिडीओ पाहून धडे गिरवत असल्याचे दिसून येईल. एखादी गणिती क्रिया समजली नाही तर तो मुलगा समोर येवून तो व्हिडीओ पुन्हा चालू करतो. रोजच्या अध्यापनाचे रेकॉर्डिंग केल्यामुळे खूप फायदा होत आहे. त्यांच्या वर्गातील या अभिनव अध्यापन पद्धतीची माहिती महाराष्ट्राच्या मुख्यमंत्र्यांना समजल्यावर या शाळेतील मुलांना त्यांनी मुंबई येथे आपल्या कार्यालयात आमंत्रित करून त्याच्या प्रयोगांची माहिती घेतली. आज त्यांच्या या प्रयोगाचे अनुकरण राज्यातील अनेक शाळा करीत आहेत.

भरत पाटील, तंत्रस्नेही शिक्षक, माळीनगर, ता. मालेगाव
दुर्दम्य आत्मविश्वास आणि प्रचंड इच्छाशक्ती असली की, कोणतीही गोष्ट अशक्य नसते याचा प्रत्यय आणून दिला आहे, तो नाशिक जिल्ह्यातील मालेगाव तालुक्यातील दुंधेनजीक माळीनगर जिल्हा परिषद शाळेतील तंत्रस्नेही शिक्षक भरत पाटील यांनी. मूळचे जळगाव जिल्ह्यातील लोहटार, ता. पाचोरा येथील रहिवासी असलेल्या भरत पाटील यांनी मोलमजुरी करून आपले शिक्षण पूर्ण केले आणि आॅगस्ट २०११ मध्ये माळीनगर शाळेत शिक्षक म्हणून रुजू झाले. त्यावेळी शाळेत फक्त टू इन वन रेडिओ होता. या रेडिओतच कॅसेट टाकून विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक कार्यक्रम ऐकविले जायचे. दरम्यान, डिजिटलचे वारे वाहू लागले होते. काही तरी वेगळं करण्याचा ध्यास बाळगलेल्या भरत पाटील यांनी गावातीलच मित्राचा टॅब आणून त्या माध्यमातून वेगवेगळे प्रयोग करण्यास सुरुवात केली. त्याचे चांगले परिणाम दिसून येऊ लागल्याने पालकांचीही साथ मिळत गेली. पाटील यांनी स्वत:चा मोबाइल खरेदी केला आणि प्रयोगशीलता अंगी भिनलेली असल्याने त्यांनी वेगवेगळे अ‍ॅप्स तयार करण्यास सुरुवात केली. विद्यार्थ्यांचाही सहभाग वाढविला. तंत्रस्नेही कार्यशाळा घेतल्या. प्रोजेक्टरची उपयुक्तता समोर आणली. २६ जानेवारी २०१५ मध्ये माळीनगर शाळा ही जिल्ह्यात पहिली टॅबयुक्त शाळा ठरली. आज माळीनगर प्राथमिक शाळेचे विद्यार्थी टॅबच्या साहाय्याने व्हिडीओची निर्मिती करतात. स्वत:चे अ‍ॅप्स तयार करतात. सर्व विद्यार्थ्यांचे इमेल आयडी आहेत. सदर विद्यार्थी अ‍ॅप्सच्या साहाय्याने इमेजेस तयार करतात. विद्यार्थ्यांचे स्वत:चे यू-ट्युब चॅनल आहे. शाळेत आॅडिओ, व्हिडीओ बँक तयार झाली. भरत पाटील यांनी मालेगाव तालुक्यातील पहिला ज्ञानज्योती नावाचा ब्लॉग तयार केला. सुमारे १०० शाळांनी आणि तीन ते चार हजार लोकांनी माळीनगर शाळेला प्रत्यक्ष भेट देऊन उपक्रमांची माहिती घेतली. राज्य शासनाच्या मित्र अ‍ॅपमध्ये मालेगाव तालुक्यातून भरत पाटील हे एकमेव सदस्य होते. पाटील यांनी ‘कविता रानफुलांच्या’ हा राज्यातील पहिला ई काव्यसंग्रह निर्माण केला. या शाळेतील विद्यार्थी हर्षल रौंदळ याने ‘माय ड्रीम’ आणि ‘अगेन माय ड्रीम’ या दोन काव्यसंग्रहांची निर्मिती केली. राज्यातील सर्वात लहान विद्यार्थिनी मानसी बागुल ही अ‍ॅपचा वापर करणारी पहिली विद्यार्थिनी ठरली. देश-विदेशात या उपक्रमाचे कौतुक झाले.
माळीनगर प्राथमिक शाळेत आज स्वत:चा संगणक, प्रिंटर, १६ टॅब, एलईडी टीव्ही, प्रोजेक्टर आणि भ्रमणध्वनी संच आदी साहित्य आहे. डिजिटल ई-लायब्ररी हा राज्यातील पहिला उपक्रम आहे. त्यांच्याकडे ई स्वरूपातील सहा हजार पुस्तके असून, विद्यार्थी त्याचा वापर करीत असतात. भरत पाटील हे शाळेत ‘दप्तर मुक्त शनिवार’ हा उपक्रमही राबवत असतात.

शफी शेख, जिल्हा परिषद शाळा ढाणकी, जिल्हा यवतमाळ
यवतमाळच्या ढाणकी शाळेतील शिक्षक शफी शेख. शाळेत कोणत्याही प्रकारची डिजिटल साधने उपलब्ध नसताना त्यांनी व त्यांच्या सहकार्यांनी एक युक्ती लढवली. यवतमाळ जिल्ह्यातील अनेक शाळांच्या नावे असणारी जमीन पडीक आहे. शफी सरांनी ही जमीन कसण्यासाठी देण्याचे ठरवले व यातून येणारा पैसा शाळेतील डिजिटल साधनाच्या खरेदी करिता वापरायचा असे ठरवले. त्यांच्या या कल्पनेला यवतमाळच्या शिक्षणाधिकारी सुचेता पाटकर यांनी चांगलेच उचलून धरले, अन शाळेचा कायापालट व्हायला सुरुवात झाली. शाळेतील डिजिटल साधने उपलब्ध झाल्यानंतर सर्वात मोठी अडचण होती ती इंटरनेट सुविधेच्या अनुपलब्धतेची. शाळेच्या परिसरात दूरसंचार सेवा पुरवणाऱ्या कंपनीचे नेटवर्क मिळत नसल्यामुळे शफी सर अस्वस्थ होते. या समस्येवर उपाय शोधण्यासाठी तब्बल ५ महिने प्रयत्न केले आणि अखेर ५ किमी अंतरावरील गावातून वायरलेस माध्यमातून शाळेत इंटरनेट सुविधा आणण्याच्या पर्यायाला यश मिळाले. शेजारच्या गावात एके ठिकाणी प्रक्षेपक यंत्र बसण्यात आले तर शाळेच्या इमारतीवर रिसिव्हर यंत्र बसण्यात आले. आणि तेंव्हा कुठे ढाणकीच्या शाळेत इंटरनेट सुविधा सुरु झाली. तब्बल ५ किमी अंतरावरील ठिकाणाहून अशा पद्धतीने इंटरनेट सुविधा उपलब्ध करून देण्याचा हा पर्याय दुर्गम भागातील अनेक शाळांमध्ये वापरला जातोय. याचे श्रेय शफी सराना जाते. ढाणकीच्या (ता. उमरखेड) जिल्हा परिषद शाळेत एकही झाड नव्हते. रंगरंगोटी नव्हती. पण स्टॉफमधील प्रत्येक सदस्यात उत्साह होता. एवढ्यातच शाळा व्यवस्थापन समितीत शिक्षक प्रतिनिधी म्हणून शफी शेख यांना संधी मिळाळी आणि ई वर्ग निधीतून शाळा हरित डिजिटल घडविण्याचा संकल्प त्यांनी केला. पाहता पाहता शाळेचे रूप पालटले. जिथे एकही झाड नव्हते, तिथे आज २८ झाडे डोलताहेत. एकूण ४ वर्गखोल्या डिजीटल झाल्या. शाळेच्या भिंती डिजिटल पेंटींग्सने बोलक्या झाल्या आहेत.
आपले ज्ञान आपल्या वर्गापुरतेच मर्यादित न ठेवता त्यांनी या ज्ञानाचा उपयोग विविध जिल्ह्यातील शिक्षकांना व्हावा म्हणून व्हॉट्सअपच्या माध्यमातून गुणवत्ता शोध व संवर्धन ग्रुपची निर्मिती केली. त्या माध्यमातून शैक्षणिक विचारांची देवाण घेवाण करत अध्यापनात येणाºया समस्यांवर निराकरण शोधले जाते. ‘स्काईप’च्या माध्यमातून विविध देशातील विद्यार्थी व शाळांशी ते आपल्या विद्यार्थ्यांचा संवाद घडवून आणतात. इंडोनेशियातील विद्यार्थ्यांकडून तर चक्क एक मराठी कविता त्यांनी वदवून घेतली. त्यांना ‘व्हर्च्युअल ग्लोबल क्लासरूम’ या वैश्विक गटात त्यांना सदस्य म्हणून काम करण्याची संधी मिळाली.

गोदावरी तांबेकर, जिल्हा बुलढाणा
शासनाने प्रगत शैक्षणिक महाराष्ट्र कार्यक्रम सुरु केला होता. त्यात तंत्रस्नेही चळवळ राबवण्याचे आदेश होते. त्यासाठी निधी मात्र नव्हता. शाळांनी लोकवर्गणीतून शाळा डिजीटल केल्या. त्याचवेळी गोदावरी तांबेकर यांनी विविध वस्तू स्वखर्चातून जमा करत मोफत देणे सुरु केले. मराठी माध्यमांच्या शाळांना इंग्रजीचे परिणामकारक शिक्षण मिळावे म्हणून इंग्रजी सामान्य ज्ञान, शिष्यवृत्ती, गणित या विषयावर ई साहित्य तयार करुन त्यांनी स्वत:च्या चॅनलवर टाकले. आज त्यांच्या यूट्यूब चॅनलवर ३३ लाख ५९ हजार व्ह्यूज आहेत. राज्यातील सर्वाधिक व्हिडिओ निर्मितीचा मान गोदावरी तांबेकर यांना जातो. डिजिटल शैक्षणिक साधने तयार करणे व राज्यभरातील मुलांपर्यंत ती पोहचवणे यामध्ये बुलढाणा जिल्ह्यातील शिक्षिका गोदावरी तांबेकर यांनी मोलाचे योगदान दिले आहेत. जवळपास ८०० व्हिडीओ असणारे त्यांचे युट्यूब चॅनल, महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहोचलेले आहे. किनगावराजा गावातील कन्या शाळेत काम करत असताना त्यांनी व्हिडिओ निर्मितीला सुरुवात केली. त्याच्या शाळेतील मुलींना पुरुषांच्या आवाजातील व्हिडीओ परिणामकारक वाटत नव्हते, म्हणून त्यांनी स्वत:च्या आवाजात व्हिडीओ बनवायला सुरुवात केली. अन बघता बघता राज्यभरातील मुलांच्या आवडीचे व्हिडीओ बनवणाºया शिक्षिका म्हणून त्यांची ओळख निर्माण झाली. रोज रात्री दोन तास व्हिडीओ निर्मितीसाठी आवर्जून देतात. सर्व वर्गाचे व सर्व विषयांचे साहित्य एकाच ठिकाणी मिळावे म्हणून त्यांनी प्लेस्टोअरवर बालमित्र हे मोफत अँड्रॉईड बेस अ‍ॅप तयार केले आहे. 

वैद्यकीय (डॉक्टर) उर्वरित राज्य
Medical

• 
  डॉ. जगन्नाथ दीक्षित, सार्वजनिक आरोग्य विशेषज्ञ व संशोधक, लातूर
• 
  डॉ. लोकेंद्रसिंग, न्यूरोसर्जन, नागपूर
• 
  डॉ. प्रवीण सूर्यवंशी, एमजीएम, औरंगाबाद
• 
  डॉ. रणजीत जगताप, कार्डियॉलॉजीस्ट, पुणे
• 
  डॉ. विजय काकतकर, ऑर्थोपेडिक, नाशिक

डॉ. लोकेंद्र सिंग, न्यूरो व स्पाइन सर्जन, नागपूर
नागपूर शहरातील प्रतिष्ठित ‘सेंट्रल इंडिया इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल सायन्स’ (सीम्स) हे सामान्य व गरीब रुग्णांसाठी नेहमीच आशेचे किरण ठरले आहे. सुप्रसिद्ध न्यूरोसर्जन डॉ. लोकेंद्र सिंग यांचा यात खूप मोठा आहे. ‘सीम्स’च्या संचालकपदाची जबाबदारी त्यांच्याकडे येताच तीन वर्षांत रुग्णालयाच्या विकासात त्यांनी भर घातली. यातूनच २०१८ मध्ये रुग्णांना तब्बल दोन कोटी ९७ लाख ६१ हजार १६३ रुपयांची धर्मादाय मदत मिळाली. हॉस्पिटलमधील पारदर्शकता व तज्ज्ञ डॉक्टरांमुळे गेल्या वर्षात ‘ओपीडी’, ‘आयपीडी’ व ‘न्यूरोसर्जरी’ची संख्या दहा टक्क्याने वाढली. विशेष म्हणजे, डॉ. लोकेंद्र सिंग हे जसे निष्णात सर्जन आहेत. डॉ. लोकेंद्र सिंग यांचा जन्म १७ जुलै १९५७ रोजी झाला. एमबीबीएस केल्यानंतर त्यांनी एम.एस. (सर्जरी), एम.एच. (न्यूरोसर्जरी), डीएनबी (न्यूरोसर्जरी) अशा अनेक पदव्या घेतल्या आणि आपल्या ज्ञानाचा उपयोग रुग्णांसाठी केला. डॉ. लोकेंद्र सिंग यांचे रुग्णसेवेतील कार्य अतिशय उल्लेखनीय आहे. ‘सीम्स’ हॉस्पिटलमधील बाह्यरुग्ण विभागात २०१६ मध्ये ७४ हजार २६३ रुग्णांनी उपचार घेतला. २०१८ मध्ये यात वाढ होऊन रुग्णसंख्या ८१ हजार २१४ वर पोहचली. यात डॉ. सिंग यांचा मोठा वाटा आहे. अद्ययावत सोई, सुविधांमुळे गेल्या दोन वर्षाच्या तुलनेत मागील वर्षी चार हजार नव्या रुग्णांची भर पडली. न्यूरोसर्जरीसह इतरही शस्त्रक्रियेत वाढ झाली. गेल्या वर्षी एकूण १८७० शस्त्रक्रिया झाल्या. यात १३७९ शस्त्रक्रिया एकट्या न्यूरोसर्जरीशी संबंधित होत्या.
हॉस्पिटलच्या ११३ खाटांमधून २० खाटा गरीब रुग्णांसाठी राखीव ठेवण्यात आल्या. यात दारिद्र्यरेषेखालील रुग्णांसाठी १० खाटा आहेत. या रुग्णांना १०० टक्के नि:शुल्क सेवा उपलब्ध करून दिली जाते. ज्या रुग्णांचे वार्षिक उत्तन्न एक लाख ६० हजारांपेक्षा कमी आहे, त्यांच्यासाठीही १० खाटा राखीव ठेवण्यात आल्या असून, त्यांना रुग्णालयाच्या शुल्कातून ५० टक्के सूट दिली जाते. याशिवाय, अडलेल्या गरीब रुग्णांनाही शुल्कात मदत केली जाते.
सुपर स्पेशालिटी हॉस्पिटल असतानाही इतर खासगी हॉस्पिटलच्या तुलनेत या हॉस्पिटलचे शुल्क ५० टक्केही नाही. हॉस्पिटलमध्ये भरती असलेल्या रुग्णांवर कमीत कमी आर्थिक बोजा पडावा म्हणून गेल्या वर्षीपासून काही औषधी नाममात्र किमतीत उपलब्ध करून दिल्या जात आहेत. रुग्णसेवा आणखी गुणवत्तापूर्ण करण्यासाठी हॉस्पिटलच्या चार शस्त्रक्रियागृहांचे आधुनिकीकरणाचे काम हाती घेण्यात आले आहे. हॉस्पिटलमधील डॉक्टरांसह परिचारिकांचे ज्ञान अद्ययावत राहावे, त्यांना नवतंत्रज्ञानाची ओळख व्हावी यासाठी गेल्या वर्षी ‘सीएमई’ आयोजित करण्यात आली होती.

डॉ. जगन्नाथ दीक्षित, सार्वजनिक आरोग्य विशेषज्ञ व संशोधक, लातूर
लठ्ठपणा दूर करण्यासाठी आणि डायबेटिस नियंत्रणात आणण्यासाठी संपूर्ण महाराष्ट्रात डॉ. जगन्नाथ दीक्षित डायट या नावाने डायट पद्धती प्रसिद्धीस आणणाऱ्या डलेले आहे. भाषा, प्र जात, धर्माच्या पलिकडे जात त्यांनी दोन वेळा जेवण्याची या वर्षात चांगलीच चर्चेत आली. मुळात ही पद्धती डॉ. श्रीकांत जिचकर यांची. त्यांनी काही परदेशी अभ्यासातूरसार केला ह पुढे डॉ.दीक्षित यांनी हीच पद्धती स्वत: विविध तपासण्या करून, अनेक पद्धतीचा अभ्यास करून या पद्धतीचा आधी स्वत:वर प्रयोग केला आणि नंतर ही पली.ी विविध व्याखानांमधून पुढेगेल्या २८ वर्षसून ते शासकीय वैद्यकीय महाविद्यालयांमध्ये अध्यापनाचे कार्य करत आहेत. सध्या ते शासकीय वैद्यकीय महाविद्यालय, लातूर येथे जन औषधवैद्यक शविभाग प्रमुख म्हणून कार्यरतत. त्यांचे शषण एमडी, पीजीडीएचए, पीजीडीएचआरएम केले. आरोग्य शिक्षणातील भरीव कामासाठी त्यांना ३ राष्ट्रीय व ५ राज्यस्तरीय पुरस्कार मिळाले. महाराष्ट्कृष्ट शिक्षक पुरस्कारऊन त्यांना गौरवलेयांनी वैद्यकीय विद्यार्थ्यांसाठी २, परिचर्या विद्यार्थ्यांसाठी १ तर सर्वसामान्य लोकांसाठी २० पुस्तके लिहिली आहेत. ते स्वेच्छा रक्तदानाच्या चळहुन अधिक वेळा रदान ले आहे. त्यांनी डब्ल्यूएचओ, युनिसेफ अशा अनेक आंतरराष्ट्रीय संस्थानसाठी सल्लागार म्हणून काम केले आहे. त्यांचे ४० हून अधिक शोधनिबंध विविध वैद्यकीय नियतकालिकांमध्ये प्रकाशित रत अभियानासाठी रत आहेत. व्हॉटसअप आणि फेसबूक या सोशल मीडियाच्या माध्यमातून या अभियानाशी ३७ देशातील ४,५०,००० लोक प्रत्यक्ष जोडले गेले आहेत. त्यांच्या सअधिक व्याख्याने आहेत. दीक्षित यांची या विषयावरील मरइंग्रजी भाषेतील व्याख्यान युट्यूबवर अतिशय लोकप्रिय असून ती लाखो लोकांनी पाहिली आहेत. महाराष्ट्र सरकारने स्थूलता निवारण मोहिमेत्यां नियुक्ती केली आहे. रॅन्ड अ<200d>म्बेसेडर म्हणून तत भा

डॉ. रणजित जगताप, हृदय शल्य चिकित्सक, पुणे
‘बायपास’ शस्रक्रिया म्हटलं की, पूर्वी अनेकांना धसका बसायचा. कारण काही वर्षांपूर्वीपर्यंत त्यासाठी छातीवर मोठा छेद घ्यावा लागायचा. छातीच्या बरगड्या कापाव्या लागायच्या; पण आता हे सारं इतिहासजमा झालं आहे. तंत्रज्ञानातील प्रगतीमुळे आता बरगड्या कापाव्या लागत नाहीत. छातीवर घेतल्या जाणाºया मोठ्या छेदाचा आकार आता पाच सेंटिमीटरपर्यंत कमी झाला आहे. या शस्रक्रियांमध्ये सातत्याने सुधारणा होत असून, त्यात प्रसिद्ध हृदय शल्य चिकित्सक डॉ. रणजित जगताप यांचे योगदान महत्त्वपूर्ण आहे. त्यांनी अशा अनेक शस्रक्रिया केल्या आहेत. जगातील नामांकित हृदयरोग तज्ज्ञांमध्ये त्यांचे नाव घेतले जाते. बालहृदयरोग शल्य चिकित्सेमध्ये त्यांचे प्रावीण्य आहे. त्यांनी पुण्यात फातिमानगर येथे ‘राम मंगल हार्ट फाउण्डेशन’ हे अत्याधुनिक उपकरणांनी सज्ज असे रुग्णालय उभे केले आहे. हृदयरोगाशी संबंधित सर्व प्रकारच्या शस्त्रक्रिया एकाच छताखाली उपलब्ध करून देणारे हे पुण्यातील पहिलेच रुग्णालय आहे.
डॉ. जगताप यांनी नामांकित बी.जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून वैद्यकीय शिक्षण पूर्ण केले आहे. ‘एमबीबीएस’ आणि ‘एमएस’ या अभ्यासक्रमांत जनरल सर्जरीसाठी त्यांनी सुवर्णपदक पटकावले आहे. मुंबईतील केईएम रुग्णालय आणि शेठ जी.एस. मेडिकल कॉलेजमधून त्यांनी ‘कार्डियोव्हॅस्क्युलर अ‍ॅण्ड थोरॅसिक सर्जरी’चे शिक्षण घेतले. या क्षेत्रातील अग्रगण्य डॉ. जी. बी. परूळकर यांचे त्यांना मार्गदर्शन लाभले. पुढे त्यांनी इंग्लंडमधील ‘ब्रिस्टॉल रॉयल इन्फर्मरी’ येथून ‘अडल्ट कार्डिअ‍ॅक सर्जरी’चे तर बर्मिंगहॅम चिल्ड्रन्स हॉस्पिटलमधून ‘पेडियाट्रिक सर्जरी’चे अद्ययावत प्रशिक्षण घेतले.
डॉ. जगताप १९८८ पासून हृदय शस्त्रक्रिया करत असून, आतापर्यंत त्यांनी तब्बल ३० हजारांहून अधिक शस्त्रक्रिया यशस्वीरीत्या पार पाडल्या आहेत. मागील काही वर्षात त्यांनी तज्ज्ञ डॉक्टरांची एक टीम एकत्रित आणून पुण्यात अत्याधुनिक, केवळ हृदयाशी संबंधित सर्व आजारांचे उपचार उपलब्ध असलेल्या रुग्णालयाची उभारणी केली आहे. पुण्यातील काही नामांकित रुग्णालयांशीही ते जोडले गेले आहेत. अत्यंत अवघड आणि किचकट शस्रक्रिया यशस्वी करून डॉ. जगताप यांनी अनेक रुग्णांना जीवनदान दिले आहे. ससून रस्त्यावरील त्यांच्या ओपीडी क्लिनिकमध्ये १९९५ पासून सर्वांना आरोग्यविषयक मोफत सल्ला दिला जातो. डॉ. जगताप यांच्या टीमने ‘आनंदवन’ तसेच गडचिरोली जिल्ह्यातील सुमारे २८० आदिवासी रुग्णांना मोफत उपचार केले आहेत.
इंडियन असोसिएशन ऑफ कार्डिओव्हॅस्क्युलर अ‍ॅण्ड थोरॅसिक सर्जन्स, युरोपियन असोसिएशन फॉर कार्डिओ-थोरॅसिक सर्जरी, अमेरिकन असोसिएशन फॉर थोरॅसिक सर्जरी आणि वर्ल्ड सोसायटी फॉर पेडियाट्रिक अ‍ॅण्ड कॉँग्निटल हार्ट सर्जरी या संस्थांचे ते सक्रिय सदस्य आहेत.

डॉ. प्रवीण सूर्यवंशी, शल्य चिकित्सक, औरंगाबाद
ामान्य रुग्ण डॉक्टरांकडे प्राणदाता म्हणून पाहत असतात. मृत्यूच्या दाढेतून रुग्णास वाचविणारा, वेदनांपासून मुक्ती देणारा म्हणून डॉक्टर हा जणू रुग्णांसाठी देवाचे प्रतिरूपच असतो. औरंगाबादच्या सुविख्यात महात्मा गांधी मिशन अर्थात एमजीएम वैद्यकीय महाविद्यालय व रुग्णालयाचे उपअधिष्ठाता डॉ. प्रवीण सूर्यवंशी हे रुग्णांसाठी असेच एक सुपरिचित नाव.
डॉ. प्रवीण सूर्यवंशी हे शल्य चिकित्सक (सर्जन) म्हणून जेवढे कुशल आहेत, तितकेच वैद्यकीय सेवा प्रशासक म्हणूनही वाकबगार आहेत. ४९ वर्षीय डॉ. प्रवीण राजेंद्र सूर्यवंशी यांनी १९९३ मध्ये लोणी येथील ग्रामीण वैद्यकीय महाविद्यालयातून एमबीबीएसची पदवी प्राप्त केली. २००५ मध्ये दक्षिण कोरियातील किंगपुक राष्ट्रीय विद्यापीठाची आधुनिक शस्रक्रिया तंत्रज्ञानाची फेलोशिप त्यांना मिळाली. २००६ मध्ये दक्षिण कोरियातील सेऊल येथील असन मेडिकल सेंटरची शस्रक्रिया व यकृत प्रत्यारोपणासाठी फेलोशिप त्यांना मिळाली. औरंगाबाद शल्य चिकित्सक संघटनेचे अध्यक्ष, भारतीय शल्य चिकित्सकांच्या संघटनेचे २०१० ते २०१२ या काळातील महाराष्ट्र राज्याध्यक्ष म्हणून त्यांनी काम पाहिले आहे. एमजीएमचे प्रमुख एण्डोस्कोपिस्ट, अ‍ॅडव्हान्स्ड लॅप्रोस्कोपिक हेपॅटो पँक्रिऑटिका बिलिआरी व यकृत प्रत्यारोपण शल्य चिकित्सक, प्राध्यापक व सर्जरी विभागप्रमुख, वैद्यकीय संशोधन संस्थेचे मुख्य कार्यकारी अधिकारी म्हणून ते प्रभावीपणे काम पाहत आहेत.
२०१० मध्ये हैदराबाद येथे पार पडलेल्या इंडियन सोसायटी ऑफ गॅस्ट्रोएंटेरॉलॉजीच्या वार्षिक परिषदेच्या वेळी एण्डोस्कोपिक व्हिडीओ सादरीकरणात त्यांना प्रथम क्रमांक मिळाला होता. मध्य व पूर्व महाराष्ट्रात अत्याधुनिक लॅप्रोस्कॉपिक व एण्डोस्कोपिक शस्रक्रिया करणारे प्रथम सर्जन म्हणून ते ओळखले जातात. पूर्व व मध्य महाराष्ट्रातील यकृत प्रत्यारोपणाची पहिली शस्त्रक्रिया करण्याचा मानही त्यांच्याकडेच जातो.
लॅप्रोस्कोपिक शस्रक्रियांवरील राष्ट्रीय पातळीवरील कार्यशाळांमध्ये त्यांना तज्ज्ञ मार्गदर्शक म्हणून आमंत्रित केले जाते. २०१६ मध्ये एमजीएममध्ये पार पडलेल्या ‘बॅरिअ‍ॅट्रिक अ‍ॅण्ड मेटॅबॉलिक सर्जरी’वरील राष्ट्रीय परिषदेचे संयोजक अध्यक्षपद डॉ. सूर्यवंशी यांनी भूषविले. २०१६ मध्ये लायन्स क्लब, औरंगाबाद व इंडियन मेडिकल असोसिएशनच्या औरंगाबाद शाखेने त्यांना उत्कृष्ट अध्यापक म्हणून गौरविले. २०१६ मध्येच एमजीएममध्ये पार पडलेल्या शल्य चिकित्सकांच्या पदव्युत्तर संघटनेच्या राष्ट्रीय परिषदेचे संयोजक सचिव म्हणून त्यांनी धुरा सांभाळली. २०१७ मध्ये एमजीएममध्ये पार पडलेल्या ‘एण्डोवर्ल्ड २०१७’ या पश्चिम विभागीय परिषदेचे संयोजक सचिव म्हणून त्यांनी प्रशासकीय चुणूक दाखवली. २०१८ मध्ये औरंगाबादच्या संत तुकाराम मेडिकल फाउण्डेशनने त्यांना मराठा भूषण पुरस्काराने सन्मानित केले. २०१८ मध्ये एमजीएममध्ये पार पडलेल्या एसीआरएस अ‍ॅण्ड फेलोशिप अ‍ॅण्ड इन्स्ट्रक्शनल कोर्सवरील परिषदेच्या संयोजन समितीचे प्रमुख म्हणून त्यांनी भूमिका बजावली. मुंबईच्या प्रसिद्ध टाटा मेमोरिअल सेंटर व नाव्या फाउण्डेशनने ‘फाइट अगेन्स्ट कॅन्सर’ मोहिमेअंतर्गत उत्कृष्ट कार्यासाठी डॉ. प्रवीण सूर्यवंशी यांना सन्मानित केले आहे.

डॉ. विजय काकतकर, ऑर्थोपेडिक, नाशिक
अस्थिरोग तज्ज्ञ अथवा हाडांचे डॉक्टर म्हटले की, नाशिकमध्ये डॉ. विजय काकतकर यांचे नाव हमखास आणि आदराने घेतले जाते. राज्यभरातही त्यांचे नाव मोठे आहे. अत्यंत हसतमुख चेहरा आणि रुग्णाशी जिव्हाळ्याचे नाते हे त्यांचे वैशिष्ट्य. काही वर्षांपूर्वी नाशिकच्या त्र्यंबकेश्वर परिसरात ‘खाकी’ चित्रपटाचे शूटिंग सुरू होते, त्यावेळी अभिनेत्री ऐश्वर्या रॉय जखमी झाली होती. ऐश्वर्याच्या उपचारासाठी त्यावेळी सर्वात पहिले नाव पुढे आले ते डॉ. काकतकर यांचे. त्यांच्याकडे प्राथमिक उपचार घेतल्यानंतरच ऐश्वर्या रॉयला मुंबईत हलविण्यात आले होते. नाशिकमध्ये जेव्हा मोजकेच हाड वैद्य होते त्याकाळात त्यांनी सेवा सुरू केली. आजही अत्याधुनिक साधनांद्वारे ते सेवा देत आहेत. केवळ वैद्यकीय सेवाच नव्हे, नाशिक शिक्षण प्रसारक मंडळ, अन्य सामाजिक तसेच शिक्षण संस्थांच्या माध्यमातून सामाजिक आणि शिक्षण चळवळीतदेखील त्यांचे योगदान मोठे आहे.
काकतकर हे मूळचे अहमदनगर जिल्ह्यातील संगमनेर तालुक्यातील रहिवासी. आठवीपर्यंतचे शिक्षण त्यांनी संगमनेर येथे घेतले. पुढील शालेय आणि महाविद्यालयीन शिक्षण त्यांनी पुण्याला घेतले. पुण्याला बीजे मेडिकलमध्ये एमबीबीएसपर्यंत शिक्षण घेतल्यानंतर पुण्यातच ‘अस्थिरोग तज्ज्ञ’ ही पदवी प्राप्त केली. त्यानंतर नाशिकमध्ये प्रशिक्षणार्थी म्हणून त्यांनी अनुभव घेतला. मुंबईत केईएममध्येही त्यांनी काही काळ काम केले. परंतु वैद्यकीय सेवेसाठी त्यांनी नाशिक हीच आपली कर्मभूमी निवडली. १९७७ मध्ये त्यांनी नाशिकमध्ये व्यवसायाला सुरुवात केली. त्यावेळी खूपच कमी अस्थिरोग तज्ज्ञ नाशिकमध्ये होते. वैद्यकीय व्यावसायिक अनेक असतात; परंतु ‘हाताला गुण’ असणे खूप महत्त्वाचे असते. तरच रुग्णांची पावले डॉक्टरांकडे वळतात. डॉ. काकतकर यांचे ज्ञान आणि प्रत्यक्ष उपचारातील हातखंडा यामुळे ‘निष्णात धन्वंतरी’ म्हणून सुमारे चाळीस वर्षांपासून त्यांचा लौकिक आहे. १९८३ मध्ये त्यांनी ६० खाटांचे मोठे रुग्णालय नाशिकच्या टिळकवाडी परिसरात सुरू केले.
महाराष्ट्र स्टेट ऑर्थोपेडिक असोसिएशनचे ते संस्थापक आजीव सदस्य आहेत. याशिवाय अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील संस्थांचे ते आजीव सदस्य आहेत. अनेक संस्थांवर त्यांनी पदाधिकारी म्हणून काम केले आहे. अमेरिकन अकॅडमी ऑफ ऑर्थोपेडिक सर्जन्स, आशिया पॅसेफिक ऑर्थोपेडिक सर्जन्स या संस्थांचा यात समावेश आहे. नाशिकसह देशपातळीवरील विविध नामांकित वैद्यकीय संस्थांमध्ये तज्ज्ञ अध्यापक म्हणून ज्ञानदानाचे काम ते करीत आहेत. त्यांच्या रामकृष्ण मेडिकल रिसर्च सेंटरमध्ये ‘डी. आर्थो’ हा अभ्यासक्रम १९९७ पासून, तर ‘डीएनबी’ अभ्यासक्रम २००७ पासून ते राबवित आहेत. साठ तज्ज्ञ विद्यार्थी त्यांनी घडविले आहेत.
वैद्यकीय महाविद्यालय, नाशिक शिक्षण प्रसारक मंडळ, आधाराश्रम आणि नाशिकमधील अन्य अनेक संस्थांशी त्यांचा घनिष्ट संबंध आहे. राष्ट्रीय विचारांनी प्रेरित होऊन सुरू करण्यात आलेल्या नाशिक शिक्षण प्रसारक मंडळाचे ते अध्यक्ष आहेत. नुकतेच या संस्थेने शतकमहोत्सवी वर्ष पूर्ण केले आहे. त्यांच्या सेवेची आणि सामाजिक कार्याची विविध संस्थांनी दखल घेतली आहे.

वैद्यकीय (डॉक्टर) मुंबई
Medical

• 
  डॉ. अनिता बोर्जेस, पॅथॉलॉजी, मुंबई
• 
  डॉ. नीता वर्टी, स्त्रीरोग तज्ञ, मुंबई
• 
  डॉ. रजत कपूर, मुंबई
• 
  डॉ. श्रीपाद बाणावली, चिल्ड्रन कॅन्सर तज्ञ, टाटा हॉस्पीटल, मुंबई

डॉ. नीता वर्टी, स्त्री रोग तज्ञ, मुंबई
ॉ. नीता वर्टी या ज्येष्ठ लेप्रॉस्कोपिक सर्जन असून ब्रीचकँडी रुग्णालय, जसलोक रुग्णालय, हिंदुजा हेल्थ केअर सर्जिकल इन्स्टिट्यूट, सूर्य इव्हा, संजीवनी एन्डोस्कोपी सेंटर, गॅलक्सी केअर आणि झुलेखा रुग्णालय (दुबई) यांच्याशी संलग्न आहेत. मुंबईतील पालिकेच्या नायर रुग्णालयातून डॉ. वर्टी यांनी ऑबेस्ट्रीअन गायनोकोलॉजी क्षेत्रात प्राविण्य मिळविले आहे. तसेच, जर्मनी येथील इन्स्टिट्यूटमधून त्यांनी एन्डोस्कोपीमध्ये प्रशिक्षण घेतले आहे.
अमेरिकन असोसिएशन ऑफ गायनोकोलॉजिस्ट लेप्रोस्कॉपिक परिषदेत त्यांच्या चमूने २०१६ साली पुरस्कार पटकाविला होता. डॉ. वर्टी यांनी गर्भाशयावर समस्येवर उपयुक्त असणारी ‘लेप्रोस्कॉपिक शिरोडकर स्लिंग सर्जरी’ची निर्मिती केली. या शस्त्रक्रियेची दखल ‘शॉ टेक्सबुक ऑफ गायनॅकोलॉजी’मध्ये घेण्यात आली आहे. याखेरीज, डॉ. वर्टी यांनी राष्ट्रीय - आंतरराष्ट्रीय पातळीवर लेप्रॉस्कोपी विषयावर व्याख्यान दिली आहेत. तसेच अनेक विषयांवर देशपरदेशातील वैद्यकीय जर्नल्समध्ये लिखाणही केले आहे.
२०१८ साली मुंबईतील एका रुग्णाच्या शरीरातून ९ किलो २८ ग्रॅमचा ट्युमर काढल्याबद्दल लिम्का आणि गिनिज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्डमध्ये त्यांची दखल घेण्यात आली होती. जुलै २०१८ मध्ये पुण्यातील गॅलॅक्सी केअर सेंटरमध्ये देशातील गर्भाशय प्रत्यारोपण शस्त्रक्रिया यशस्वी पार पडण्यात आली. या शस्त्रक्रियेतही डॉ. वर्टी यांचा सहभाग होता. विशेष बाब म्हणजे, जगभरात गर्भाश्यात मोठा छेद करुन शस्त्रक्रिया करण्यात येतात. मात्र ही शस्त्रक्रिया दुर्बिणीद्वारे करण्यात अली होती. पहिल्यांदाच आईने दान केलेले गर्भाशय मुलीच्या गर्भाशयात दुर्बिणीद्वारे प्रत्यारोपित करण्यात आले होते. या शस्त्रक्रियेचा अभ्यास करण्यासाठी देशविदेशातील डॉक्टरांचे पथक पुण्यात दाखल झाले होते.

डॉ. श्रीपाद बाणावली (टाटा हॉस्पीटल, मुंबई)
न १९९७ साली त्यांनी अमेरिकन अकॅडमी ऑफ पीडिएट्रीक्स संस्थेतून बी.ई. पीडिएट्रीक्स हेमेटोलॉजी- ऑन्कोलॉजी विषयात अमेरिकेत चार वर्षे राहून प्राविण्य मिळवले. त्यानंतर त्यांना लहान मुलांच्या कॅन्सरवर उपचार करणाऱ्या जगातल्या सगळ्यात महत्वाच्या ‘मेमफेस’ सेंट ज्यूड सेंटरमध्ये कायमची काम करण्याची संधी मिळत होती पण ती नाकारुन ते मायदेशी रुग्ण सेवा करायची म्हणून भारतात परत आले. लहान मुलांना कॅन्सर आढळल्यास आर्थिक क्षमता नसल्याने १०० मुलांमागे ५५ मुलांचे आई वडील उपचार पूर्ण करायचे नाहीत. ही गोष्ट लक्षात आल्यानंतर त्यांनी यासाठी सरकारी मदत देण्यापासून अनेक उपक्रम राबवले ज्यामुळे आज हेच प्रमाण १०० मुलांमागे तब्बल ८० मुलांपर्यंत गेले आहे. ही गेल्या काही वर्षातली सगळ्यात मोठी गोष्ट आहे. टाटा मेमोरियल सेंटरमध्ये डॉ. श्रीपाद बानावली हे मेडिकल आणि पिडीयाट्रीक ऑन्कॉलॉजी विभागाचे प्रमुख आहेत. याखेरीज या सेंटरच्या रुरल आऊटरिच प्रोगामचे समन्वयक आहेत. ३५ हून अधिक वर्ष ते वैद्यकीय क्षेत्रात कार्यरत आहेत.
गेल्यावर्षी त्यांना जायंट्स ग्रुप्स ऑफ भायखळा या संस्थेने वैद्यकीय क्षेत्रातील योगदानाबद्दल एक्सलेन्स इन हेल्थकेअर हा पुरस्कार देऊन सन्मानित केले. त्याचप्रमाणे, लहानग्यांना होणाºया कर्करोगाविषयक उपचारांतील योगदानासाठी सिटी आयकॉन अवॉर्डही त्यांना मिळाले.
अमेरिकेतील सोसायटी ऑफ हेमेटोलॉजिक ऑन्कॉलॉजी संस्थेनेही डॉ. बानावली यांना वैद्यकीय क्षेत्रातील योगदानाविषयी सन्मानित केले आहे. डॉ.बानावली यांनी विविध विषयांवर संशोधन करुन प्रबंध लिहिले आहेत. त्यात स्टडी ऑफ ऑन्कोजेन्स, स्टडी ऑफ सेल सायकल कायनॅटीक, स्टडी ऑफ हेमेटोपॉएटिक प्रोजेनेटर अशा विविध विषयांचा समावेश आहे. याशिवाय, देशविदेशातील डॉक्टरांच्या सहकार्याने वैद्यकीय-विज्ञान शाखेतील अनेक विषयावर डॉ. बानावली यांनी प्रबंध लिहिले आहेत. याखेरीज, डॉ. बानावली यांना संगीत, क्रीडा आणि काव्यक्षेत्राचीही आवड आहे.

डॉ. अनिता बोर्जेस, पॅथॉलॉजी, मुंबई
डॉ. अनिता बॉर्जेस या एसआरएल डायग्नॉस्टीक प्रा.लि.च्या हिस्टोपॅथालॉजी केंद्राच्या संचालिका आहे. याखेरीज, गेली २५ वर्ष यु.के. अमेरिका आणि भारतात कर्करोग विशेष पॅथालॉजिस्ट म्हणून कार्यरत आहेत. डॉ.बॉर्जेस यांनी मुंबईतील नायर रुग्णालयातून मेडिसीन व पॅथालॉजी याविषयात पदवी घेतली आहे. क्लिनिकल लॅबोरेटरीज ऑफ द नॅशनल अ‍ॅक्रीडिशन बोर्ड फॉर टेस्टींग लॅबोरेटरीजचे अध्यक्षपद डॉ. बॉर्जेस सांभाळतात.
न्यूयॉर्क येथील कर्करोगासाठीच्या रॉयल मार्सडन हॉस्पिटल आणि द मेमोरियल स्लॉन केटरिंग मेमोरियल कॅन्सर सेंटरमधून त्यांनी प्रशिक्षण घेतले आहे. मुंबईतील टाटा मेमोरियल रुग्णालयात वीसहून अधिक वर्ष डॉ. बॉर्जेस यांनी सर्जिकल पॅथालॉजिस्ट म्हणून काम केले. सध्या त्या आंतरराष्ट्रीय अकॅडमी ऑफ पॅथालॉजी (आशिया)च्या उपसंचालकपदी आहेत. इंडियन कॉजेल ऑफ पॅथालॉजिस्टचे अधिष्ठातापदही त्या भूषवित आहेत. डॉ. बॉर्जेस यांचे शिक्षण भारत, न्यूयॉर्क आणि लंडन येथे झाले आहे.

डॉ. रजत कपूर, मुंबई
डॉ. रजत कपूर मुंबईतील प्रसिद्ध कॉस्मेटिक आणि प्लास्टीक सर्जन आहेत. गेली १५ हून अधिक वर्ष मुंबईतील विविध खासगी आणि शासकीय रुग्णालयांत कार्यरत आहेत. विशेष बाब म्हणजे मुंबईवर झालेल्या २६/११ च्या हल्ल्यातील रुग्णांवर प्लास्टीक सर्जरी करण्यात डॉ. कपूर यांचे योगदान होते. लिपोसक्शन, स्तनांचे प्रत्यारोपण, फेस लिफ्ट, अँटी एजिंग, बोटोक्स, स्कीन टाइटनिंग अशा वेगवेगळ्या कॉस्मेटिक शस्त्रक्रिया करण्यासाठी प्रसिद्ध आहेत. मात्र केस प्रत्यारोपण शाखेत डॉ. कपूर विशेषज्ञ असून दोन्ही पद्धतीने प्रत्यारोपण करण्यात त्यांचा हातखंडा आहे.
याखेरीज, सेंट जॉर्ज रुग्णालयातील बीड येथील ललित साळवे प्रकरणात डॉक्टरांनी मुख्य जबाबदारी सांभाळली होती. डॉ. कपूर यांनी ललितावर लिंग परिवर्तनाची पहिल्या टप्प्यातील शस्त्रक्रिया केली. ललित साळवे ही ओळख मिळवून देण्यात डॉ. रजत कपूर यांचा वाटा आहे. या शस्त्रक्रियेनंतर सेंट जॉर्ज रुग्णालयात विविध राज्यातील रुग्ण लिंग परिवर्तनासाठी येऊ लागले. त्या रुग्णांवरही डॉ.कपूर यांनी यशस्वी उपचार केले. विशेष बाब म्हणजे, ललित साळवे प्रकरणानंतर सेंट जॉर्ज रुग्णालयात 'लिंग परिवर्तन विभाग' सुरु झाला. शासकीय रुग्णालयात सुरू झालेला हा पहिलाच विभाग असून या विभागाची जबाबदारीही डॉ. कपूर सांभाळत आहेत.

प्रशासन - आयएएस - प्रॉमिसिंग
Administration -IAS- Promising

• 
  अश्विन मुदगल, जिल्हाधिकारी, नागपूर
• 
  अविनाश ढाकणे, मनपा आयुक्त, सोलापूर
• 
  राजेश देशमुख, जिल्हाधिकारी, यवतमाळ
• 
  राजेश नार्वेकर, जिल्हाधिकारी, ठाणे
• 
  विजय सूर्यवंशी, जिल्हाधिकारी, रायगड

अश्विन मुदगल, जिल्हाधिकारी, नागपूर
अश्विन २००७ च्या बॅचचे हे आयएएस अधिकारी आहेत. १८ ऑगस्ट २००७ रोजी त्यांची नाशिकचे उप जिल्हाअधिकारी नियुक्ती झाली. २००९ मध्ये काही महिने सोलापूर जिल्ह्यात उपजिल्हाधिकारी (पंढरपूर) म्हणून जबाबदारी सांभाळली. २६ एप्रिल २०१७ नागपूर महापालिकेत आयुक्त म्हणून नियुक्ती झाली. १९ एप्रिल २०१८ पासून नागपूरचे जिल्हाधिकारी म्हणून काम करीत आहेत. याबरोबरच नागपूर सुधार प्रन्यासचे सभापती आणि एनएमआरडीचीही जबाबदारी त्यांच्यावर होती. सध्या जिल्हाधिकारी म्हणून कार्यरत आहेत. मनपा आयुक्त असतांना त्यांनी शहरात स्वच्छता ठेवण्यासाठी 'न्युसन्स डिटेक्शन स्क्वॉड' निर्माण केले. सार्वजनिक ठिकाणी घाण करणाऱ्यांना दंड आकारण्याचे काम हे पथक करायचे.
स्वच्छ महाराष्ट्र अभियानांतर्गत १३ हजार वैयक्तिक शौचालये उभारण्यात आली. १५ सार्वजनिक व सामुहिक शौचालये उभारण्यात आले. याची दखल घेत केंद्र व राज्य सरकारने नागपूर शहराला 'हागणदारी मुक्त'शहर घोषित केले. नागपूर शहरात स्वच्छता अभियान राबविले. घराघरातून ओला व सुका कचरा वेगवेगळा संकतील करणे, नागरिकांनी मोबाईलमध्ये स्वच्छता अ‍ॅप डाऊ नलोड करणे, 'सिटीजन फिडबॅक' यासाठी केलेल्या विशेष प्रयत्नांना नागरिकांचा चांगला प्रतिसाद मिळाला. शहरातील गरजु व गरीब रुग्णांना महापालिकेच्या रुग्णालयात उत्तम दर्जाचे उपचार मिळावे. यासाठी टाटा ट्रस्टच्या सहकार्याने २९ शहर प्राथमिक आरोग्य केंद्रांचे बळकटीकरण हाती घेण्यात आली आहे.
जिल्हधिकारी म्हणून काम करतांना त्यांनी मुख्यमंत्र्यांची महत्त्वाकांक्षी योजना असलेल्या जलयुक्त शिवारवर अधिक लक्ष दिले आहे. संपूर्ण जिल्ह्यात पांधन रस्ते बांधण्याचे नियोजन करून प्रत्येक तालुक्याला टारगेट ठरवून दिले आहे. सर्वांसाठी घरे या योजनेंतर्गत नागपुरात प्रत्यक्ष बंधकामाला सुरुवात त्यांच्याच मुळे शक्य झाले आहे. नागपूर शहरात दररोज ४०० ते ४५० एमएलडी सांडपाणी निर्माण होते. यातील १३० एमएलडी पाण्यावर प्रक्रिया केली जाते. १३० एमएलडी पाण्यावर प्रक्रीया करून महाजनकोला दिले जाते. यातून वर्षाला महापालिकेला १५ कोटी मिळतात. पुन्हा २०० एमएलडी सांडपाण्यावर प्रक्रीया करण्याचा प्रकल्प अंतिम टप्प्यात आहे. आयुक्त म्हणून त्यांनी केलेल्या विशेष प्रयत्नांनी या प्रकल्पाला गती मिळाली आहे. प्रक्रिया केलेले सांडपाण्याचा वीज निर्मिती प्रकल्पात वापर केला जााणार आहे. यातून महापालिकेला वर्षाला २० कोटींचे उत्पन्न होणार आहे. अशा प्रकारे सांडपाण्यातून वर्षाला ३५ कोटीं मिळणार आहे.

डॉ. अविनाश ढाकणे : आयुक्त (सोलापूर महानगरपालिका)
भूयारी गटार योजना, ३ सिव्हरेज ट्रिटमेंट प्लँट हे शहरासाठीचे आवश्यक काम वर्षानुवर्षे पडून होते. ते काम अवघ्या दीड वर्षात पूर्ण करून दाखवणारे मनपा आयुक्त अशी ओळख सोलापूरकरांना अविनाश ढाकणे यांची झाली. उजनी ते सोलापूर ही पाण्याची पाईपलाईन गळती अनेक वर्षे होत होती. ते काम काही महिन्यात पूर्ण केले त्यामुळे प्रतीदिन १ कोटी लिटर पाण्याचा पुरवठा सोलापूरकरांना जास्तीचा होऊ लागला. सोलापूरमधील महापालिकेच्या मालकीच्या ५२ जागा अशा होत्या ज्यावर १९७४ पासून महापालिकेचे नावच नव्हते. या जागांची अंदाजे किंमत ५०० कोटी एवढी होती. या जागा अवघ्या एक वर्षात महापालिकेच्या नावावर करण्याचा विक्रम डॉ. ढाकणे यांनी करुन दाखवला. राज्याचे सहकारमंत्री सुभाष देशमुख सोलापूरचे. फायरब्रिगेड आणि मंडईसाठी आरक्षीत जागेवर त्यांनी बंगला बांधला होता. हा बंगला अनधिकृत आहे असा अहवाल थेट उच्च न्यायालयात सादर करुन ढाकणे यांनी राज्यभर खळबळ उडवून दिली. आता हे प्रकरण न्यायालयात आहे.
केंद्र शासनाच्या स्मार्ट सिटी योजनेतून सोलापूर शहरात सर्वाधिक कामे सुरू आहेत. त्याचे श्रेय महापालिका आयुक्त डॉ. अविनाश ढाकणे यांनाच जाते. डॉ. ढाकणे यांनी शहरातील सर्वात मोठ्या होम मैदानाचे सुशोभीकरण करुन घेतले. रंगभवन चौकाचे सुशोभीकरण, उद्यानांचा विकास करुन घेतला. यातून शहराचा चेहरा बदलण्याचा प्रयत्न झाला. शहराच्या पाणी पुरवठ्याच्या दृष्टीने महत्त्वाची असलेली उजनी ते सोलापूर दुहेरी पाईप लाइनचे काम मार्गी लावले.

गावठाण भागात रस्ते आणि भुयारी गटार योजनेची कामे मार्गी लावली. सोलापूर महापालिका आर्थिक संकटात असून कर्मचाऱ्यांचे मनोबल ढासळलेले होते. महापालिकेला आर्थिक शिस्त लावली. कर्मचाऱ्यांना शिस्त लावून कामकाजात सुसूत्रता आणली. कचरा ही सोलापूरची मोठी समस्या दूर होती. घनचकचरा व्यवस्थापनाचे खासगीकरण झाले होते. हे काम महापालिकेच्या यंत्रणेलाच करायला लावले. नव्याने आणखी घंटागाड्या खरेदी करण्यात आल्या. हा कचरा डंपीग ग्राउंडऐवजी बायोएनर्जी प्रकल्पात जातो. शहरातील कचऱ्याचा स्वच्छ भारत सर्वेक्षणात सलग दोन वर्षे महापालिकेचा गुणाक्रम वाढला. महापालिकेचे दवाखाने बंद पडण्याच्या स्थितीत होते. या दवाखान्यांची दुरुस्ती केली. डॉक्टरांची भरती केली. महापालिकेच्या प्रसुतीगृहात सहा महिन्यात एक हजारहून अधिक प्रसुती झाल्या. महापालिकेच्या शाळांचा दर्जा उंचावण्याचा प्रयत्न. नव्याने इंग्रजी माध्यमाच्या शाळा सुरू केल्या. त्यासाठी शिक्षक भरती करुन घेतली.

डॉ. राजेश देशमुख : जिल्हाधिकारी (यवतमाळ)
'कॉटन सिटी' अशी ओळख असलेल्या यवतमाळ जिल्ह्याची देशभरात शेतकऱ्यांच्या आत्महत्यांचे कॅपीटल अशी ओळख झाली. मात्र शेतकऱ्यांसाठी विविध योजना राबवल्यामुळे २०१८ या एका वर्षात या जिल्ह्यात शेतकऱ्यांच्या आत्महत्यांचा आकडा तब्बल १२९ नी कमी झाला आणि डॉ. राजेश देशमुख हे नाव राज्यभर झाले. एसबीआयने शेतकऱ्यांना कर्जपुरवठा करण्यास विलंब केला होता. वारंवार सांगूनही बँका कर्जपुरवठा करत नव्हत्या. आपल्या बँकेतली शासनाची सगळी खाती बंद करुन दुसऱ्या बँकेत शिफ्ट केली जातील असेही सांगून पाहिले पण एसबीआय सारखी बँक दाद देत नव्हती. तेव्हा देशमुख यांनी एसबीआयमधील १७ खाती बंद केली व २०० कोटी रुपये अन्य बँकांमध्ये वळवले. राज्यातला हा असा पहिला धाडसी निर्णय होता. मंत्रीमंडळ बैठकीत याचे पडसाद उमटले. परिणामी बँकेचे मुंबई व दिल्लीतील अनेक वरिष्ठ अधिकारी यवतमाळला आले आणि कर्जपुरवठ्यात दुप्पट वाढ झाली.
रबी आणि खरीप हंगामात २०१७ मध्ये एकूण ६२ हजार ६६४ सभासदांना ५३७.०६ कोटी रुपयांचे पीक कर्जवाटप करण्यात आले होते. हाच आकडा २०१८ मध्ये दुपटीने म्हणजे १२०० कोटींवर गेला. सन २०१८-१९ मध्ये १ लक्ष ८५ हजार ५०९ सभासदांना एकूण १२३६.३६ कोटी रुपयांचे पीक कर्ज वाटप करण्यात झाले. याचा परिणाम जिल्ह्यातील आणि राज्यातील अन्य बँकांवरही झाला. २०१८ मध्ये कीटकनाशकांच्या फवारणीमध्ये जिल्ह्यात २२ शेतकºयांचे मृत्यू झाले. ज्या कंपन्यांची किटकनाशके होती त्या कंपन्यांच्या जिल्ह्यातील दुकानांची तपासणी करण्यास कृषी विभाग टाळाटाळ करत होता. तहसिलदार व अन्य अधिकाऱ्यांची पथक देशमुख यांनी केली आणि सगळ्या दुकांनाची तपासणी केली गेली. दोषी दुकानदार आणि कंपन्यांवर तब्बल १२ गुन्हे दाखल करण्याचे धाडस त्यांनी दाखवले. या घटनेनंतर शेतकरी कीटकनाशक फवारणीस तयार होत नव्हते तर देशमुख यांनी स्वत: काही शेतांमध्ये जाऊन फवारणी केली व शेतकऱ्यांची भीती घालवली. ४० हजार फवारणी सुरक्षा कीट वाटप केले. परिणामी यावर्षी फवारणीमुळे एकही मृत्यू झाला नाही. अन्य जिल्ह्यात यामुळेच मृत्यू झाल्याच्या घटना आहेत. जिल्ह्याला ४५०० शेततळ्यांचे उद्दिष्ट देण्यात आले होते. यापैकी २०१७ नोव्हेंबर अखेरपर्यंत केवळ १६४९ शेततळे पूर्ण झाली होती. सप्टेंबर २०१७ मध्ये देशमुख यांनी यवतमाळचा पदभार घेतला. त्यानंतर एक वर्षात जिल्ह्यात ७००० शेततळे पूर्ण करणारा यवतमाळ जिल्हा राज्यात अव्वल ठरला. आहे. यामुळे जिल्ह्यातील ६७०० हेक्टरवर अतिरिक्त संरक्षित सिंचनाची सोय उपलब्ध झाली. विशेष म्हणजे, उद्दिष्टापेक्षा ही टक्केवारी तब्बल १४९ टक्के आहे. निर्माण झालेल्या या शेततळ्यांपैकी ९५० शेततळ्यांमध्ये मत्स्यशेती करण्याचे नियोजन करण्यात आले आहे.
जिल्ह्यात पाऊस कमी होता. त्यावेळी ‘सत्यमेव जयते वॉटर कप’ स्पर्धा घेतली. जिल्ह्यात १६२३ गावकरी प्रशिक्षित केले आणि श्रमदानातून २,००,१८५.९ घनमीटर जलसाठा निर्माण करण्यात त्यांना यश आले. यंत्राद्वारे ३१,४४,५८९.९९ एवढा घनमीटर जलसाठा निर्माण झाला. तर १६ हजार ८८१ शोषखड्ड्यांची निर्मिती देखील केली गेली. सन २०१९ पर्यंत टंचाईमुक्त महाराष्ट्र करण्यासाठी राज्य शासनाने जलयुक्त शिवार अभियान हा महत्वाकांक्षी कार्यक्रम हाती घेतला आहे. सन २०१५ पासून तर २०१७-१८ पर्यंत जिल्ह्यात एकूण ४० हजार ८८१ जलयुक्तची कामे पूर्ण करण्यात आली आहे. यामुळे जिल्ह्यात १ लक्ष १४ हजार १७ टीसीएम पाणीसाठा निर्माण झाला आहे. परिणामी जिल्ह्यातील ९४९ गावे जलपरिपूर्ण झाली आहेत. ही टक्केवारी ९८.६४ आहे.
धडक सिंचन विहिरीअंतर्गत जिल्ह्यात एकूण २४१९३ विहिरी पूर्ण झाल्या आहेत. यात महाराष्ट्र ग्रामीण रोजगार हमी योजनेअंतर्गत ९८०४ विहिरींचा समावेश आहे. २०१८ मध्ये मग्रायो अंतर्गत २२७७ विहिरींचे उद्दिष्ट होते. यापैकी ३२१३ विहिरी पूर्ण करण्यात आल्या असून ही टक्केवारी १४१ आहे. एका विहिरीमागे सरासरी दोन हेक्टर या प्रमाणे जिल्ह्यात अतिरिक्त ४८ हजार हेक्टरवर सिंचनाची सोय निर्माण झाली आहे. या अभियानांतर्गत जिल्ह्यात सन २०१७-१८ मध्ये ग्रामकोष फंडातून २१ ग्रामपंचायतीमध्ये १ कोटी ३० लक्ष रुपयांची कामे करण्यात आली आहे. तर २०१८-१९ मध्ये ३६ ग्रामपंचायतींमध्ये ३ कोटी ३४ लक्ष रुपयांची अशी एकूण ४ कोटी ७३ लक्ष रुपयांची कामे करण्यात आली आहेत. यात गावात वॉटर फिल्टर बसविणे, शाळांची रंगरंगोटी, डिजिटल शाळा आदींचा समावेश आहे. तसेच कन्व्हर्जन्स अंतर्गत आतापर्यंत विविध विभागांच्या समन्वयातून १९५ कोटींपैकी आतापर्यंत ११० कोटींची कामे करण्यात आली आहेत. यात घरकुल, जलयुक्त शिवार, पांदण रस्ते आदींचा समावेश आहे.
जिल्ह्यात पायाभूत सुविधांसाठी मोठ्या प्रमाणात भूसंपादन करण्यात आले आहे. यात जिल्ह्यातील राष्ट्रीय महामार्ग आणि वर्धा-यवतमाळ-नांदेड रेल्वे मार्गाचा समावेश आहे. जिल्ह्यात राष्ट्रीय महामार्गाकरिता एकूण ४६८.६५ हेक्टर पैकी आतापर्यंत ४००.२१ हेक्टर जमीन संपादित करण्यात आली आहे. तर रेल्वे मार्गाकरिता ११४४.८५ हेक्टरपैकी आतापर्यंत १०९८.३८ हेक्टर जमीन संपादित करण्यात आली आहे. राष्टÑीय महामार्ग व रेल्वे भूसंपादनाचा आतापर्यंत एकूण मोबदला ८०२.१० कोटी रुपये देण्यात आला आहे.

राजेश नार्वेकर: जिल्हाधिकारी (ठाणे)
ठाणे जिल्हाधिकारी म्हणून रु जू झालेले राजेश नार्वेकर यांना प्रशासनाच्या विविध पदांवर कामाचा गाढा अनुभव असून महत्वाच्या उपक्र मांना चालना देण्यात त्यांचा मोठा सहभाग आहे. १८ मे १९६८ रोजी जन्मलेले नार्वेकर यांच्याकडे एमए (इतिहास) ही पदवी आहे. ते २००९ च्या आयएएसच्या बॅचचे अधिकारी असून ठाणे जिल्हाधिकारी म्हणून रु जू होण्यापूर्वी ते मुख्यमंत्र्यांचे सहसचिव म्हणून कार्यरत होते. १९९४ मध्ये रत्नागिरी येथून परिविक्षाधीन उपजिल्हाधिकारी पदापासून त्यांची प्रशासकीय कारकीर्द सुरु झाली असून, त्यानंतर प्रांत अधिकारी, करमणूक कर विभाग, मुद्रांक शुल्क विभाग, म्हाडा, एमआयडीसी व मंत्रालयात विविध जबाबदारीच्या पदांवर कामाचा अनुभव घेतला. जिल्हाधिकारी, ठाणे या पदावर नियुक्ती होण्यापूर्वी ते मुख्यमंत्री महोदय यांचे सहसचिव या पदावर कार्यरत होते. राजेश नार्वेकर एमआयडीसी विभागात येथे कार्यरत असतांनाच दिल्ली-मुंबई औद्योगिक कॉरीडॉरची सुरूवात झाली होती. या महत्वाकांक्षी प्रकल्पाच्या नियोजनात त्यांचा मोठा सहभाग होता, यासाठी ते जपान येथे प्रशिक्षणासाठीदेखील गेले होते. रायगड जिल्हा परिषदेचे मुख्य कार्यकारी अधिकारी असतांना त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली रायगड जिल्हा परिषदेने ग्रामीण भागात स्वच्छ भारत अभियान आणि प्रधानमंत्री आवास योजना प्रभावीपणे राबवल्या. मुद्रांक शुल्क विभागात काम करतांना राज्य शासनाच्या आय सरिता, ई-पेमेंट, मुद्रांक, नोंदणी व तत्सम कार्यप्रणालीसाठी माहिती तंत्रज्ञान विकसित झाले, त्यात त्यांचाही सहभाग होता. मुख्यमंत्री सचिवालयात त्यांनी नगरविकासासारख्या महत्वपूर्ण आणि संवेदनशील विभागाचे काम सक्षमपणे हाताळले.

डॉ. विजय सूर्यवंशी : जिल्हाधिकारी (रायगड)
डॉ. विजय सूर्यवंशी यांनी भारतीय कस्टम्स विभागात प्रतिबंध अधिकारी या पदावर आपल्या सरकारी सेवा कारकिर्दीस मुंबईत ७ एप्रिल १९९२ रोजी प्रारंभ केला. उप निबंधक (सहकारी संस्था) म्हणून मुंबई व नाशिक येथे तर जिल्हा उप निबंधक म्हणून नाशिक व अहमदनगर येथे प्रभावी कामगीरी केल्यावर ते यशदा,पुणे येथील सहकार प्रशिक्षण व संशोधन संस्थेत सहा.प्राध्यापक पदाची जबाबदारी स्विकारली. भारतीय प्रशासन सेवेत नियुक्ती नंतर मुंबईत मंत्रालयात विविध पदावंर काम केल्यावर मुंबईत एमआयडीसीच्या माहिती व तंत्रज्ञान विभागाचे सह.मुख्य कार्यकारी अधिकारी, कोल्हापूर जिल्हा परिषदेचे मुख्य कार्यकारी अधिकारी, नव्या पालघर जिल्हा परिषदेचे मुख्य कार्यकारी अधिकारी म्हणून त्यांची कारकीर्द अत्यंत प्रभावी होती. त्याचीच दखल घेवून त्यांची गोंदिया जिल्ह्याचे जिल्हाधिकारी म्हणून नियूक्ती करण्यात आली. तद्नंतर केंद्रीय संरक्षण राज्यमंत्र्यांचे खाजगी सचिव म्हणून त्यांची नवी दिल्लीत नियुक्ती झाली. नवी दिल्ली येथून २६ जूलै २०१७ रोजी त्यांची रायगडचे जिल्हाधिकारी म्हणून नियुक्ती करण्यात आली.
कोल्हापूर जिल्हा परिषदेचे मुख्य कार्यकारी म्हणून कार्यरत असताना आरोग्य,शिक्षण, स्वच्छता आणि पिण्याचे पाणी या विषयांवर लक्ष केंद्रीत करुन 'ऑपरेशन कायापालट' राबवून जिल्ह्यातील शासकीय आरोग्य सेवांचे संपूर्ण बळकटी करण्यात यश मिळविले. या उपक्रमामुळे डॉ.सूर्यवंशी यांचे नाव महाराष्ट्र शासनाने उत्कृष्ठ नागरी सेवेसाठी दिल्या जाणाऱ्या 'पंतप्रधान पुरस्कारासाठी (सन २०१४-१५) प्रस्तावित केले. कोल्हापूर जिल्ह्यातील सर्व ७३ प्राथमिक आरोग्य केंद्रे आणि ३३० उप केंद्रे एका चांगल्या व दर्जेदार पायाभूत सुविधेमध्ये रुपांतरीत झाले. जिल्ह्याचा आरोग्य निर्देशांक सुधारला. राज्य सरकारने 'ऑपरेशन कायापालट' कार्यक्रम संपूर्ण राज्यभर लागू केला तर केंद्र सरकारने यासाठी कायाकल्प पुरस्कारही घोषीत केला.
'एक कुटुंब एक रोजगार' योजना अंमलबजावणीतून १०९५ दारिद्र्य रेषेखालील व्यक्तींना रोजगार उपलब्ध होवू शकला. 'गुढीपाडवा, शाळा प्रवेश वाढवा' या उपक्रमाच्या अंमलबजावणीअंती एकाच दिवशी ८० टक्के शाळा प्रवेशाची प्रक्रीया पूर्ण झाली. हा उपक्रम देखील राज्यातील अन्य जिल्ह्यात राबविण्यात येत आहे. प्लॅस्टीक बंदीनिर्णयांती जिल्हा परिषदेचे १४ हजार कर्मचारी प्लॅस्टीक कॅरीबॅग ऐवजी कापडी पिशवी वापरु लागले. रायगड जिल्हाधिकारी म्हणून कार्यरत असताना रायगड किल्ला प्लास्टीकमुक्त करण्यात यश आले आहे. रिव्हर्स मायग्रेशन उपक्रमाच्या माध्यमातून ६४ कूंटूंबांचे त्यांच्या मूळ गावांत प्रत्यक्ष पूनर्वसन यशस्वी, आदिवासी कर्जत तालुक्यांतील आदिवासी कूपोषण मुक्तीसह माता, बालमृत्यू कमी करण्यात यश आले आहे. २४ सागरी किनाऱ्यांवर पर्यटक सुरक्षा यंत्रणा उभारण्यात आली आहे. आर्मी-नेव्ही आणि एअरफोर्स मध्ये रायगडच्या मुलांनी अधिकारी म्हणून दाखल होण्याकरिता प्रवृत्त करण्यासाठी 'लष्करी ध्यासाचा सिक्स पॅक' संकल्पनेची प्रभावी अंमलबजावणी केली आहे.

प्रशासन - आयपीएस - प्रॉमिसिंग
Administration -IPS- Promising

• 
  अभिषेक त्रिमुखे डीसीपी झोन १ मुंबई
• 
  हर्ष पोद्दार, डीसीपी, झोन ५ नागपूर
• 
  ज्योतीप्रिया सिंह, डीसीपी, एओडब्ल्यू, सायबर क्राईम, पुणे
• 
  एन. अंबिका, डीसीपी, झोन ४, मुंबई
• 
  संजय दराडे, एसपी, ग्रामीण नाशिक

अभिषेक त्रिमुखे, पोलीस उपायुक्त,परिमंडळ १, मुंबई
स्वत:चा व्यवसाय थाटण्याचे स्वप्न उराशी बांधून अकोल्यातील एका तरुणाने ध्येयाच्या दिशेने वाट सुरू केली. कला शाखेतून शिक्षण पूर्ण केले. मात्र, कुटुंबीयांच्या आग्रहाखातर त्याने यूपीएससीच्या तयारी केली. ही परीक्षा देऊन आयएएस अधिकारी बनण्याचे ठरविले. चौथ्या प्रयत्नात यूपीएससी परीक्षा पास होत, आयएएस नाही, तर तो तरुण आयपीएस बनला. अंगी असलेली जिद्द, चिकाटी, कठोर परिश्रम करण्याची तयारी याच्या जोरावर आयपीएस अधिकारी बनलेल्या या तरुणाने, म्हणजे पोलीस उपायुक्त अभिषेक त्रिमुखे यांनी आपल्या कर्तव्याप्रती निष्ठा ठेवत अनेक क्लिष्ट गुन्ह्यांचा छडा लावत, पोलीस दलामध्ये वेगळा ठसा उमटविला आहे.
मुंबई पोलीस दलातील अत्यंत संवेदनशील विभागाची धुरा सांभाळत असलेले त्रिमुखे यांचा जन्म हिंगोलीत झाला, तरी ते लहानाचे मोठे अकोल्यात झाले. २००७ चे आयपीएस अधिकारी असलेल्या त्रिमुखे यांची पहिली पोस्टिंग संवेदनशील अशा मालेगावमध्ये सहायक अधिक्षक म्हणून झाली. तेथील कामगिरीच्या जोरावर नक्षलग्रस्त गडचिरोलीमध्ये अपर पोलीस अधिक्षक म्हणून त्यांच्या खांद्यावर जबाबदारी सोपविली. बढतीनंतर सिंधुदुर्ग आणि उस्मानाबाद जिल्ह्यांचे पोलीस अधिक्षक म्हणून उल्लेखनीय कामगिरी केली. राज्यातील अशा भागांमध्ये महत्वपूर्ण कामगिरी करून कर्तव्य बाजावलेल्या ठाणे पोलीस दलात उपायुक्त म्हणून रुजू झाले. ठाणे गुन्हे शाखेचे प्रमुख म्हणून कार्यभार स्वीकारताच, पेट्रोल पंपावरील पेट्रोलचोरीचा घोटाळा उघडाकीस आणत, राज्यातील ५८ पेट्रोल पंपांवर छापे टाकून अटकेची कारवाई केली. सीडीआरच्या बेकायदा खरेदी-विक्री प्रकरणाला वाचा फोडत, भारतातील पहिली महिला खासगी गुप्तहेर रजनी पंडितसह अनेक दिग्ग्जांना कोठडीत धाडले. ठाणे आणि मुंब्रा परिसरात चालवले जाणारे बनावट टेलिफोन एक्स्चेंजबरोबरच गोल्डवर कर्ज देणाऱ्या कंपन्या आणि सराफारांना टार्गेट् करणाºया टोळीलाही त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली बेड्या ठोकल्या.
ठाण्यातल्या धडाकेबाज कामगिरीनंतर गृहमंत्रालयाने त्यांची मुंबईतील अत्यंत संवेदनशील अशा परिमंडळ १ चे उपायुक्त म्ह्णून नियुक्ती केली आहे. २९ जुलै, २०१८ पासून पदभार स्वीकारल्यानंतर त्यांनी रेल्वेमंत्र्याच्या नावाने बनावट जॉब लेटर देणाºया रॅकेटचाही पर्दाफाश केला. मंत्रालयासह उच्च न्यायालय, सत्र न्यायालय, पालिका मुख्यालय, आझाद मैदान, गेट वे ऑफ इंडियासारख्या अनेक महत्त्वाच्या ठिकाणांची जबाबदारी ते चोखपणे पेलत आहेत. कुलाबा, कफपरेड, आझाद मैदान, एमआरए मार्ग, डोंगरी येथील अनेक हायप्रोफाइल गुन्ह्यांचा त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली छडा लावण्यात येत आहे. कठोर परिश्रम हिच यशाची गुरुकिल्ली असल्याचे ते सांगतात.

हर्ष पोद्दार: पोलीस उपायुक्त - डीसीपी (नागपूर)
हर्ष पोद्दार हे तरुण व तडफदार अधिकारी असून ते पोलीस विभागात डॅशिंग व प्रयोगशील अधिकारी म्हणून ओळखले जातात. विदेशातील एक उत्तम नोकरी सोडून त्यांनी सामाजिक जाणिवेतून आयपीएस होऊन लोकांची सेवा करण्याचा निर्णय घेतला. पोलीस अधिकारी म्हणून त्यांनी प्रत्येक ठिकाणी आपली छाप सोडली. मालेगाव येथे अतीरिक्त पोलीस अधीक्षक म्हणून काम करताना त्यांनी केलेल्या कामाचे राज्यातच नव्हे तर देशातही कौतुक केले जाते. मालेगाव हे संवेदनशील शहर म्हणून ओळखले जाते. परंतु या शहरात त्यांनी पोलीस अधिकारी म्हणून अनेक प्रयोग राबवले. मालेगाव येथे त्यांनी बेरोजगार युवकांसाठी प्रोजेक्ट उडान सुरू केले. या अंतर्गत नि:शुल्क रोजगार मार्गदर्शन देण्यात आले. मालेगाव येथील २४ हजारावर तरुणांनी याचा लाभ घेतला. युवकांना गुन्हेगाराविरुद्ध लढण्यासाठी तसेच दहशतवाद आणि धार्मिक उन्माद परवणाऱ्यांविरुद्ध लढण्यासाठी त्यांनी महाराष्ट्र पोलीस युथ पार्लमेंट प्रकल्प सुरू केले. डिसेंबर २०१८ पर्यंत ४२ हजार युवक या प्रकल्पात सहभागी झाले. यासाठी राज्य सरकारने त्यांचा सत्कारही केला. भीमा कोरेगाव प्रकरणात संपूर्ण राज्यात दंगल पेटली परंतु मालेगाव शांत होते. ते हर्ष यांच्या या प्रकारच्या प्रयत्नांमुळेच.
पोद्दार हे २०१३ च्या बॅचचे हे आयपीएस अधिकारी आहेत. जून २०१८ मध्ये त्यांनी मालेगाव दंगलीदरम्यान एका कुटुंबाचे रक्षण केले होते. अलीकडच्या काळातील ही अशाप्रकारची पहिलीच घटना आहे. ज्यात जमावाने केलेल्या हल्ल्यात पोलीस अधिकाऱ्यांनी याप्रकारची भूमिका बजावली. फेक न्यूजसंदर्भात त्यांनी जनजागृती आणि फौजदारी कारवाई अशा दोन पातळ्यांवर उपक्रम राबवले. फेक न्यूज पसरवणाऱ्याविरुद्ध देशात पहिल्यांदाच मालेगाव येथे कारवाई केली. उत्तर प्रदेशातून मुंबई येथील गुन्हेगारांसाठी पुरवल्या जाणारी शस्त्रास्त्रे जप्त करण्याची कारवाई त्यांच्या पुढाकाराने करण्यात आली. धुळे येथील गुड्ड्या गँग मर्डर प्रकरणात स्थापन करण्यात आलेल्या तपास पथकाचे ते प्रमुख होते. या पथकाने सर्व आरापींना अटक करून त्यांच्याविरुद्ध मोका कायद्यांतर्गत आरोपपत्र दाखल केले होते. दोन मोठ्या आर्थिक घोटाळ्यात त्यांनी महाराष्ट्र सीआयडीला मदत केली. 'गुंतवणूक घोटाळ्याच्या कायद्यावर' त्यांनी एक पुस्तकही लिहिले आहे. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे वैजापूर पोलीस ठाणे राज्यातील पहिले स्मार्ट पोलीस ठाणे बनले. तसेच वैजापूर व करवीर पोलीस ठाण्याला त्यांच्यामुळे आयएसओ प्रमाणपत्र मिळाले. निर्भया घटनेनंतर कायद्यात झालेल्या दुरुस्तीनंतर एका लैंगिक छळ प्रकरणात त्यांनी केवळ २४ तासात आरोपीविरुद्ध दोषारोपत्र सादर केले. ही कामगिरी करणारे ते पहिलेच पोलीस अधिकारी आहेत. याशिवाय त्यांनी कठीण स्वरुपाच्या अनेक हत्या प्रकरणातील आरोपींना शोधून काढले किंवा खून प्रकरण उघडकीस आणले. सिव्हिल सर्व्हिसेस फाऊंडेशन कोर्समध्ये त्यांना बेस्ट ऑफिसर्स पुरस्कार मिळाला. याशिवाय अनेक विविध पुरस्कार मिळाले. आयपीएस जॉइन करण्यापूर्वी त्यांनी कोलकाता येथील नॅशनल युनिव्हर्सिटी ऑफ ज्युडिकल सायन्सेस येथून विधी शाखेची पदवी घेतली. या दरम्यान त्यांनी बालकांच्या अधिकारांसाठी उल्लेखनीय कार्य केले. त्यानंतर पदव्युत्तर विधी शिक्षणासाठी ते लंडनला गेले. ऑक्सफोर्ड युनिव्हर्सिटीतून त्यांनी आंतरराष्ट्रीय कायदा या विषयात पदवी घेतली. तिथे त्यांनी काही काळ कॉर्पोरेट लॉयर म्हणून वकीलीही केली.

ज्योतीप्रिया सिंह, पोलीस उपायुक्त, पुणे शहर (आर्थिक आणि सायबर गुन्हे)
बेधडक कारवायांसाठी प्रसिद्ध असलेल्या आयपीएस अधिकारी ज्योतिप्रिया सिंह या पुण्यामध्ये आर्थिक आणि सायबर गुन्हे शाखेच्या उपायुक्त म्हणून काम करीत आहेत. २०१८ मध्ये कॉसमॉस बँकेवर झालेल्या सायबर हल्याचा तपास त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली सुरू आहे. या प्रकरणात प्रत्यक्ष पैसे काढणाऱ्या ११ जणांना आत्तापर्यंत अटक करण्यात आली आहे. तसेच यातील प्रमुख संशयित हॅकर्सची माहिती पोलीसांना मिळाली असून त्यांना ताब्यात घेण्यासाठी इंटरपोलची मदत घेण्यात आली आहे. आर्थिक घोटाळ्यांत फसवणूक झालेल्या सुमारे ३०० नागरिकांना त्यांनी ५ कोटींहून अधिक रक्कम परत मिळवून दिली आहे. पुण्यातील प्रसिध्द बांधकाम व्यावसायिक डी. एस. कुलकर्णी यांच्याकडून झालेल्या फसवणुकीचा तपासही ज्योतिप्रिया सिंह यांच्याकडे आहे. न्यायालयामार्फत ३ हजार कोटींहून अधिकची मालमत्ता जप्त करण्याची प्रक्रिया सुरू करण्यात आली आहे.
ज्योतिप्रिया सिंह यांनी अहमदनगर आणि कोल्हापुरमध्ये अतिरीक्त अधीक्षकपदावर काम करताना आपल्या धडाकेबाज कामाची चुणूक दाखविली होती. रोडरोमियोंवरील कारवाईसाठी त्या विशेष प्रसिद्ध आहेत. कोल्हापूरमध्ये स्वत: बाईकवर फिरुन त्यांनी रोडरोमियोंचा बंदोबस्त केलेला आहे. नगरमधील बेकायदेशिर धंद्यावर त्यांनी कारवाई केली होती. नगरमध्ये महापालिका निवडणुकीदरम्यान शिवसेनेच्या दोन कार्यकर्त्यांची हत्या झाली होती. या वेळी ज्योतीप्रिया सिंह यांना पुन्हा नगरमध्ये आणावे अशी मागणी नागरिकांनी केली होती. लखनऊमध्ये जन्मलेल्या ज्योतिप्रिया यांनी लखनऊ विद्यापीठामधून जीवशास्त्र विषयात एमएससी केले आहे. त्यांना महाविद्यालयामध्ये 'मिस झूलॉजी' असा क्राऊन मिळालेला होता. त्या २००८ च्या बॅचच्या आयपीएस अधिकारी आहेत. त्यांना लहानपणापासून भारतीय प्रशासकीय सेवेमध्ये जाण्याची इच्छा होती. बास्केटबॉल खेळाडू असलेल्या ज्योतिप्रिया यांनी शाळा, महाविद्यालय आणि विद्यापीठातही उत्तम कामगिरी केलेली आहे. त्यांना २००२-०३ मध्ये कुलपतीपदक देऊन सन्मानित करण्यात आले होते.
त्यांचे वडील अर्जून अवॉर्ड विजेते रणवीर सिंह ३५ व्या बटालियनचे असिस्टंट कमांडर होते. आई ऐना सिंह महिला डिग्री कॉलेजमध्ये प्राध्यापिका आहेत. तर बहिण ऑस्ट्रेलियामधील आयटी कंपनीमध्ये काम करते. ज्योतिप्रिया यांना एक मुलगा व एक मुलगी आहे. तर पती लष्करामध्ये कर्नल आहेत. कोल्हापूरमध्ये अतिरीक्त अधीक्षक, जालना येथे अधीक्षकपदावर त्यांनी काम केले आहे. पुण्यामध्ये त्यांनी यापुर्वी परकीय नागरिक नोंदणी विभागाच्या उपायुक्त म्हणून जबाबदारी सक्षमपणे पार पाडली आहे.

एन.अंबिका, पोलीस उपायुक्त, परिमंडळ ४, मुंबई
महाविद्यालयीन शिक्षण घेत असतानाच लग्न झाले. संसारापाठोपाठ झालेल्या दोन मुलांच्या संगोपनाने विचलित न होता, एन. अंबिका यांनी ध्येय गाठले. पाचव्या प्रयत्नाला यश येत त्या थेट आयपीएस झाल्या. पत्नी, सून, आई ते आयपीएसचा त्यांचा हा प्रवास सर्वांनाच थक्क करणारा आहे. गृहिणीने ठरविले, तर ती काहीही करू शकते, हे त्यांनी दाखवून दिले. मुंबई पोलीस दलातील ‘लेडी सिंघम’ म्हणून त्या ओळखल्या जातात.
मूळच्या तामिळनाडूच्या खेड्यात जन्मलेल्या एन. अंबिका दहावीत शिक्षण घेत असताना प्रमुख पाहुणे म्हणून आलेल्या तहसीलदारांच्या भाषणाने प्रेरित झाल्या. तेव्हापासूनच त्यांनी सरकारी नोकरीचा चंग बांधला. पुढे कला शाखेचा पदव्युत्तर अभ्यासक्रम पूर्ण केला. याच महाविद्यालयीन शिक्षणाच्या अखेरच्या टप्प्यात त्यांचे लग्न जुळले. लग्नानंतरही स्वत:च्या ध्येयाचा मार्ग त्यांनी सोडला नाही. उत्तम पत्नी, सून म्हणून संसाराचा गाडा पेलत असतानाच आईच्या भूमिकेत त्या आल्या. मुलगा झाल्याने त्याच्या संगोपणाची जबाबदारी त्यांच्यावर पडली. पतीच्या खंबीर सोबतीमुळे त्यांनी यूपीएससीची तयारी सुरू केली. संसार आणि मुलाच्या संगोपनाबरोबरच त्यांचा अभ्यास सुरू होता. पहिल्यांदा अपयश आले. पुन्हा परीक्षा दिली. त्यातही अपयश आले, पण त्या डगमगल्या नाही. तीन वेळा अपयश येऊनदेखील चौथ्यांदा त्या उभ्या राहिल्या. याच दरम्यान त्या गरोदर राहिल्या. या अवस्थेतही त्यांनी ध्येय न सोडता अभ्यास सुरू ठेवला. मात्र, या वेळेसही निराशाच पदरी पडली. पुन्हा उभ्या राहिल्या.
त्यात दुसऱ्या मुलाचा जन्म झाला. चिमुकल्या दोन मुलांना घेऊन त्या ध्येयाचा मार्ग गाठत होत्या. अखेर पाचव्यांदा यश मिळाले आणि त्या थेट आयपीएस झाल्या. या वेळी त्यांचा एक मुलगा एक वर्षाचा तर एक पाच वर्षांचा होता. २००९ मध्ये त्या पोलीस दलात दाखल झाल्या. अतिरिक्त पोलीस अधीक्षिका म्हणून अकोला, जळगावमध्ये सेवा बजावली. पुढे पोलीस अधीक्षक म्हणून हिंगोलीचा कारभार सांभाळला. नाशिकमध्ये पोलीस उपायुक्त म्हणून धडाकेबाज कामगिरी बजावल्यानंतर, मुंबईत मे, २०१६ पासून ते परिमंडळ ४ च्या पोलीस उपायुक्त म्हणून कार्यरत आहेत. अँटॉपहिल, काळाचौकीसारखी संवेदनशील पोलीस ठाणी त्यांच्या परिमंडळात येतात. अनेक किचकट गुन्हे त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली मार्गी लागले आहेत.
आयुष्याच्या या टप्प्यात संसार आणि मुले यांचा अडसर कधीच ठरू दिला नाही. नेहमीच आधी सेवा नंतर कुटुंब. आजही रात्री-अपरात्री दोन मुलांना घरी सोडून त्या गुन्ह्यांच्या ठिकाणी हजर असतात. त्यांच्यातला साधेपणा, जिद्द, कामातील तेज त्यांच्याप्रती सर्वांनाच आकर्षित करते. वृद्ध, महिला, अल्पवयीन मुले यांच्यावरील गुन्हे रोखण्यासाठी त्यांच्याकडून विविध प्रयत्न केले जातात. मुंबईतील १२ परिमंडळांपैकी त्या एकट्याच महिला पोलीस उपायुक्त म्हणून सेवा बजावत आहे. कुठेही फक्त सरकारी नोकर म्हणून सेवा बजावायची, एवढेच ध्येय असल्याचे त्या सांगतात.

संजय दराडे, पोलीस अधीक्षक, नाशिक जिल्हा
महापालिकेच्या शाळेत प्राथमिक शिक्षण झालेले संजय भास्कर दराडे बी.ई. मॅकेनिकलची पदवी घेऊन सन २००५ मध्ये भारतीय पोलीस सेवेत दाखल झाले. नांदेड, अहमदनगर, उस्मानाबाद, नागपूर येथे विविध पदांवर काम केल्यानंतर सध्या नाशिकचे पोलीस अधीक्षक म्हणून ते सेवा बजावत आहेत. सन २०१७ मध्ये चांदवड टोल नाका परिसरात अवैध अग्निशस्त्र साठा जप्त करून त्यांनी आंतरराज्य तस्करी करणारी मोठी टोळी जेरबंद केली व आरोपींवर मोक्काअंतर्गत कडक कारवाई केली. पिंपळगाव बसवंत येथील सुमारे सव्वा तीन कोटींच्या दागिन्यांच्या धाडसी चोरीचा तपास त्यांच्या नेतृत्वात अवघ्या बारा तासांच्या आत केला जाऊन आरोपींना अटक केली गेली होती. येवला तालुक्यातील एका प्रकरणात केवळ हाडांच्या सांगाड्यावरुन संबंधित गुन्ह्याचा बारा तासांच्या आत छढा लावतानाच सिन्नर तालुक्यातील एका प्रकरणाचाही केवळ मयताच्या अंगातील शर्टास असलेल्या टेलर मार्कवरुन गुन्हा उघडकीस आणण्यात त्यांनी कामगिरी बजावली आहे.
नाशिक ग्रामीण जिल्ह्यातील पेट्रोलिंगच्या शंभर वाहनांवर जीपीएस सिस्टीम कार्यान्वित करण्याबरोबरच व्हॉटस्अ‍ॅप, फेसबुक, ट्विटर आदी सोशल माध्यमांवर पोलिस खात्याचे स्वतंत्र पेजेस तयार करून जिल्ह्यातील नागरिकांच्या तक्रारी व अवैध धंद्याबाबत माहिती देण्याची सुरुवात त्यांनी केली आहे. महिलांच्या सुरक्षेसाठी जिल्ह्यात चार दामिनी पथकांची नेमणूक करतानाच ‘से नो कॅम्पेन’ही सुरू करण्यात त्यांचे योगदान आहे. राज्यातील अतिशय संवेदनशील म्हणून ओळखल्या जाणाºया मालेगाव शहरात जातीय सलोखा कायम राखण्यासाठी ‘रन फॉर युनिटी, रन फॉर पीस आणि रन फॉर सेफ्टी’ या संकल्पनेअंतर्गत गेल्या दोन वर्षांपासून मॅरेथॉनचे आयोजन दराडे यांच्या पुढाकारातून सुरू करण्यात आले असून सुमारे ८ ते १० हजार लोकांचा उत्स्फूर्त सहभाग त्यात लाभला आहे. याखेरीज, मालेगावात कौमी एकता चषक क्रिकेट स्पर्धांचे आयोजन करुन तरुणांमध्ये आत्मविश्वास आणि त्यांना करिअरच्या दृष्टीने मार्गदर्शन करण्याचा उपक्रम त्यांनी हाती घेतला आहे. सार्वजनिक गणेशोत्सवादरम्यान जिल्ह्यात त्रिस्तरीय विघ्नहर्ता गणेशोत्सव बक्षीस योजना सुरू करण्यात आली असून एकूण एक हजारापेक्षा अधिक गावांतील मंडळांनी ‘एक गाव एक गणपती’ची संकल्पना यशस्वीपणे राबविल्याचे श्रेय संजय दराडे यांना जाते. ग्रामीण भागातील दुर्गम भागातील सर्वसामान्य लोकांना तक्रार देणे सुलभ व्हावे म्हणून फिरते पोलीस ठाण्याचा उपक्रम जानेवारी २०१८ मध्ये दराडे यांच्या पुढाकाराने सुरू करण्यात आला असून मुख्यमंत्र्यांच्या हस्ते त्याचे उद्घाटन करण्यात आले आहे. जिल्ह्यात हेल्मेट सक्तीच्या अंमलबजावणीलाही त्यांनी सुरुवात केली असून त्याला बºयापैकी यश लाभताना दिसून येत आहे. पोलीस पाल्यांसाठी रोजगार मेळावा, पोलीस कर्मचाऱ्यांसाठी ‘व्हाईस ऑफ नाशिक’ आयोजन आणि प्रत्येक रविवारी सहलींचे आयोजन, तसेच महिलांसाठी पोलीस मुख्यालयात शेतकरी आठवडा बाजार आदी उपक्रमही त्यांच्या कारकीर्दीतील कामकाजाची ठळक वैशिष्टये म्हणता येईल.

बिझनेस
Business

• 
  बी.एस. राजपाल, मनजीत कॉटन, औरंगाबाद
• 
  जानव्ही र. धारिवाल, ऑक्सीरिच, पुणे
• 
  विनयकुमार, राव आयआयटी अ‍ॅकॅडमी, मुंबई
• 
  विशाल अग्रवाल, प्लास्टो टँक्स अ‍ॅण्ड पाइप्स, नागपूर
• 
  विशाल चोरडिया, सुहाना मसाले, पुणे

भूपेंद्रसिंग राजपाल, व्यवस्थापकीय संचालक, मनजित कॉटन ग्रुप, औरंगाबाद
ॉटन जिनिंग, स्पिनिंग, रिन्युएबल एनर्जी, बांधकाम आणि शैक्षणिक, अशा विविध क्षेत्रांतील गुंतवणुकीसह ‘मनजित कॉटन ग्रुप’ने भूपेंद्रसिंग राजपाल (व्यवस्थापकीय संचालक) यांच्या कुशल आणि धोरणी नेतृत्वाखाली यशस्वी वाटचाल करून बहुविध क्षेत्रांत ठसा उमटविला आहे.
१९८२ मध्ये स्थापन करण्यात आलेल्या ‘मनजित कॉटन ग्रुप’ची प्रमुख कंपनी मनजित कॉटन प्रायव्हेट लिमिटडेने सरकी आणि रुई वेगळे करून कताई करणाऱ्या क्षेत्रात (जिनर ऑफ रॉ कॉटन) भारतातील मोठी कंपनी म्हणून लौकिक मिळविला आहे. भारतातील कापूस उत्पादक सर्व आठ राज्यांत विस्तार असलेली ही कंपनी भारतातून कापसाच्या गाठी निर्यात करणारी मोठी कंपनी आहे.
प्रतिदिन ९ हजार कापसाच्या गाठी उत्पादन क्षमता असणाºया मनजित कॉटन प्रायव्हेट लिमिटडेच्या जिनिंग अ‍ॅण्ड प्रेसिंग कंपन्या असून, वार्षिक क्षमता १.२ दशलक्ष गाठी एवढी आहे. मनजित कॉटन ग्रुपची उत्पादन क्षमता भारतातील एकूण उत्पादनाच्या जवळपास ५ टक्के आहे. अत्याधुनिक तंत्रज्ञान, गुणवत्ता नियंत्रण यंत्रणा असलेल्या या समूहाने नवीन तंत्रज्ञानाचा स्वीकारून सेंद्रिय कपाशीचे उत्पादन घेण्यासाठी शेतकऱ्यांना प्रोत्साहन देत प्रशिक्षितही केले आहे. या समूहाची सर्व प्रकल्प सौर आणि पवन ऊर्जा संचालित आहेत.

जान्हवी धारिवाल, व्यवस्थापकीय संचालक, माणिकचंद ग्रुप
जान्हवी धारिवाल यांनी २००६ मध्ये वाणिज्य शाखेची पदवी मिळविली आणि माणिकचंद उद्योगसमुहामध्ये काम करण्यास सुरूवात केली. त्यांनी सुरूवातीला नंदादीप पेपर प्रॉडक्ट प्रायव्हेट लिमिटेड या छपाईच्या व्यवसायाची धुरा सांभाळली. हा व्यवसाय त्यावेळी पूर्ण तोट्यात होता. जुनी यंत्रणा, कौशल्य नसलेले कामगार, कच्चा माल पुरविण्याचा अडथळा अशा अनेक अडचणी होत्या. त्यांनी व्यवसायात अनेक बद केले. कौशल्यात्मक बदल केले. छपाई, संकलन अशी कामे एकाच छताखाली होऊ लागली. त्यानंतर 'ऑक्सिरिच' या बाटलीबंद पाण्याच्या कंपनीची धुरा त्यांनी सांभाळली. त्यामध्ये तब्बल ३०० टक्के वाढ झाली. धारिवाल समुहाच्या बांधकाम व्यवसायाची धुराही सध्या त्या सांभाळत आहेत. २००९ मध्ये त्यांना बेस्ट वुमेन बिझनेसमन हा पुरस्कार मिळाला.

विनय कुमार, व्यवस्थापकीय संचालक, मुख्य कार्यकारी अधिकारी, राव आयआयटी अकॅडमी, मुंबई
विनय कुमार हे बी.टेक. (मेकॅनिकल इंजिनिअरिंग) आणि मरीन इंजिनिअरिंगमध्ये पदव्युत्तर पदवी प्राप्त अभियंता आहेत. ब्रिटन आणि नॉर्वेस्थित मरीन कंपनीत अधिकारी, तसेच व्यवस्थापन अधिकारी म्हणूनही त्यांनी काम केले आहे.
२००८ मध्ये ते राव आयआयटी अकॅडमीत रुजू झाले. युवा उद्योजक म्हणून त्यांनी ही संस्था शैक्षणिक समूह म्हणून विकसित करण्याचा यशस्वी प्रयत्न केला. त्यांनी सोबत आणलेल्या कॉर्पोरेट जगतातील त्यांचा अनुभव आणि विशेष ज्ञानाच्या आधारे अवघ्या सात वर्षांत या अकॅडमीने राष्ट्रीय स्तरावरील अग्रणी संस्था म्हणून लौकिक मिळवला. शैक्षणिक विश्वस्त संस्थांशी सहकार्य, दर्जेदार आशयघन ऑनलाईन अध्यापन आणि व्यवसाय वृद्धी साधणारे मॉडेल यासारख्या धोरणांनी राव आयआयटी अकॅडमी नावारूपाला आणली. अकॅडमीचा लौकिक, गुणवत्ता आणि दर्जा भविष्यातही कायम राखत येत्या चार-पाच वर्षांत राष्ट्रीय स्तरावर स्पर्धात्मक परीक्षेच्या तयारीच्या बाबतीत सर्वाधिक यशस्वी संस्था म्हणून लौकिक राखील या आत्मविश्वासाने संस्थेचे भवितव्य उज्ज्वल करण्याचा त्यांचा मानस आहे.

िशाल अग्रवाल, संचालक, आर.सी. प्लास्टो टॅन्कस् अ‍ॅण्ड पाइप्स प्रायव्हेट लिमिटेड, नागपूर
आर.सी. प्लास्टो टॅन्कस् अ‍ॅण्ड पाइप्स प्रायव्हेट लिमिटेड ही भारतातील टॅन्क (टाकी) उत्पादन क्षेत्रातील मोठी कंपनी होय. १९९९ मध्ये या क्षेत्रात कंपनीने पदार्पण केले. वॉटर स्टोअरेज टॅन्कस्, पाइप्स आणि फिटिंगसह सर्वोत्कृष्ट दर्जाची प्लास्टिक उत्पादने तयार करणारी ही एक मोठी कंपनी अहे. संचालक विशाल अग्रवाल यांच्या नेतृत्वाखाली या कंपनीने २ हजार रोजगारांची निर्मिती करून ३० टक्के संयुक्त वार्षिक वृद्धीदराने (सीएजीआर) अत्यंत थोड्या अवधीत कंपनीची उलाढाल ५०० कोटींवर नेली. उत्पादनासाठी कंपनीकडे आयातीत आधुनिक यंत्रसामग्री आहे. विश्वास संपादन करून ग्राहकांना खुश करणे हे कंपनीचे ध्येय आहे. एक हजार कोटींची गुंतवणूक करून तीन नवीन मोठे प्रकल्प सुरू करण्याचा या समूहाचा इरादा आहे.
विशाल अग्रवाल यांनी प्लास्टिक इंडस्ट्रीजचा दोन दशकांचा अनुभव आहे. नेहमी उत्साही राहणारे विशाल अग्रवाल यांचा नावीन्यपूर्ण उपक्रमांच्या माध्यमातून सांघिक सहकार्यातून प्रगतीसाठी सदोदित उत्तजेन देण्यात पुढाकार असतो. प्रेरक मार्गदर्शक म्हणून ते विशेषत: महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांत लोकप्रिय आहेत. विदर्भातील विविध औद्योगिक संघटनांचे त्यांनी नेतृत्व केले असून, उद्योजक संघटनेचे ते सक्रिय सदस्य आहेत.

िशाल चोरडिया, अध्यक्ष, महाराष्ट्र राज्य खादी ग्रामोद्योग महामंडळ, संचालक, सुहाना मसाले
प्रविण मसालेवाले आणि सुहाना उद्योगसमुहाचे संचालक म्हणून गेल्या अनेक वर्षांपासून विशाल चोरडिया काम पाहत आहेत. एमबीएची पदवी मिळविल्यावर त्यांनी घरच्या उद्योगात काम करण्यास सुरूवात केली. गेल्या दोन वर्षांपासून महाराष्ट्र राज्य खादी ग्रामोद्योग मंडळाचे अध्यक्ष म्हणून जबाबदारी त्यांनी स्वीकारली. खादी ग्रामोद्योग मंडळाला नवी दिशा देण्याचे काम त्यांनी केले. ग्रामोद्योग महामंडळाचा दृष्टीकोन हा पालकत्व सरकारचे आणि विचार व्यावसायिकतेचा असा असेल. संपूर्ण व्यावसायिकदृष्टीकोन ठेऊनच ग्रामोद्योगांसाठी बाजारपेठ तयार करण्यात येणार आहे. त्यासाठी कलाकार, उत्पादक यांना व्यावसायिक प्रशिक्षणाबरोबरच आवश्यक आर्थिक सहाय्य देखील देण्यासाठी त्यांनी पुढाकार घेतला. विकासातून ग्रामोद्योगाच्या ब्रँडींगचे काम त्यांनी केले आहे. ग्रामीण भागातील लोकांची आर्थिक उन्नती साधायची असेल, तर त्यांच्यात आर्थिक क्षमता निर्माण करणे गरजेचे आहे. ही निर्माण करायची असेल, तर स्थानिक कला आणि उद्योगांनाच व्यावसायिक स्वरुप द्यावे लागेल. त्यामुळे 'मेक इन इंडिया'च्या वस्तूंना जागतिक बाजारपेठेसाठी तयार कले पाहीजे यासाठी त्यांनी महाखादी आणि महाग्राम असे दोन ब्रँड बाजारात आणले. महाखादी अंतर्गत सर्वप्रकारच्या हस्तकला आणि हस्तोद्योगाच्या वस्तू, पदार्थ बाजारात आणण्यात येतील. चप्पल, साबण, अगरबत्ती, मातीची आकर्षक भांडी, बांबूची कारागिरी, दागिने, मध अशा अनेक गोष्टी यात आहेत. महाग्राम अंतर्गत डिटर्जंट, विविध प्रकारची केमिकल अशा गोष्टी बाजारात आणण्यात येत आहेत. लक्ष्य फाऊंडेशनचे अध्यक्ष म्हणूनही ते काम करीत आहेत. होतकरू खेळाडूंना मदत देऊन त्यांना पुढे आणण्यासाठी लक्ष्य फाऊंडेशन काम करीत आहे. प्रवीण मसाले या पारंपरिक ब्रॅँडला त्यांनी सुहाना मसालेच्या रुपाने नवीन झळाळी दिली. यासाठी त्यांनी देशातील बाजाराचा अभ्यास केला. केवळ लोणचे आणि मसाले याबरोबरच रेडी टू कुक उत्पादने आणली. सध्या सुहाना मसालेची १५० विविध उत्पादने आहेत. या उद्योगाची वार्षिक उलाढाल ६०० कोटी रुपये आहे. नऊ ठिकाणी उत्पादन केंद्रे आणि देशविदेशात विक्री केंद्रांचे जाळे उभारले आहे.

सीएसआर (कॉर्पोरेट सोशल रिस्पॉन्सीबिलीटी)
CSR (Corporate Social Responsibility)

• 
  बजाज ऑटो, मुंबई
• 
  सीएट टायर्स, मुंबई
• 
  जेएसडब्ल्यू फाऊंडेशन, मुंबई
• 
  रिलायन्स फाऊंडेशन, मुंबई
• 
  टाटा मोटर्स, मुंबई

बजाज ऑटो, मुंबई
बजाज एज्युकेशन इनिशिएटिव्ह (बीईआय)आणि ई लर्निंग प्रोजेक्ट हे बजाज ऑटोचे दोन प्रकल्प. बीईआय अंतर्गत पिंपरी-चिंचवडमधील ७६ शाळांमध्ये पायाभूत सुविधांचा विकास आणि क्षमता वृद्धीसाठी प्रयत्न केला जातो. ई-लर्निंग प्रकल्प महाराष्ट्र आणि राजस्थानातील १५५० शाळांपर्यंत पोहोचला आहे. जानकीदेवी बजाज ग्राम विकास संस्थेच्या माध्यमातून हे प्रकल्प राबवले जातात. भारतीय युवा शक्ती ट्रस्टलाही बजाज ऑटो सहकार्य करते. औरंगाबाद आणि वर्धा येथे २५००० तरुणांना प्रशिक्षण देऊन पाच वर्षांत १००० उद्योजक घडवण्याचं कार्य हा ट्रस्ट करत आहे. पहिल्या दोन वर्षांत १७७ उद्योजक त्यांनी घडवून दाखवले आहेत.
अधिक माहितीसाठी : https://www.bajajauto.com/corporate-social-responsibility

आरपीजी फाउंडेशन - सीएट टायर्स
मकं कुठे काय कमी पडतंय, याचा अभ्यास करून आरपीजी फाउंडेशननं काही समाजहिताचे कार्यक्रम आखले आणि त्यांची प्रभावी अंमलबजावणी केली. डोळ्यांची काळजी, महिला सबलीकरण, शिक्षण आणि स्थानिक समाजांचा विकास या क्षेत्रात ते कार्यरत आहेत. रोडस्मार्ट, स्वयम, नेत्रांजली, सक्षम, संजीवनी, जीवन आणि पहले अक्षर हे त्यांचे काही महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प.
अधिक माहितीसाठी: https://www.ceat.com/roadsmarrt

जेएसडब्ल्यू फाऊंडेशन, मुंबई
आपल्यापैकी प्रत्येक जण महत्त्वाचा आहे आणि स्वतःला सिद्ध करण्याची संधी प्रत्येकाला मिळायला हवी, या उद्देशानं जेएसडब्ल्यू फाउंडेशन वेगवेगळ्या प्रकल्पांवर काम करते. कुपोषणाची समस्या समूळ सोडवण्यासाठी त्यांचे अथक प्रयत्न सुरू आहेत. शिक्षण सोपं, प्रभावी आणि अर्थपूर्ण व्हावं, तरुणांना कौशल्य विकासाच्या माध्यमातून रोजगार उपलब्ध व्हावा, यासाठी ते कार्यरत आहेत. ग्रामीण महाराष्ट्रात जलसुरक्षा, स्वच्छता, राष्ट्रीय वारशाचं जतन आणि क्रीडा क्षेत्राचा विकास या कामातही जेएसडब्ल्यू फाउंडेशन योगदान देत आहे.
अधिक माहितीसाठी : https://www.jsw.in/foundation/about-jsw-foundation

रिलायन्स फाऊंडेशन, मुंबई
समाजाच्या बदलत जाणाऱ्या गरजा लक्षात घेऊन रिलायन्स फाउंडेशन ही संस्था सातत्याने काम करत आहे. ग्रामविकास, आरोग्य, शिक्षण, विकासासाठी खेळ, कला, संस्कृती आणि वारसा, आपत्कालीन व्यवस्थापन, शहरांचं नवनिर्माण यासाठी ते प्रयत्नशील आहेत.
अधिक माहितीसाठी : https://www.reliancefoundation.org/who-we-are

टाटा मोटर्स, मुंबई
आपल्या प्रकल्पालगत राहणाऱ्या गरीब आणि दुर्बल घटकांचं जीवनमान सुधारण्यासाठी प्रयत्न करणं हे टाटा मोटर्सचं ध्येय आहे. आरोग्य, शिक्षण, रोजगाराच्या संधी आणि पर्यावरण या विषयांकडे त्यांचं विशेष लक्ष असून ६,४४,००० जणांना त्यांच्या विविध योजना-प्रकल्पांचा फायदा होत आहे. शाश्वत विकासासाठी टाटा मोटर्स कटिबद्ध असून व्यवसाय, समाजहित आणि पर्यावरण रक्षण हातात हात घालून वाटचाल करू शकतं, हे त्यांनी सिद्ध केलं आहे.
अधिक माहितीसाठी: https://www.tatamotors.com/corporate-social-responsibility/

राजकारण / प्रॉमिसिंग
Politics:Promising

• 
  कपिल पाटील, प्रदेशाध्यक्ष, लोकतांत्रिक जनता दल
• 
  सचिन अहिर, राष्ट्रवादी, मुंबई
• 
  आ. प्रशांत ठाकूर, भाजपा, पनवेल
• 
  संजय राठोड, शिवसेना, महसूल राज्यमंत्री, यवतमाळ
• 
  सत्यजित तांबे, काँग्रेस, अहमदनगर

सत्यजित तांबे, काँग्रेस, अहमदनगर
महाराष्ट्र युवक काँग्रेसचे अध्यक्ष सत्यजित तांबे हे महाराष्ट्रातील प्रमुख युवा नेत्यांपैकी एक. वयाच्या अवघ्या सोळाव्या वर्षी ते राजकारणात आले. कुटुंबातून राजकीय वारसा असला तरी आपली स्वत:ची छबी निर्माण करण्यात ते यशस्वी झाले. विद्यार्थी काँग्रेसच्या माध्यमातून त्यांनी राज्यभर संघटन केले. २००२ मध्ये विद्यार्थी काँग्रेसचे ते राज्याचे सरचिटणीस झाले. २००७ मध्ये युवक काँग्रेसच्या माध्यमातून त्यांनी सक्रिय राजकारणाला प्रारंभ केला. दोन वेळा ते जिल्हा परिषद सदस्य म्हणून निवडून आले. त्यावेळी नगर जिल्हा परिषदेत ग्रामीण समस्यांवर त्यांनी आवाज उठविला. २००७ ते २०१२ मध्ये युवक काँग्रेसचे प्रदेश सरचिटणीस आणि २०१२ नंतर सलग दोनवेळा प्रदेश उपाध्यक्ष म्हणून त्यांनी युवक काँग्रेसमध्ये काम केले. सप्टेंबर २०१८ मध्ये युवक काँग्रेसचे ते प्रदेशाध्यक्ष झाले.
युवक काँग्रेसच्या वतीने सध्या राज्यभर चलो पंचायत अभियान राबविले जात आहे. २५ हजार गावे आणि पाच कोटी लोकसंख्येपर्यंत पोहोचण्याचे त्यांचे उद्दिष्ट आहे. फडणवीस सरकारची चतुर्थ वर्षपूर्ती त्यांच्या नेतृत्वाखाली युवक काँग्रेसने अनोखी निषेध आसने घालून साजरी केली. त्यांच्या या आंदोलनाची देशभर दखल घेतली गेली. महागाईच्या विरोधात त्यांनी राज्यभर आंदोलन छेडले. बेरोजगार युवकांना मार्गदर्शन करण्यासाठी त्यांनी अहमदनगर जिल्ह्यात जॉब फेअर आयोजित केले होते. त्यांचे जयहिंद युवा संघटनही लोकप्रिय आहे.

सचिन अहिर, राष्ट्रवादी काँग्रेस, मुंबई अध्यक्ष
एक कामगार ते मंत्री असा सचिन अहिर यांचा प्रवास आहे. खटाऊ फॅब्रिक्स ग्रुपमध्ये कामगार असलेले अहिर संघटन कौशल्यामुळे पुढे कामगारांचे नेते बनले. आंतरराष्ट्रीय ख्यातीच्या राष्ट्रीय मिल मजदूर संघाचे गेली २२ वर्षांपेक्षा अधिक काळ ते अध्यक्ष आहेत. महाराष्ट्र राज्य राष्ट्रीय कामगार संघातही ते २२ वर्षांपासून कार्यरत आहेत. मुंबईसह महाराष्ट्र,आणि गुजरात बॉर्डरपर्यंत २५० कारखाना व आस्थापनातील कामगारांचे यशस्वी नेतृत्व ते करीत आहेत. मुंबईत बंद पडलेल्या गिरण्यांच्या कामगारांना त्यांनी कोट्यवधी रुपयांची देणी मिळवून दिली. महेंद्र अ‍ॅण्ड महेंद्र तसेच माझगाव डॉगसारख्या नामवंत कंपन्यांतील कामगारांचे नेतृत्व त्यांच्याकडे आहे. ओला, उबर या असंघटित कामगारांच्या लढ्याचे ते नेतृत्व करत आहेत. ऑक्टोबर २०१८ चा त्यांचा हा लढा देशभर गाजला. मुंबई राष्ट्रवादी कॉंग्रेसचे ते चौथ्यांदा अध्यक्ष झाले आहेत. १९९९ मध्ये राष्ट्रवादी काँग्रेसकडून आमदार म्हणून ते निवडून आले. सलग तीनवेळा ते आमदार म्हणून विजयी झाले. इंधन दरवाढ, शाळांची दुरवस्था, नालेसफाई, भाववाढ, बेकारी अशा मुंबईकरांना भेडसावणाºया समस्यांवर त्यांनी रान उठविले. सन २००९ ते २०१३ या काळात ते गृहनिर्माण राज्यमंत्री होते. मुंबईतील गिरणी कामगारांना घराचा हक्क मिळवून दिला. विधीमंडळातील उल्लेखनीय कामाबद्दल उत्कृष्ट संसदपटू म्हणून राष्ट्रपतींच्या हस्ते त्यांना गौरविण्यात आले. मुंबई गृहनिर्माण आणि पुनर्रचना मंडळाचे सभापतीपद म्हणून काम करताना मुंबईतील धोकादायक इमारतींच्या दुरुस्ती-पुनर्रचनेचे काम त्यांनी युद्धपातळीवर केले.

आमदार प्रशांत ठाकूर, रायगड भाजपा जिल्हाध्यक्ष
‘आपल्या घरातील माणूस’ अशी प्रशांत ठाकूर यांची पनवेल शहरात ओळख बनली आहे. निवडणुकीपुरते राजकारण व इतर वेळी सर्वपक्षीयांशी सलोख्याचे संबंध ही त्यांची कार्यपद्धती मतदारसंघात वैशिष्ट्यपूर्ण ठरली आहे. खासदार रामशेठ ठाकूर हे त्यांचे वडील. त्यामुळे लहानपणापासूनच प्रशांत यांना राजकारणाची ओढ लागली. पनवेल नगरपरिषद ही त्यांची राजकारण आणि समाजकारणाची प्रयोगशाळा ठरली. २००६ मध्ये ते नगरसेवक म्हणून निवडून आले व नगराध्यक्षही झाले. २००९ मध्ये काँग्रेसच्या तिकिटावर ते विधानसभेत पोहोचले. २०१४ साली सायन-पनवेल महामार्गावर खारघर येथे सुरु झालेल्या टोलच्या विरोधात स्वपक्षाविरोधात त्यांनी आंदोलन केले. २०१४ सालची निवडणूक भाजपतर्फे लढवून ते दुसऱ्यांदा विधानसभेत गेले. नवी मुंबई जवळच्या पनवेल शहरात महापालिका करण्यात त्यांची महत्त्वाची भूमिका आहे. पनवेल महानगरपालिकेची २०१६ मध्ये पहिली निवडणूक ठाकूर यांच्या नेतृत्वाखाली भाजपने जिंकली. पनवेल शहराला शहरी तोंडवळा देण्यात त्यांची महत्त्वाची भूमिका राहिली. २०१८ मध्ये सिडकोच्या अध्यक्षपदी त्यांची निवड झाली. विधीमंडळाच्या लोकलेखा समितीचे सदस्य, जनार्दन शिक्षण प्रसारक संस्थेचे संचालक, रामशेठ ठाकूर सामाजिक विकास मंडळाचे अध्यक्ष, महाराष्ट्र प्रदेश बॅडमिंटन असोसिएशनचे उपाध्यक्ष, अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषदेचे पनवेल शाखाध्यक्ष आदी पदे ते भूषवित आहेत. सध्या ते रायगड जिल्हा, नवी मुंबई भाजपचे अध्यक्ष आहेत. पनवेलमध्येच तीनशे खाटांचे रूग्णालय मंजूर करण्यात त्यांचा पुढाकार आहे.
नेहरू युवा केंद्राचा ‘बेस्ट यूथ अवॉर्ड’ तसेच भारत सरकारच्या युवक आणि खेळ मंत्रालयाचेही पुरस्कार त्यांना मिळाले आहेत. काँग्रेसचे तत्कालीन सरचिटणीस राहुल गांधी यांनी त्यांची ‘टॅलेंट हंट प्रोग्राम’ मध्ये निवड केली होती.

आ. कपिल पाटील, प्रदेशाध्यक्ष, लोकतांत्रिक जनता दल
राजकीय वारसा असल्याशिवाय आमदार होता येत नाही, अशा समजुतीच्या काळात शिक्षक आई, वडिलांचा वारसा लाभलेले कपिल पाटील विधानपरिषदेत सलग तिसऱ्यांदा आमदार आहेत. कायदे करवून घेणारा अभ्यासू व लढाऊ आमदार म्हणून त्यांची ओळख बनली आहे. कपिल पाटील हे मूळचे समाजवादी कार्यकर्ते. राष्ट्र सेवा दल, छात्रभारती विद्यार्थी संघटना व समाजवादी चळवळीतून ते पुढे आले. कार्यकर्ता, पत्रकार ते आमदार असा त्यांचा प्रवास घडला. या तीनही भूमिकांत ते आजही वावरतात. मराठवाडा विद्यापीठाचे नामांतर आंदोलन, मंडल आयोगाची अंमलबजावणी, मुस्लिम ओबीसी संघटना, सच्चर आयोगाची अंमलबजावणी, रात्रशाळा वाचविण्यासाठीचा लढा, अण्णांचे भ्रष्टाचारविरोधी आंदोलन अशा विविध चळवळीत ते सक्रिय राहिले.
२००६ साली ते शिक्षक आमदार झाले. राज्यात शिक्षकांना ‘शिक्षण सेवक’ म्हणून संबोधले जात होते. हा शिक्षकांचा अवमान आहे, अशी भूमिका घेत विधीमंडळात खासगी विधेयक आणून त्यांनी हा शब्द हटविला. मुस्लिमांसाठी स्वतंत्र अल्पसंख्याक विभाग, महिला कर्मचाऱ्यांसाठी सहा महिन्यांची प्रसूती रजा, राज्यातील आठ हजार वस्तीशाळा शिक्षकांना सेवेत कायम करण्याचा निर्णय, सीबीएससीच्या धर्तीवर दहावी-बारावीच्या अभ्यासक्रमात बदल, मुंबईतील शिक्षकांना १ तारखेला राष्ट्रीयकृत बँकेतून पगार हे निर्णय पाटील यांनी विधीमंडळाच्या माध्यमातून केले. अंधश्रद्धा निर्मूलन कायद्याला विरोध झाला. त्यावेळी ‘नरबळी आणि जादूटोणा विरोधी विधेयक’ असे पर्यायी नाव सुचवत हा कायदा त्यांनी मंजूर करवून घेतला. त्यांच्या विधीमंडळातील कामगिरीचे शिवसेना, राष्ट्रवादी, कॉंग्रेस या पक्षांनीही कौतुक केले.
सरकारने मुंबईत आमदारांना सवलतीच्या दरात स्वतंत्र घरे दिली. ‘मुंबईत गरिबांना घरे नाहीत. अशावेळी लोकप्रतिनिधी, सनदी व न्यायीक अधिकारी यांना सरकारी कोट्यातून घरे कशाला?’,अशी भूमिका घेत घर नाकारणारे पाटील हे पहिले आमदार. ते आमदार झाले, पण सतत लिहिते राहिले. सामाजिक विषयांवर नियमितपणे ते आपला ‘ब्लॉग’ लिहितात. सोशल मीडियावरही ते सरकारला प्रश्न विचारतात.

संजय राठोड, शिवसेना, महसूल राज्यमंत्री, यवतमाळ
ामान्य शेतकऱ्याचा मुलगा ते राज्याचा महसूल राज्यमंत्री असा संजय राठोड यांचा प्रवास आहे. शिवसैनिक म्हणून त्यांनी राजकीय जीवन सुरू केले. गत तीस वर्षे ते या पक्षासोबत निष्ठेने आहेत. तीन वेळा ते आमदार झाले. केवळ आपला 'दिग्रस' हा मतदारसंघच नाही तर यवतमाळ जिल्ह्यात त्यांनी काम केले. २०१४ च्या निवडणुकीत सर्वाधिक मते घेणाऱ्या आमदारांत ते विदर्भात प्रथम तर राज्यात दुसऱ्या स्थानावर होते. लोकांना सहज उपलब्ध होणारा नेता अशी त्यांची जिल्ह्यात ओळख आहे. या जिल्ह्याचे पालकमंत्री असताना त्यांनी 'जनता दरबार' सुरू केला. पुढे हाच उपक्रम राज्य शासनाने सर्वत्र राबविला. या उपक्रमात जनतेच्या समस्या जागेवरच निकाली काढण्याचा प्रयत्न त्यांनी केला. अनेक आरोग्य शिबिरे घेतली. यवतमाळच्या जिल्हा रुग्णालयात रुग्णांच्या सेवेसाठी गरज पडेल तेव्हा ते शिवसैनिकांना तैनात करतात. बंजारा समाजाचेही ते नेते आहेत. या समाजाची काशी म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या पोहरादेवी (जि. वाशिम) येथे त्यांनी घेतलेल्या मेळाव्यास सुमारे २५ लाख बंजारा बांधव उपस्थित होते. या समाजाची संस्कृती जतन करण्यासाठी पोहरादेवी येथे 'नगारा' नावाचे संग्रहालय उभारण्याचे कामही त्यांनी हाती घेतले आहे.

राजकारण / सीनिअर
Politics:Senior

• 
  आ. बाळासाहेब थोरात, काँग्रेस, अहमदनगर
• 
  चंद्रशेखर बावनकुळे, भाजपा, नागपूर (ऊर्जा मंत्री)
• 
  चंद्रकांत पाटील, भाजपा, कोल्हापूर (महसूल मंत्री)
• 
  आ. छगन भुजबळ, राष्ट्रवादी, नाशिक
• 
  रामदास कदम, पर्यावरण मंत्री, शिवसेना, मुंबई
• 
  संजय निरुपम, मुंबई काँग्रेस अध्यक्ष, मुंबई

बाळासाहेब थोरात, माजी मंत्री (अहमदनगर)
ाजी महसूलमंत्री बाळासाहेब थोरात यांच्या कुटुंबात वडील सहकारमहर्षी भाऊसाहेब थोरात यांच्या रूपाने सहकाराचा वारसा होता. दिवंगत भाऊसाहेब हे सक्रीय राजकारणापेक्षा सहकारात रमणारे! त्यांच्यामुळे साम्यवाद व काँग्रेसच्या विचारांचे धडे बाळासाहेबांना घरातच मिळाले. पुण्याच्या विधी महाविद्यालयात कायद्याचे शिक्षण घेताना बाळासाहेबांनी विद्यार्थी चळवळीत सक्रीय सहभाग घेतला. ‘पाणी पंचायत’चे काम करताना पाणी प्रश्नावर जनजागृती केली. त्याच काळात मीटर हटाव, परीक्षा शुल्क माफी आदी चळवळींत त्यांनी सहभाग नोंदवला. सामाजिक व राजकीय जीवनाचा तो श्रीगणेशा होता.
कायद्याचे शिक्षण पूर्ण झाल्यावर संगमनेर हेच त्यांनी आपले कार्यक्षेत्र ठरविले. १९७८ मध्ये जोर्वे या आपल्या गावी त्यांनी अमृतवाहिनी सहकारी दुग्ध उत्पादक संस्थेची स्थापना केली. बाळासाहेब हे मुलत: आंदोलक पिंडाचे होते. विडी कामगारांचा ऐतिहासिक लढा ते लढले. त्यासाठी कारावासही पत्करला. त्याच काळात मराठवाडा विद्यापीठाची नामांतर चळवळ, संगमनेर आणि परिसरातील शेतकऱ्यांसाठी लढा, कायद्याच्या पातळीवरील सर्वसामान्यांच्या संघर्षाला साथ देण्याचे कामही या उमेदीच्या काळात त्यांनी केले. लोकाग्रहास्तव १९८५ मध्ये विधानसभेची निवडणूक लढवून बाळासाहेब तत्कालीन विधिमंडळात सर्वात कमी वयाचे आमदार म्हणून ते दाखल झाले. आमदार झाल्यावरही संघर्षाचा वसा कायम ठेवत त्यांनी संगमनेर व अकोले तालुक्याला भंडारदरा धरणातून हक्काचे पाणी मिळावे, यासाठी भंडारदरा धरणाच्या पाण्याच्या फेरवाटपाचा लढा उभारला. सन १९८९ मध्ये या लढ्यालाही यश मिळाले. ३० टक्के पाणी उचलण्यास शासनस्तरावरून परवानगी मिळाली.
संगमनेर विधानसभा मतदार संघावर काँग्रेस पक्षाचे उमेदवार म्हणून सतत वर्चस्व मिळवित त्यांनी आपली पकड मजबूत केली. याच काळात तत्कालीन संगमनेर भाग सहकारी साखर कारखाना, संगमनेर तालुका दुग्ध उत्पादक संघ, पतसंस्था फेडरेशन आदी संस्थांचे नेतृत्व त्यांनी केले. गाव तेथे सहकारी संस्था या न्यायाने त्यांनी ग्रामीण भागात सहकार रुजविला. १९९९ मध्ये महाराष्ट्राच्या मंत्रिमंडळात पाटबंधारे व लाभक्षेत्र विकास राज्यमंत्री म्हणून त्यांना कामाची संधी मिळाली. त्यांच्या याच मंत्रिपदाच्या काळात रखडलेल्या निळवंडे धरणाच्या कामाला गती मिळाली. ‘आधी पुनर्वसन मग धरण’ हा राज्याला दिशा देणारा उपक्रम त्यांनी सुरू केला. अडचणींवर मात करीत निळवंडे धरणाचे कामही पूर्ण झाले.
सलग ३० वर्षे महाराष्ट्र विधानसभेत आमदार असलेल्या बाळासाहेबांनी कृषीमंत्री, जलसंधारण, महसूलमंत्री, शिक्षणमंत्री, राजशिष्टाचार अशी अनेक खाती अतिशय प्रभावीरित्या सांभाळली आहेत. विलासराव देशमुख, सुशीलकुमार शिंदे, अशोक चव्हाण, पृथ्वीराज चव्हाण या सर्व मुख्यमंत्र्यांच्या मंत्रिमंडळात बाळासाहेबांचा समावेश एक प्रभावी मंत्री म्हणून राहिला आहे.
२००४ मध्ये कृषी खात्याचे मंत्री म्हणून केलेल्या कार्याचा उल्लेख विरोधक देखील आदराने करतात, हे त्यांच्या प्रभावी कार्यशैलीचे यश आहे. याच काळात राज्याच्या कृषी क्षेत्राला दिशा देणारा १ लाख शेततळी उभारण्याची निर्णय त्यांनी यशस्वी करून दाखविला. कृषी खाते त्यांच्याच काळात सर्वाधिक लोकाभिमुख झाले. महापीक अभियान, माती व पोत परीक्षण केंद्रे, कृषीदिंडी, विद्यापीठ आपल्या दारी, पीक विमा, महापीक बाजार, शेतकरी अपघात विमा योजना, महाकृषी संचार आदी उपक्रम त्यांच्याच कार्यकाळात सुरू झाले आणि यशस्वीरित्या राबविले गेले. बाळासाहेबांच्या मंत्रीपदाचा कालखंड हा सर्वाधिक कृषी उत्पादनाचा कालखंड म्हणून ओळखला जातो, हे त्यांच्या नेतृत्वाचे यश होते.
बाळासाहेब कॉंग्रेस विचारांचे कडवे पाईक म्हणून कॉंग्रेस वतुर्ळात ओळखले जातात. गुजरात राज्यातील कॉंग्रेसच्या उमेदवार छाननी समितीचे अध्यक्ष, हिमाचलमध्ये कॉंग्रेसचा नेता निवडीचे अधिकार आणि नुकतेच काँग्रेसच्या वर्किंग कमिटीचे कायमस्वरुपी निमंत्रित सदस्य या त्याना मिळालेल्या २०१४ नंतरच्या जबाबदाऱ्या त्यांच्या नेतृत्वावर शिक्कामोर्तब करतात.

संजय निरुपम, मुंबई काँग्रेस अध्यक्ष, मुंबई
पत्रकार ते राजकारणी या प्रवासातील यश्स्वी नेत्यांपकी अलीकडचे मोठे नाव म्हणजे संजय निरूपम. बिहारमधील रोहतस या गावी शालेय शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर निरूपम यांनी पाटणा येथून महाविद्यालयीन शिक्षण पूर्ण केले. राज्यशास्त्रातून पदवी घेतल्यानंतर पत्रकारीतेतील उमेदवारीसाठी १९८६ मध्ये त्यांनी राजधानी दिल्ली गाठली. १९८८ साली ‘जनसत्ता’मधील नोकरीच्या निमित्ताने ते मुंबईत आले आणि मुंबईकर बनून गेले. पत्रकारितेच्या या प्रवासात १९९३ साली शिवसेनेचे हिंदी मुखपत्र असणारा ‘दोपहर का सामना’ मध्ये निरूपम यांची कार्यकारी संपादकपदी झालेली नियुक्ती त्यांच्या राजकीय जीवनाला सुरूवात करणारी ठरली. त्यानंतर अवघ्या तीनच वर्षात म्हणजे १९९६ मध्ये शिवसेनेकडून त्यांची राज्यसभेवर नियुक्ती करण्यात आली. मराठी बाण्याच्या शिवसेनेने एका अमराठी, उत्तर भारतीय माणसाला राज्यसभेवर पाठविण्याची ती पहिलीच वेळ होती. राज्यसभेत आणि पयार्याने राष्ट्रीय स्तरावर शिवसेनेची भूमिका खंबीरपणे मांडण्याचे काम त्यांनी चोख बजावले. अल्पावधीत त्यांनी आपला ठसा उमटवल्याने २००१ साली दुसऱ्यांदा ते राज्यसभेत पोहचले. २००५ साली शिवसेनेतून बाहेर पडत निरूपम यांनी काँग्रेसचा झेंडा हाती घेतला. काँग्रेस पक्षाचे प्रवक्ते, महाराष्ट्र प्रदेश सरचिटणीस अशी पदे सांभाळतानाच गोवा, गुजरात आणि नागालँड मध्ये काँग्रेस निरीक्षक म्हणून त्यांनी महत्वाची भूमिका बजावली. या दरम्यान २००८ साली प्रथमच बिग बॉस या रिअ‍ॅलिटी शोमध्ये ते स्पर्धक म्हणून उतरले. अशाप्रकारच्या रिअ‍ॅलिटी शोमध्ये उतरणारा पहिला राजकीय नेता म्हणूनही त्यांचा उल्लेख त्यामुळे केला जातो. पुढच्याच वर्षी २००९ साली उत्तर मुंबई लोकसभा मतदारसंघातून विजय मिळवत काँग्रेस सदस्य म्हणून निरूपम लोकसभेत दाखल झाले. आक्रमक परंतु अभ्यासपूर्ण मांडणी हे त्यांच्या वक्तृत्वाचे खास वौशिष्टय त्यामुळे २०१३ - १४ च्या अर्थसंकल्पीय चर्चेच्या सुरुवातीचे भाषण करण्याची संधी निरूपम यांना मिळाली. २०१५ साली मुंबई विभागीय काँग्रेसच्या अध्यक्षपदाची सुत्रे संजय निरूपम यांच्याकडे सोपविण्यात आली. मुंबई काँग्रेस म्हणजे दिग्गज नेते आणि त्यांचे मजबूत गट. कोणतीही राजकीय पार्श्वभूमी नाही, शिवसेनेसारख्या विरोधी विचारांचा राजकीय इतिहास. त्यामुळे अध्यक्षपदाची सुत्रे स्वीकारल्यापासूनच निरूपम यांना प्रचंड विरोधाला सामोरे जावे लागले. या संघर्षातही त्यांनी खमकेपणाने पक्षाची धुरा वाहिली. केंद्र आणि राज्य सरकारविरोधात आंदोलने, मोर्चांचा धडाका उडवून दिला. २०१६ साली धारावी येथील राहुल गांधी यांच्या पदयात्रेचे देशभर कौतुक झाले. विशेष म्हणजे ३० वर्षांपुर्वी दिवंगत राजीव गांधी यांनीही धारावी परिसरातच पदयात्रा काढली होती. राज्य आणि केंद्र सरकारविरोधात आंदोलने, मोर्चे काढत, भ्रष्टाचाराची प्रकरणे लावून धरत संजय निरूपम आज काँग्रेसमधील एक महत्वाचे नेते म्हणून उदयास आले आहेत.

चंद्रशेखर बावनकुळे, ऊर्जा, उत्पादन शुल्क मंत्री (नागपूर)
चंद्रशेखर बावनकुळे यांचा शेतकरी कुटुंबात जन्म. अशा कुटुंबात जन्मल्यावर जी आर्थिक आव्हाने असतात ती आ वासून उभीच होती. अशातच दोन वेळचे अन्न देणारी शेतीही वीज प्रकल्पात गेली. उदरनिर्वाहासाठी शेतमजुरी केली, अखेर ऑटोचे स्टेअरिंग हातात घेतले. भाड्याच्या घरात राहून जीवनाचा गाडा पुढे रेटला. परंतु सामाजिक विकासाची तळमळ मनात कायमच होती. एका आंदोलनाने त्यांच्यातील नेतृत्वगुण पुढे आले आणि पाहता-पाहता ऑटोचालक ते जिल्हा परिषद सदस्य आणि आमदार ते थेट कॅबिनेट मंत्री अशी मजल त्यांनी मारली. अशा या व्यक्तिमत्त्वाचे नाव आहे चंद्रशेखर बावनकुळे. कामठी विधानसभा मतदारसंघातून पहिली हॅट्ट्रिक मारणारे बावनकुळे आता राज्याच्या नेतृत्वात महत्त्वाची भूमिका बजावत आहेत.
चंद्रशेखर बावनकुळे यांचे मूळगाव खसाळा (ता. कामठी) हे असून त्यांची शेती कोराडी वीज प्रकल्पात गेली. रोजगाराचे दुसरे साधन नसल्याने त्यांनी कोराडी येथे येऊन रोजगारासाठी प्रयत्न केले. त्यातच त्यांना ऑटो चालवून स्वयंरोजगार करण्याचा मार्ग सुचला. काही काळ त्यांनी ऑटो चालविण्याचे काम केले. त्यातून त्यांचा जनसंपर्क वाढला. प्रकल्पात गेलेल्या लोकांना न्याय मिळवून देण्यासाठी प्रयत्न चालविले. प्रकल्पग्रस्तांना एका छताखाली आणून लढा उभारण्याच्या हेतूने १९९० मध्ये ‘छत्रपती सेना’ स्थापन केली. उदरनिर्वाहासाठी कंत्राटदार म्हणून त्यांनी कामही सुरू केले. १९९४ पर्यंत या संघटनेच्या माध्यमातून बावनकुळे यांनी प्रकल्पग्रस्तांच्या न्याय्य हक्कासाठी लढा दिला. एका आंदोलनादरम्यान नितीन गडकरी यांच्याशी त्यांचा परिचय झाला आणि त्यानंतर भारतीय जनता पक्षात ते प्रवेशकर्ते झाले़ भारतीय जनता पक्षाच्या तिकिटावर त्यांनी १९९७ मध्ये जिल्हा परिषदेची निवडणूक कोराडी क्षेत्रातून लढविली, त्यात ते विजयी झाले. २००२ मध्ये दुसऱ्यांदा जिल्हा परिषद निवडणुकीत विजय मिळविला आणि विरोधी पक्षनेत्याची माळ त्यांच्या गळ्यात पडली. विरोधी पक्षनेता म्हणून जिल्हा परिषद त्यांनी चांगलीच गाजविली. अशातच २००४ मध्ये भाजपने कामठी विधानसभेसाठी त्यांचे नाव निश्चित केले. त्या निवडणुकीत त्यांनी तत्कालीन राज्यमंत्री सुलेखा कुंभारे यांचा पराभव केला. २००९ मध्ये दुसऱ्यांदा विजयी झाले. २०१०-११ या कालावधीत भारतीय जनता पक्षाने नागपूर जिल्हाध्यक्षपद त्यांच्याकडे सोपविले. त्याची जबाबदारीही त्यांनी यशस्वीपणे पार पाडली. जिल्हाध्यक्षानंतर त्यांना भाजपचे प्रदेश सचिव करण्यात आले. लाखावर मते घेण्यासोबतच कामठी विधानसभा मतदारसंघातून पहिली हॅट्ट्रिक मारण्याचा विक्रमही बावनकुळे यांनी नोंदविला.
२०१४ मध्ये राज्यात भाजपाचे सरकार आल्यानंतर बावनकुळे यांचा राज्यमंत्रीमंडळात समावेश झाला. त्यांच्याकडे ऊर्जा व उत्पादन शुल्क विभागाची जबाबदारी देण्यात आली. ऊर्जा विभागात त्यांनी केलेल्या सुधारणा आणि कामाच्या धडाक्यामुळे ऊर्जावान ऊर्जामंत्री म्हणून त्यांना ओळखले जाते. मंत्री म्हणून काम करीत असताना त्यांनी अनेक महत्वपूर्ण निर्णय घेतले आहेत. त्यामध्ये मुंबई नजीक असलेल्या व युनेस्कोद्वारा जागतिक वारसा मान्यताप्राप्त घारापुरी (एलीफंटा) बेटाचे ७० वर्षात पहिल्यांदाच विद्युतीकरण, या कामाचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनीही कौतुक केले आहे. उदय योजनेच्या उद्दिष्ट पूर्ततेत महाराष्ट्राचा प्रथम क्रमांक, राज्यात कुठेही भारनियमन नाही, एप्रिल २०१८ मध्ये विक्रमी वीजपुरवठा, ग्राम स्वराज्य अभियानांतर्गत राज्यात दलित वस्तीत १०० टक्के विद्युतीकरण, पैसे भरून प्रलंबित कृषीपंपांना आता एचव्हीडीएस योजनेतून वीजजोडणी, मुख्यमंत्री सौरकृषी वाहिनीद्वारे कृषिपंपांना सौर उर्जेद्वारे दिवसाही वीज, राज्यात १० हजार सौर कृषीपंप बसवण्याचा पथदर्शी प्रकल्प, यापैकी ८ हजार कृषीपंप विदर्भातील शेतकरी आत्महत्याग्रस्त जिल्ह्यांमध्ये, राज्यातील उपसा सिंचन योजना सौरऊर्जेवर आणण्याचा प्रयत्न, कंत्राटदार आणि कर्मचाऱ्यांचे देयक ऑनलाईन अदा करणारी महावितरण देशातील पहिलीच वीज कंपनी, लॉन्ड्री व्यावसायिकांना स्वस्त दरात वीज या निर्णयांचा समावेश आहे.

चंद्रकांत पाटील, सार्वजनिक बांधकाम, महसूल, कृषी मंत्री (कोल्हापूर)
मुंबईतील कापड गिरण्यांतील चाय किटलीवाल्याचा मुलगा ते राज्याच्या मंत्रिमंडळातील कॅबिनेट मंत्री अशी कोणत्याही सर्वसामान्य माणसाला अभिमान वाटावी अशीच चंद्रकांत पाटील यांची कारकिर्द आहे. ‘गुजरातचा चायवाला’ देशाचा पंतप्रधान झाला. आता मुंबईतील चायवाल्याचा मुलगा महाराष्ट्राच्या मंत्रिमंडळात दोन नंबरचा मंत्री झाला आहे व भविष्यात तो कदाचित मुख्यमंत्रीही होऊ शकेल. ही सगळी किमया भाजप या पक्षाची व पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या प्रभावाची आहे. तसे पाटील यांचे वडील मूळचे शेतकरी. भुदरगड तालुक्यातील गारगोटीजवळ त्यांचे खानापूर म्हणून सुमारे तीन हजार लोकवस्तीचे छोटेसे गाव. परंतु गावात पोट भरत नाही म्हणून आमदार पाटील यांचे वडील बच्चू पाटील हे मुंबईत गेले. मफतलाल नंबर २ या मिलमध्ये ते नोकरीस होते. मिलच्या कँटीनमध्ये किटलीबॉय अशी त्यांची नोकरी होती. त्यामुळे आमदार पाटील यांचा जन्म, बालपण व शिक्षणही मुंबईतच झाले. त्यावेळी ते हार्बर स्टेशन परिसरात ते राहत होते. दादरच्या राजा शिवाजी विद्यालयात त्यांचे अकरावीपर्यंतचे शिक्षण झाले. व्हीटीच्या सिद्धार्थ कॉलेजमधून ते कॉमर्स शाखेचे पदवीधर होऊन बाहेर पडले. कॉलेजला असतानाच त्यांचा अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषदेशी संपर्क आला. महाविद्यालयीन शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्यांनी संघटनेसाठी पूर्णवेळ वाहून घेण्याचा निर्णय घेतला. संघटनेचे १९८० ते ९३ अशी १३ वर्षे ते पूर्णवेळ कार्यकर्ते म्हणून फिरत होते. त्यांच्याकडे जळगाव, धुळे, नाशिक, विदर्भ व नंतरच्या टप्प्यात गुजरात व गोवा राज्यांत काम करण्याची जबाबदारी होती. त्याचवेळी त्यांची नरेंद्र मोदी, अमित शहा यांच्याशी ओळख झाली. ‘अभाविप’चे ते १९९० ते ९३ अखिल भारतीय सरचिटणीस होते. हे काम केल्यानंतर ते मूळ गावी खानापूरला परतले व दोन वर्षे शेती केली. पुढे १९९५ च्या सुमारास टेलिमॅट्रिक्स नावाच्या संगणक कंपनीचे संचालक झाल्यावर ते पुन्हा कोल्हापुरात स्थायिक झाले.
आमदार पाटील यांच्या राजकारणावर राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचा पगडा आहे. त्यांची जडणघडणही त्याच मुशीतून झाली आहे. संघाचे ते १९९५ ते ९९ पर्यंत कोल्हापूर विभागाचे (कोल्हापूर, सांगली व सातारा जिल्ह्यांचा समावेश) सहकार्यवाह होते. २००४ ला ते भाजपचे राज्य चिटणीस झाले. त्यांच्याकडे २००६ ला पक्षाच्या राज्य सरचिटणीसपदाची जबाबदारी आली. २००८ ला पुणे पदवीधर मतदारसंघातून ते राष्ट्रवादी काँग्रेसच्या राजेश पाटील-वाठारकर यांचा नऊ हजार मतांनी पराभव करून आमदार झाले. त्यानंतर २००९ ला ते भाजपचे राज्य उपाध्यक्ष झाले. पुणे पदवीधर मतदारसंघातून २०१४ ला झालेल्या निवडणूकीत दुसऱ्यांदा आमदार झाले. विधान परिषदेत ते पक्षाचे प्रतोद होते, आता ते सभागृह नेते असल्यामुळेच त्यांचे मंत्रिमंडळातील स्थान दोन नंबरचे आहे. शिवाजी व सोलापूर विद्यापीठांच्या सिनेटवर ते आहेत. मितभाषी, कार्यकर्त्याला सन्मान देणारे व विकासाचा स्वत:चा असा एक दृष्टिकोन असलेला नेता अशी आमदार पाटील यांची ओळख आहे. दिवंगत नेते प्रमोद महाजन यांच्याशी त्यांचे अतिशय चांगले संबंध होते.
राज्याच्या राजकारणात आज भाजपमध्ये मुख्यमंत्र्यांनंतर कोण असा जेव्हा विचार केला जातो तेव्हा चंद्रकांत पाटील यांचेच नाव पुढे येते. शिवसेनेबरोबरच्या वादात समेटाचे प्रयत्न असोत की सीमाप्रश्नी समन्वयाची भूमिका असो; त्यासाठी मंत्री पाटील यांच्यावरच जबाबदारी सोपवली जाते. मागील दोन वर्षात मराठा समाजाचे मोर्चे, त्यावरून दुभंगलेले समाजमन, सरकारबध्दल वाढलेला आक्रोश आणि मराठा समाजाला १६ टक्के आरक्षणाचा निर्णय याचे सगळे श्रेय चंद्रकांत पाटील यांनाच जाते. ते मुख्यमंत्र्यांनीही जाहीरपणे मान्य केले आहे. मंत्री पाटील यांनी हा विषय अत्यंत कुशलतेने हाताळला व राज्य सरकारची एका मोठ्या कोंडीतून सुटका केली. सरकारचे संकटमोचक म्हणूनही त्यांची भूमिका राहिली. पश्चिम महाराष्ट्राच्या राजकारणात बेदखल भाजपची दोन्ही काँग्रेसना दखल घ्यायला लागेल एवढी ताकद वाढविण्यात त्यांना चांगलेच यश आले आहे. महाराष्ट्राच्या राजकारणात पश्चिम महाराष्ट्र हा पूर्वापार काँग्रेसच्या विचारांचा गड मानला गेला; परंतु त्याला धक्का देण्याचे काम चंद्रकांत पाटील यांनी केले आहे. दोन्ही काँग्रेसमध्ये दुर्लक्षित राहिलेल्या बहुजन समाजातील नेतृत्वाला भाजपमध्ये घेऊन संधी देण्यात त्यांनी पुढाकार घेतला आहे. व्यक्तिगत त्यांच्या फार कमी गरजा आहेत. इस्त्री केलेले दोन पांढरे शर्ट व दोन पॅन्ट झाल्या की पुरे असे ते जाहीरपणे सांगतात. घरी त्यांच्यासह पत्नी, आई व सासू एवढेच चौकोनी कुटुंब. राहणीमानही अत्यंत साधे. त्यामुळे पक्षासाठी सर्वकाही देणारा नेता अशी त्यांची ओळख आहे. पक्षसंघटनेत व सरकारमध्येही त्यांचा जो दबदबा आहे, त्याचे हे देखील महत्वाचे कारण आहे. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी, पक्षाध्यक्ष अमित शहा यांच्याशी थेट व्यक्तिगत संबंध ही एक त्यांची मोठी जमेची बाजू आहे. त्यामुळेच त्यांचे अधूनमधून महाराष्ट्राच्या मुख्यमंत्रिपदासाठी नाव चर्चेत येते. ‘मी म्हणजे कोरे पाकीट आहे, पक्षाने त्यावर काय करायचे एवढेच लिहायचे’ असे सांगत ते या चर्चेला पूर्णविराम देत असले तरी त्यांच्याही मनात ही नेतृत्वाची सुप्त महत्त्वाकांक्षा जरूर आहेच. मंत्रिमंडळातील प्रभाव व पक्षसंघटनेतील महत्त्व या दोन्ही पातळ्यांवर त्यांचे सध्या तरी त्याच दिशेने प्रयत्न सुरू आहेत.

आ. छगन भुजबळ, राष्ट्रवादी, नाशिक
छगन भुजबळ म्हणजे धडाडणारी मुलुखमैदान तोफ. आपल्या राजकारणाचा श्रीगणेशा शिवसेनेतून करणारे भुजबळ सध्या राष्ट्रवादी काँग्रेसमध्ये पहिल्या फळीतील नेते म्हणून ओळखले जातात. ओबीसींचा नेता अशीही त्यांची ओळख. सामान्य कुटुंबात जन्म घेऊन उपमुख्यमंत्रीपदापर्यंत मारलेली मजल हा प्रवास प्रेरणादायी आहे. आई लहानपणीच देवाघरी गेल्यानंतर आजीने शेतीव्यवसाय करून वाढविलेले छगन भुजबळ यांचा जन्म जुन्या नाशिकमध्ये झाला. बाजारात फुलं आणि भाजीपाला विकून शिक्षण पूर्ण करणाºया भुजबळ यांनी मुंबईच्या महात्मा फुले मार्केटमध्ये शेतीवर आधारित व्यवसाय सुरू करतानाच व्हीजेटीआयमधून मेकॅनिकल इंजिनिअरची पदविका धारण केली आणि मुंबईच्या शिवाजीपार्कवर शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांच्या भाषणाने प्रभावित होऊन सेनेत व पर्यायाने राजकारणात प्रवेश केला. १९७३ मध्ये पहिल्यांदाच मुंबई महापालिकेत ते नगरसेवक म्हणून निवडून आले. त्यानंतर महापालिकेत विरोधी पक्षनेता, १९८५ व १९९१ मध्ये मुंबईचे महापौरपद भूषविले. याच काळात १९८५ व १९९० अशा दोनवेळा मुंबईच्या माझगाव विधानसभेवर निवडून आले. शिवसेनेची बुलंद तोफ म्हणून भुजबळ यांचा सेनेत वरिष्ठ गोटात वावर तर झालाच, परंतु शहरी तोंडवळा लाभलेल्या शिवसेनेला ग्रामीण भागातील गावागावात पोहोचविण्याचा मानदेखील त्यांच्याच खात्यावर जमा झाला. मंडल आयोगाच्या अंमलबजावणीवरून भुजबळ यांनी शिवसेनेला अखेरचा ‘जय महाराष्ट्र’ केल्याने राज्यातील राजकारण ढवळून निघाले. सेनेचा त्याग करून शरद पवार यांच्या नेतृत्वाखाली काँग्रेस पक्षात प्रवेश केला. १९९१ मध्ये राज्याचे महसूलमंत्री म्हणून धुरा सांभाळली. याच काळात भुजबळ यांनी ओबीसी समाजाचे नेतृत्व एकवटण्यासाठी अखिल भारतीय महात्मा फुले समता परिषदेची स्थापना केली. १९९५ च्या सत्तांतरात राज्यात युतीची सत्ता येताच, भुजबळ यांनी १९९६ मध्ये विधान परिषदेचे विरोधी पक्षनेता म्हणून जबाबदारी पार पाडली. १९९९ मध्ये शरद पवार यांनी राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाची स्थापना केल्यावर भुजबळ यांच्याकडे राष्ट्रवादी काँग्रेसचे पहिले प्रदेश अध्यक्षपदाचा मान देण्यात आला. १९९९ च्या विधानसभेच्या सार्वत्रिक निवडणुकीत राज्यात सत्तांतर झाल्यावर काँग्रेस आघाडीच्या सरकारमध्ये १८ ऑक्टोबर १९९९ रोजी छगन भुजबळ यांनी राज्याचे उपमुख्यमंत्री म्हणून शपथ घेतली. एप्रिल २००२ मध्ये विधानपरिषदेवर बिनविरोध निवडून आलेल्या भुजबळ यांनी २००४ मध्ये नाशिक जिल्ह्यातील येवला मतदारसंघातून निवडणूक लढविली व विजयी झाले. तेव्हापासून आजतागायत ते या मतदारसंघाचे प्रतिनिधित्व करीत आहेत. २००४ ते २००८ या काळात राज्याचे सार्वजनिक बांधकाममंत्री म्हणून त्यांनी काम पाहिले व ८ डिसेंबर २००८ रोजी राज्याचे दुसऱ्यांदा उपमुख्यमंत्री झाले. राजकारणातील यशाची चढती कमान पार करणाऱ्या भुजबळ यांनी सामाजिक व शैक्षणिक क्षेत्रातील योगदान कायम ठेवले. मुंबईतील नायर हॉस्पिटल, प्रिन्स आगाखान हॉस्पिटल, व्हीजेटीआय संस्थेवर ट्रस्टी म्हणून काम करताना मुंबई एज्युकेशनल ट्रस्ट या शैक्षणिक संस्थेची स्थापनाही केली. अनेक देशांचा दौरा करणाऱ्या भुजबळ यांना १ फेब्रुवारी २०१६ मध्ये अमेरिकन काँग्रेसने (संसदेने) विशेष निमंत्रित केले.
राज्याचे सार्वजनिक बांधकाममंत्री असताना दिल्लीतील महाराष्ट्र सदन बांधकाम प्रश्नी कथित घोटाळ्याचा आरोप झाल्याने भुजबळ वादात सापडले. राज्यातील युती सरकारने भुजबळ यांची लाचलुचपत प्रतिबंधक खात्यामार्फत चौकशी करतानाच सक्तवसुली महासंचालनालयाकडून नोटीस बजावून १४ मार्च २०१६ रोजी भुजबळ यांना अटक करण्यात आली. तब्बल २६ महिने कारागृहात बंदिस्त असलेल्या भुजबळ यांची ६ मे २०१८ रोजी जामिनावर मुक्तता करण्यात आली.कारागृहातून सुटल्यानंतर छगन भुजबळ यांच्या राजकीय पर्दापणाबाबत अनेक अंदाज व्यक्त करण्यात आले, परंतु सामाजिक व राजकीय पिंड असलेल्या भुजबळ यांनी कारागृहातून बाहेर पडताच पुन्हा जोमाने पक्ष कार्यात वाहून घेतले. राज्यभर समता परिषदेच्या झेंड्याखाली समता सैनिकांचे मेळावे घेणाऱ्या भुजबळ यांनी राष्ट्रवादी काँग्रेसच्या जाहीर सभांचे फड गाजविण्यास सुरूवात केली आहे. मैदान जिंकण्याच्या इर्षेने निघालेल्या भुजबळ यांनी पुर्ण क्षमता व ताकदीने आपले राजकारणातील स्थान कायम ठेवण्यात यश मिळाले असून, आगामी निवडणुकीत त्यांचा करिष्मा जाणवल्याशिवाय राहणार नाही.

ामदास कदम, पर्यावरण मंत्री (रत्नागिरी, मुंबई)
ोकणातील ढाण्या वाघ म्हणून ज्यांच्या नावाचा उल्लेख आवर्जून केला जातो, त्या रामदास गंगाराम कदम यांनी शेतकऱ्याचा मुलगा ते मंत्री ही आपली ओळख अत्यंत कष्टाने उभी केली आहे. रत्नागिरी जिल्ह्यातील खेड मतदार संघातून चार वेळा आमदार म्हणून निवडून गेलेले रामदास कदम सध्या विधान परिषद सदस्य आहेत आणि महाराष्ट्राचे पर्यावरण खात्याचे मंत्री आहेत. खेड तालुक्यातील जामगे हे रामदास कदम यांचे गाव. वडील मुंबईत पोलीस होते. घरात कोणतीही राजकीय पार्श्वभूमी नसतानाही त्यांनी केलेला हा प्रवास थक्क करणारा आहे. सातवीपर्यंतचे शिक्षण जामगे येथेच घेतल्यानंतर ते मुंबईला गेले. जुन्या मॅट्रिकपर्यंतचे शिक्षण झाल्यानंतर त्यांनी तेथेच महिंद्रा कंपनीत नोकरी पत्करली. तेथे ते युनियन लीडर झाले आणि तेथेच महाराष्ट्रासाठी काम करणाऱ्या एका नेत्याचा जन्म झाला. युनियन लीडर म्हणून त्यांनी केलेले काम आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे गरज असेल तेथे आक्रमकता दाखवण्याचा स्वभाव यामुळे अल्पावधीतच ते कामगारांचे प्रिय नेते झाले. तिथेच त्यांचा शिवसेनेशी संपर्क झाला. काम करण्याच्या आक्रमक आणि बिनधास्त शैलीमुळे ते चांदिवली येथे शिवसेना शाखाप्रमुख झाले. त्यानंतर मुंबई महानगर पालिकेचे नगरसेवक झाले. घरातल्या मोठ्या भावाप्रमाणे कार्यकर्ते आणि मतदारांची काळजी घेणारे म्हणून पुढे ते रामदासभाई झाले आणि आजच्या घडीला भाई हीच सन्मानाची ओळख आहे.
त्या काळी मुंबई महापालिकेत बहुतांश नगरसेवक हे कोकणातून गेलेले कार्यकर्तेच होते. शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांच्या चाणाक्ष नजरेने अनेक माणसे हेरली आणि विधानसभा काबीज करण्यासाठी बाळासाहेबांनी काही कार्यकर्त्यांना कोकणात पाठवले. त्यात रामदास भाईंचाही समावेश होता. १९९० मध्ये भाई आपल्या तालुक्यात आले. त्यांनी विधानसभा निवडणूक लढवली आणि त्यावेळेच्या मातब्बर काँग्रेसला त्यांनी जोरधार धक्का दिला. हा धक्का इतका जबर होता की अजूनही तेथील काँग्रेस त्यातून सावरलेली नाही. १९९० मध्ये प्रथम आमदार झालेल्या भाईंनी मग १९९५, १९९९ आणि २००४ या पुढच्या तीनही निवडणुका आरामात जिंकल्या. कोकणात दबदबा निर्माण करणाऱ्या भाईंना १९९५ मध्ये शिवसेना-भाजपच्या सत्ता काळात गृह आणि अन्न व नागरी पुरवठा या महत्त्वाच्या खात्यांचे राज्यमंत्रीपद मिळाले. भाईंनी गृह राज्यमंत्री असताना उशिरापर्यंत चालणाऱ्या डान्सबारवर केलेली कारवाई त्यावेळी खूप गाजली होती. वेश पालटून डान्सबारमध्ये गेलेला आणि कारवाई करणारा गृह राज्यमंत्री महाराष्ट्राने प्रथमच पाहिला. त्याचवेळी अन्न व नागरी पुरवठा मंत्री म्हणूनही त्यांची कामगिरी चमकदार होती. रेशन दुकानांचे दर पाच वर्ष स्थिर ठेवण्याची युती सरकारी घोषणा गाजली होती आणि त्यावेळी भाईंनी अनेक ठिकाणी रेशन दुकानांना भेटी देऊन याबाबतची सातत्याने खातरजमाही केली होती. त्या सत्ता काळात भाई शेवटचे काही महिने रत्नागिरी जिल्ह्याचे पालकमंत्रीही होते.
१९९९, २००४ या दोन निवडणुकांमध्ये महाराष्ट्रात युतीला सत्ता मिळाली नव्हती. त्या काळातही भाई मोठ्या मताधिक्क्याने निवडून आले होते. त्यासाठी त्यांना प्रचार करायचीही गरज भासली नाही, इतकी चांगली बांधणी त्यांनी मतदार संघात केली होती. २००५मध्ये नारायण राणे यांनी शिवसेना सोडली आणि त्यावेळी बाळासाहेबांनी विरोधी पक्ष नेतेपदासाठी भाईंची निवड केली. हा एका सच्च्या कार्यकर्त्याचा सन्मान होता. त्यांनी ही निवड तेवढीच सार्थ ठरवली. त्यावेळी शिवसेनेला एका कणखर विरोधी पक्ष नेत्याची गरज होती आणि बाळासाहेबांची निवड नेमकी होती. दुर्दैवाने २००९ मध्ये खेड मतदार संघांची फेररचना झाली आणि त्यात खेड मतदार संघ गुहागर आणि दापोली अशा दोन मतदार संघात विभागला गेला. त्यातही युतीमध्ये बंडखोरी झाल्यामुळे भाईंना आयुष्यात प्रथमच पराभव पत्करावा लागला. अर्थात त्यांनी पक्षासाठी दिलेले योगदान लक्षात घेत शिवसेनेने त्यांना विधान परिषदेची उमेदवारी दिली आणि ते आमदार झाले. २०१४ मध्ये राज्यात भाजप-शिवसेना युतीची सत्ता आल्यानंतर मंत्रीपदाच्या पहिल्या यादीत भाईंचे नाव होते, हीदेखील भाईंच्या कामाची महत्त्वाची पावती. पर्यावरण मंत्री म्हणून ते आपल्या कामाचा ठसा उमटवत आहेत. प्लास्टिक बंदी हे भाईंच्या या टप्प्यावरील सर्वात वाखाणले गेलेले काम. खूप मोठा सामाजिक, राजकीय तसेच व्यापाऱ्यांचा दबाव असतानाही भाईंनी प्लास्टिक बंदीतून माघार घेतली नाही. कोकणातील सागरी किनारा अधिनियमात मिळवलेली शिथिलता हाही महत्त्वपूर्ण निर्णय. इतर निर्णयांसारखे त्याचे परिणाम लगेच दिसणारे नसले तरी कोकणासाठी हा निर्णय दीर्घकालीन उपयोगाचा आहे.

(सर्व नामांकनांचा क्रम इंग्रजी आद्याक्षरानुसार) (यात आजी माजी मुख्यमंत्र्यांचा समावेश नाही)

CONFIRM VOTE

(सर्व नामांकनांचा क्रम इंग्रजी आद्याक्षरानुसार)